Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1888/Θρησκεία και επιστήμη
| ←Ὁ πρώην Πατριάρχης Ἰωακεὶμ Δ′ | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1888 Συγγραφέας: Θρησκεία καὶ ἐπιστήμη |
Ὁ ἠλεκτρικὸς τηλέγραφος καὶ ἡ διπλωματικὴ ὑπηρεσία→ |
La Physique nouvelle est la pro-
clamation de l’Univers invisible.
(Flammarion. — Etoiles
et atomes. — 1886).
ατὰ τὸν μῆνα Αὔγουστον τοῦ παρελθόντος ἔτους ἡ Γαλλία ἐπανηγύριζε τὴν ἐπέτειον τῆς γεννήσεως τοῦ καθηγητοῦ τῶν φυσικῶν ἐπιστημῶν καὶ διευθυντοῦ τοῦ φυσιολογικοῦ μουσείου, Chevreul, συμπληροῦντος τὸ ἑκατοστὸν ἔτος τῆς ἡλικίας του.
Ἀπὸ τὰς ἀρχὰς τοῦ ἀγῶνος ἐργαζόμενος καὶ διδάσκων ἀναδιφῶν δὲ τοὺς νόμους τῆς φύσεως καὶ συντείνας διὰ τῶν ἀνακαλύψεών του, εἴπερ τις καὶ ἄλλος, εἰς τὴν πρόοδον τῶν πειραματικῶν ἐπιστημῶν, ὁ Chevreul ἀκολουθεῖ καὶ σήμερον ἔτι ἐργαζόμενος ἐντὸς τοῦ φυσιολογικοῦ μουσείου, συμπληρώσας μὲν τὸ ἑκατοστὸν ἔτος τῆς ἡλικίας του διατηρῶν δὲ ἀκμαίας τὰς διανοητικάς του δυνάμεις καὶ πάντοτε μελετῶν ὡς ὁ ἁπλούστατος τῶν μαθητευομένων. «Ὁ πρεσβύτατος τῶν μαθητῶν.» Οὕτω καλεῖται καὶ οὕτω προσαγορεύεται καὶ νῦν ἔτι ὁ πρεσβύτερος τῶν σοφῶν τῆς Εὐρώπης.
Τὴν 30ην Αὐγούστου 1886 ἡ ἐφημερὶς τῆς Δημοκρατίας ἐδημοσίευσε τὸ πρόγραμμα τῆς ἐπισήμου κυβερνητικῆς τελετῆς ὡς ἑξῆς:
«Ἡ ἐγκαινίασις τῆς προτομῆς τοῦ Chevreul γίνεται ὑπὸ τὴν προεδρείαν τοῦ ὑπουργοῦ τῶν καλῶν τεχνῶν τὴν 2αν ὥραν τῆς 31ης Αὐγούστου ἐν τῇ μεγάλῃ αἰθούσῃ τοῦ Μουσείου.»
«Τὸ ἑσπέρας θέλει δοθῆ γεῦμα εἰς τὸ Hôtel de la Ville καὶ μεγάλη φιλολογικὴ καὶ τεχνικὴ πανήγυρις.»
«Οἱ γερουσιασταί, οἱ βουλευταί, τὰ μέλη τοῦ Ἀκυρωτικοῦ καὶ τοῦ Ἐλεγκτικοῦ Συνεδρίου ὡς καὶ οἱ ἀνώτεροι ἀξιωματικοὶ τοῦ κατὰ γῆν καὶ θάλασσαν στρατοῦ, θέλουν παρευρεθῆ εἰς τὴν ἑορτήν.»
Καὶ τοῦτο μὲν ἦτο τὸ κυβερνητικὸν πρόγραμμα, ἀλλὰ σπουδαιότερα ἦσαν τὰ ὑπὸ τῶν ἰδιωτῶν καὶ ἰδιωτικῶν σωματείων γενόμενα, αἱ θεατρικαὶ παραστάσεις, αἱ ἐνώπιον τοῦ πανηγυριζομένου παρατάξεις τῶν μελῶν διαφόρων ἑταιριῶν καὶ τὰ προσφωνήματα τῶν προέδρων, αἱ λαμπαδηφορίαι καὶ τὰ συμπόσια διαρκέσαντα τρεῖς ἡμέρας. Πανηγυρικοὺς λόγους ἀπήγγειλον διάφοροι ἐν οἷς καὶ ὁ πρόεδρος τῆς Βουλῆς, Floquet.
Καθ’ ἣν ἐποχὴν τινὲς τῶν ἰατρῶν καὶ ἄλλων θεραπόντων τῶν φυσιολογικῶν μελετῶν μας διδάσκουν ὅτι ἡ ἐπιστήμη δὲν συμβαδίζει μὲ τὰς θρησκευτικὰς πεποιθήσεις, δὲν εἷνε ἆρά γε τοῦ κόπου ἀντάξιον νὰ γνωρίσωμεν τὰς θρησκευτικὰς δοξασίας τοῦ σοφοῦ τοῦ καθ’ ἡμᾶς αἰῶνος;
Πρὸς ὁρισμὸν τῶν θρησκευτικῶν τοῦ Chevreul πεποιθήσεων δὲν ἔχομεν εὐτυχῶς ἁπλᾶς νύξεις ἢ τεκμήρια ἢ ἐκδηλώσεις δυνάμενα νὰ θεωρηθῶσιν ὡς ἐπιβαλλόμενα ἐκ κοινωνικῶν περιστάσεων ἢ ὡς ἁπλᾶ σεβασμοῦ δείγματα πρὸς τὸ ἐπικρατοῦν θρήσκευμα. Ἐπειδὴ, τῳόντι, ὁ σοφὸς καθηγητὴς εἰς τὸ σπουδαιότερον τῶν συγγραμάτων του, «Ἱστορία τῶν χημικῶν γνώσεων,» ἐξετάζει ὑπὸ ὅλως ἐπιστημονικὴν καὶ πειραματικὴν ἔποψιν τὸ ζήτημα περὶ τῆς ἀρχῆς καὶ οὐσίας τῶν ὄντων μεθ’ ὃ συνδέεται τὸ ὑλιστικὸν σύστημα. Δὲν θὰ συνοψίσω ἐνταῦθα πάντα τὰ ἐπιχειρήματα καὶ τοὺς σοφοὺς συλλογισμοὺς τοῦ σοφοῦ τοῦ αἰῶνος, ἀλλὰ θὰ διατυπώσω ἐν ὀλίγοις τὰ συμπεράσματα τῆς μακρᾶς καὶ ἐκτενοῦς συζητήσεως τῆς περιεχομένης ἐν τῷ Ε′ βιβλίῳ τοῦ προμνησθέντος συγγράμματος.
Ὁ Chevreul εἶνε ὁ μέγας ὑπέρμαχος τῆς ἐφαρμογῆς τῆς πειραματικῆς μεθόδου ἐπὶ παντὸς ἐπιστημονικοῦ ζητήματος. Αἱ θετικαὶ καὶ φυσικαὶ ἐπιστῆμαι ἰδίως δὲν πρέπει ν’ ἀπομακρύνωνται ἀπὸ τῆς πείρας καὶ τῆς παρατηρήσεως πρὸς ἀκρίβωσιν καὶ ὁρισμὸν τῶν νόμων τῆς φύσεως, ὡς ἐκ τούτου δὲ πᾶν ζήτημα ὀρῶν τὴν ἀρχὴν καὶ τὴν πρώτην τῶν ὄντων ἐμφάνισιν διαφεύγει τὴν ἁρμοδιότητα τῶν φυσικῶν καὶ φυσιολογικῶν ἐπιστημῶν. Ἀλλ’ ἐὰν ὑπερπηδῶντες τὴν ἁρμοδιότητά μας θελήσωμεν νὰ ἐφαρμόσωμεν τὴν πειραματικὴν μέθοδον ἐπὶ τῶν αἰωνίων προβλημάτων περὶ τῆς ἀρχῆς τῶν ὄντων καὶ τῆς ζωῆς, θὰ φθάσωμεν εἰς συμπεράσματα σύμφωνα πρὸς τὰς περὶ δημιουργίας θρησκευτικὰς δοξασίας.
Οἱ ὑλισταί, ἐξακολουθεῖ λέγων ὁ Chevreul, φρονοῦντες ὅτι συμμορφοῦνται, πρὸς τὴν πειραματικὴν καὶ ἐπιστημονικὴν μέθοδον ἀρνούμενοι τὴν ὕπαρξιν τοῦ Θεοῦ, πλανῶνται οἰκτρὰν πλάνην. Ὁ ἄθεος πρεσβεύει ὅτι ἐκτὸς τῆς ὕλης καὶ τῶν ἑαυτῆς δυνάμεων οὐδὲν ὑπάρχει. Ἔστω αὕτη ἡ πεποίθησίς του. Ἀλλ’ ἡ πεποίθησις αὕτη εἶνε ἁπλῆ ὑπόθεσις οὐδὲν ἔχουσα ἐπιστημονικὸν κῦρος ἀθετοῦσα δὲ καὶ παραβιάζουσα πάντας τοὺς κανόνας τῆς πειραματικῆς μεθόδου. Ὁ λέγων, ὑπάρχει ἓν πρῶτον Νοητὸν καὶ παντοδύναμον καὶ ἀπόλυτον Αἴτιον ἐξ οὗ παρήχθη ὁ κόσμος καὶ ἡ ζωὴ καὶ ὁ νοῦς, ἐφαρμόζει τὴν πειραματικὴν μέθοδον καθότι ἐκ τῆς πείρας ἀποδεικνύεται ὅτι τὸ παραγόμενον περιέχεται πάντοτε, ἐν δυνάμει, εἰς τὸ ἐξ οὗ παρήχθη. Ἀλλ’ ὁ φρονῶν ὅτι ἡ ζωὴ παρήχθη ἐκ τῆς νεκρᾶς ὕλης διὰ τῆς λειτουργίας τῶν μηχανικῶν νόμων καὶ ὅτι ὁ νοῦς καὶ ἡ βούλησις καὶ ἡ ἐλευθερία τῆς θελήσεως παρήχθησαν ἐξ ὄντων καὶ διὰ τῆς ἐπενεργείας νόμων ἀποτελούντων ἄρνησιν ζωτικότητος, ἄρνησιν πνευματικότητος καὶ αὐτοκινήσεως καὶ ἑκουσιότητος καὶ ἐλευθέρας δράσεως, ἀθετεῖ καὶ ἀπομακρύνεται ἀπὸ τοὺς ὄρους τῆς πειραματικῆς μεθόδου. Οἱ θαυμάσιοι καὶ ἀνεξήγητοι τρόποι τῆς συντηρήσεως καὶ μεταδόσεως τῆς ζωῆς, τὰ θαυμάσια τῶν ἐνστίκτων φαινόμενα, αἱ ἁρμονίαι διαφόρων καὶ ὅλως κεχωρισμένων ἀνεξαρτήτων ὄντων, τὰ θαύματα τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας καὶ τῆς ἐλευθέρας βουλήσεως ἀνατρέπουν πᾶσαν ὑπόθεσιν ὑλιστικοῦ καὶ μηχανικοῦ αἰτίου. «Εἰς τὰς σκέψεις ταύτας μὲ ὁδηγεῖ ἡ πειραματικὴ μέθοδος ἡ λαμβάνουσα τὴν ἀφετηρίαν αὐτῆς ἀπὸ τὸ γεγονὸς καὶ ἀπὸ τὸ φαινόμενον ἀναδράμουσα δὲ δι’ αὐτῶν καὶ ἐκ τῶν ἀποτελεσμάτων εἰς τὸ αἴτιον. Τὴν μέθοδον ταύτην ἐφαρμόζων ἐπὶ ἑνὸς ὡροδείκτου ἢ ἄλλης μηχανῆς συμπεραίνω ὅτι κατεσκευάσθη διὰ τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας καὶ ἐφευρέσεως. Μελετῶν δὲ τοὺς χαρακτῆρας τῆς ζωῆς, τῶν ἐνστίκτων, τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας, τοῦ ἠθικοῦ συναισθήματος καὶ τῶν λογικῶν ἀνθρωπίνων δυνάμεων ἀναβιβάζομαι εἰς τὸ ὕψος Σοφίας καὶ Δυνάμεως ὑπερτέρας καὶ ἀνεξαρτήτου τῶν νόμων τοῦ ἁπτοῦ καὶ ὑλικοῦ κόσμου.»
Ὁ ἀναγινώσκων τὰς μακρὰς σελίδας ἃς ἀφιέρωσεν ὁ διάσημος ἀνὴρ ἐπὶ τῶν περὶ δημιουργίας πεποιθήσεων, ὁ σταθμίζων τὸ ἀκαταμάχητον καὶ ἀκατάβλητον τῶν ἐπιστημονικῶν αὐτοῦ σκέψεων καὶ ἐπιχειρημάτων καὶ ἀναλογιζόμενος ὅτι τοιαύτης συζητήσεως ἐπελήφθη ἐν συγγράμματι ἐν ᾧ δὲν ὑπεχρεοῦτο νὰ κατέλθῃ εἰς τὴν ἀνάλυσιν τοιούτου θέματος, θὰ πεισθῇ βεβαίως ὅτι ὁ Chevreul ἐξεδήλωσεν ἀκραδάντους καὶ ἐνδομύχους πεποιθήσεις οἵας διετήρησε καθ’ ὅλον τὸν βίον καὶ ἀνωμολόγησεν ἐνώπιον καὶ αὐτῆς τῆς Κυβερνήσεως τῆς Δημοκρατίας καὶ τῶν πανηγυριστῶν αὐτοῦ τῶν πρεσβευόντων διάφορα καὶ ἀντίθετα φρονήματα.
Ἐν ἄλλοις χρόνοις καὶ ἐν ἄλλαις ἐποχαῖς τὸ συμφέρον ὑπηγόρευε τὴν ὑπόκρυψιν παντὸς κατὰ τῆς θρησκείας ἀσεβοῦς φρονήματος. Ἀλλὰ σήμερον, ἐν ταῖς μεγαλοπόλεσι τοὐλάχιστον καὶ ἐν Γαλλίᾳ, ἡ ἀπροκάλυπτος ἐκδήλωσις θρησκευτικῶν πεποιθήσεων καταδεικνύει τὸ ἐνδόμυχον καὶ στερρὸν καὶ ἀκράδαντον τοῦ φρονήματος.
Ὁ Chevreul δὲν εἶνε ἁπλῶς θεϊστὴς ἀλλὰ καὶ πιστὸς καὶ εὐσεβὴς χριστιανός. Γνοὺς ὅτι τινὲς τῶν πανηγυριστῶν του τῷ ἀπέδωκαν ἰδέας μὴ συμβιβαζομένας πρὸς τὰς χριστιανικὰς αὐτοῦ πεποιθήσεις δὲν ἐσιώπησεν ἀλλὰ καὶ διεμαρτυρήθη καὶ ἐδημοσίευσε τὴν ἑπομένην ἑπιστολήν.
Ἐν Παρισίοις, τὴν 5 Σεπτεμβρίου 1886.
- Κύριε Montravel,
«Ἀπαντῶ εἰς τὴν ἐπιστολὴν δι’ ἧς μὲ ἐτιμήσατε. Σεῖς διετυπώσατε ἀκριβῶς τὸ φρόνημά μου. Ὡς ἐκ τῆς ἐποχῆς καθ’ ἣν ζῶμεν καὶ ὡς ἐκ τῆς ἡλικίας μου πολλάκις μὲ ἀποδίδουσιν ἀρχὰς τὰς ὁποίας οὔτε ἐξέφρασα οὔτε πρεσβεύω.
«Εἰμὶ ἁπλοῦς ἐπιστήμων. Οἱ γνωρίζοντές με ἠξεύρουν ὅτι ἐγεννήθην, ἔζησα καὶ θ’ ἀποθάνω εἰς τὴν χριστιανικὴν πίστιν.
«Δέχθητε τὰς εὐχαριστίας μου καὶ τὴν ἔκφρασιν τῶν αἰσθημάτων τῆς πρὸς ὑμᾶς ἐξαιρέτου ὑπολήψεως μου.»
E. Chevreul.
Ὁ εὐσεβὴς καθηγητὴς δὲν περιορίζεται διὰ τῶν συγγραμμάτων καὶ ἐπιστολῶν καὶ διδασκαλιῶν του νὰ ἐκδηλοῖ τὰς χριστιανικὰς αὐτοῦ πεποιθήσεις, ἀλλ’ ἐν μέσῳ τῶν σπουδαίων ἔργων καὶ φροντίδων του ἐπιτελεῖ καὶ τὰ καθήκοντα τῆς ἐξωτερικῆς λατρείας. Κατὰ τὰς ἡμέρας τῆς πανηγύρεως ἐδημοσιεύθη τὸ ἑξῆς ἀνέκδοτον. Ἑσπέραν τινὰ εἰσελθὼν ὁ ἐφημέριος τοῦ Dourdan εἰς τὸν ναὸν τοῦ χωρίου εἶδε κύριον τινὰ μόνον γονυπετῆ καὶ ἐπὶ πολλὴν ὥραν προσευχόμενον. Παραμείναντος τοῦ ἐφημερίου ἐκτὸς τῆς θύρας ὁ ξένος ἐξερχόμενος τῷ εἶπεν· «Αἰδαισιμώτατε, ἐξεπλάγητε βεβαίως ἰδόντες ξένον τοῦ χωρίου προσευχόμενον κατὰ τὴν ὥραν ταύτην. Εἶμαι ὁ Chevreul καὶ περιμένω τὴν ὥραν τῆς διαβάσεως τῆς ἁμαξοστοιχίας ὅπως ἀναχωρήσω. Ἑντοσούτῳ ἔκρινα ὅτι δὲν ἐδυνάμην νὰ ἀφιερώσω τὴν ὥραν ταύτην καλλίτερον ἢ προσευχόμενος καὶ ἀνυψῶν τὸ πνεῦμα πρὸς τὸν Ὕψιστον.» «Εἴθε, Κύριε καθηγητά, εἶπε τότε ὁ ἐφημέριος, εἴθε πάντες οἱ ἐπιστήμονες νὰ ἠκολούθουν τὸ παράδειγμά σας». «Ἔχετε δίκαιον, ἀνταπήντησεν ὁ Chevreul, οἱ συνάδελφοί μου γνωρίζουν πολλά, ἀλλὰ τινὲς ἐξ αὐτῶν εἶνε ἀμαθέστατοι περὶ τὰ θρησκευτικά.»[1]
Κυβέρνησις καὶ οἱ περὶ τὰ θρησκευτικὰ ἐλευθεροφρονοῦντες ἡμιλλῶντο ὅπως διαστρέφωνται ἢ ὑποκρύπτονται τὰ εὐσεβῆ φρονήματα τοῦ περιφανοῦς ἀνδρός. Ὁ Φρεμὴ συνέταξε ποίημα ὅπερ ἀνήγγειλεν ὁ Σιλβαὶν εἰς τὸ θέατρον τῆς Comédie Française τὴν δευτέραν ἡμέραν τῶν ἑορτῶν. Ἀλλ’ ἡ ἀστυνομία ἀπήλειψεν ἐκ τοῦ ποιήματος τοὺς ἑπομένους στίχους δημοσιευθέντας ἀκολούθως ὑπὸ τοῦ ποιητοῦ.
«Διδάσκαλε! Ὁ κόσμος ἅπας ἑορτάζει
τὴν μεγαλοφυΐαν σου.»
«Σὺ δὲν εἶσαι ἐκ τῶν φρονούντων ὅτι
τὸ πνεῦμα εἷνε καταδεδικασμένον
εἰς τὴν ἐκμηδένισιν.»
«Διδάσκαλε! Ψευδὴς ἀλαζονεία δὲν ἐμόλυνε
τὴν καρδίαν σου.»
«Ἀναδιφῶν τὰ μυστήρια τῆς φύσεως δὲν
ἠθέτησας τὸ καθῆκον τοῦ πλάσματος
πρὸς τὸν Δημιουργόν.»
«Ἡ πατρίς δὲν θὰ λησμονήσῃ ποτὲ
τὴν διδασκαλίαν σου ταύτην.»
Συζητήσεως γενομένης ἔν τινι ὁμηγύρει περὶ τῶν θρησκευτικῶν τοῦ Chevreul πεποιθήσεων, τινῶν δὲ ἰσχυριζομένων ὅτι ὁ σοφὸς ἀνήρ, ἀπέναντι τῶν ἀπονεμομένων εἰς αὐτὸν τιμῶν ἀπὸ Κυβέρνησιν, ἀναδεικνυομένην ἐχθρὰν πάσης θρησκευτικῆς ἰδέας, καὶ ἀπό τινας περὶ τὰ θεῖα ἀσεβοῦντας, θὰ ἐτήρει περίσκεψιν περὶ τὴν ἐκδήλωσιν φρονημάτων ὅσα ἄλλοτε μετὰ πολλῆς ἐξεδήλωσε παρρησίας ὁ Ναδάρ, εἷς τῶν περὶ τὰ θρησκευτικὰ ἐλευθεροφρονούντων, ἀνέλαβε νὰ ἐπερωτήσῃ τὸν καθηγητὴν ὑποσχεθεὶς νὰ δημοσιεύσῃ τὴν μετ’ αὐτοῦ συνδιάλεξιν. Ὁ διάλογος ἐδημοσιεύθη τὴν 5 Σεπτεμβρίου 1886 διὰ τῆς «Journal illustré.» Ἰδοὺ οὗτος.
Ναδάρ. — Ἐπιτρέψατέ με, κύριε καθηγητά, ν’ ἀπευθύνω ὑμῖν ἐρώτησιν ἐπὶ ὑποκειμένου ὅλως προσωπικοῦ καὶ ἰδιαιτέρου. Καθ’ ὅλον τὸν ἔνδοξον καὶ σεβαστὸν βίον σας ἐδιδάξατε ὅτι κατὰ τὴν μελέτην παντὸς ζητήματος ἀσφαλὴς ὁδηγὸς πρὸς εὕρεσιν τῆς ἀληθείας εἶνε ἡ παρατήρησις τῶν γεγονότων καὶ ἡ πεῖρα τῶν πραγμάτων. Σεῖς ἐστὲ ὁ ἀληθὴς ἀρχηγὸς τῆς πειραματικῆς μεθόδου. Τόρα συγχωρήσατε εἰς ἐμὲ τὸν ἀγαπῶντα καὶ θαυμάζοντα ὑμᾶς νὰ ἐκδηλώσω τὴν ἐπεγειρομένην ἐν ἐμοὶ ἔκπληξιν ὁσάκις ἀναλογίζομαι ὅτι σεῖς, ὁ μὴ ἀποδεχόμενος ὡς ἀλήθειαν πρότασιν τινὰ μὴ ἀποδεδειγμένην, ἀναδράμων ἀπὸ σκέψιν εἰς σκέψιν καὶ ἀπὸ ἀποτέλεσμα εἰς αἴτιον ἐφθάσατε εἰς τὴν πεποίθησιν ὑπάρξεως πρώτου Αἰτίου καὶ Αἰτίου Νοήσεως, Σοφίας καὶ παντοδυναμίας, εἰς μίαν τουτέστι καθαρῶς ἀφῃρημένην ἰδέαν. Πῶς τοῦτο συνέβη;
Chevreul — Ἀφῃρημένη ἰδέα!!! Ὄχι, ὄχι. Τὸ μέγα γεγονὸς τῆς Ζωῆς, ἀδυνατῶ καὶ νὰ ἐξηγήσω καὶ νὰ νοήσω ἁπλῶς χωρὶς ν’ ἀποδώσω τὴν δημιουργίαν αὐτῆς εἰς Αἴτιον Νοητὸν καὶ Ὑπερκόσμιον. Σεῖς λέγετε εἰς τοὺς πιστεύοντας ὅτι δὲν σας ἀπέδειξαν τὴν ὕπαρξιν τοῦ Θεοῦ. Ἀλλὰ πότε ὁ ἄθεος ἀπέδειξε τὴν ὑπόθεσίν του περὶ μὴ ὑπάρξεως ὑπερκοσμίου ὄντος; Δὲν θὰ ἦτο ἴσως καλὸν ἀπὸ καιροῦ εἰς καιρὸν νὰ ἐμβλέπωμεν τὴν ἄπειρον σοφίαν ἐν τῷ μηχανισμῷ τοῦ στερεώματος, ἐν τῷ ἀμοιβαίῳ τῶν διαφόρων ὀργανισμῶν συνδέσμῳ, ἐν ταῖς δυνάμεσι καὶ ἐνστίκτοις τῶν ζωϊκῶν πλασμάτων; Παρατηρῶν τὴν ὑφισταμένην ἁρμονίαν ἐπὶ πάντων τῶν ἐμψύχων καὶ ἀψύχων ὄντων καὶ συμπαραβάλλων ταύτην πρὸς τὴν ἀθλιότητα τῆς ἀνθρωπίνης κοινωνίας, ἄγομαι νὰ πιστεύσω ὅτι αἱ ταλαιπωρίαι μας εἶνε δικαία τῆς ἀλαζονείας μας τιμωρία. Συμπαραβάλλετε τὰς θαυμασίας τοῦ Παντὸς ἁρμονίας πρὸς τὰς πράξεις τοῦ ἀνθρώπου, τοῦ μόνου ἐκ τῶν ἐπὶ τῆς γῆς πλασμάτων πεπροικισμένου ἐλευθέρας βουλήσεως καὶ ἠθικοῦ συναισθήματος, πάντοτε δὲ ἀπὸ τῆς βαρβάρου καταστάσεως μέχρι τῆς ἐκπολιτισμένης εὑρισκομένου εἰς πόλεμον μετὰ τῶν ὁμοίων του. Καὶ ὅμως ἀκούω τινὰς ἐπικαλουμένους τὸ ὄνομα τῆς ἀνθρωπότητος ἀπέναντι τοῦ ὀνόματος τῆς Θεότητος. Καὶ ἐν ὀνόματι τῆς ἀνθρωπότητος τολμῶσι νὰ ἐπικαλῶνται τὴν ἀρωγὴν τῆς ἐπιστήμης ὅπως ἐξασθενίσωσι τὸ θρησκευτικὸν αἴσθημα. Ἐγὼ δὲν βλέπω τί θὰ κερδίσῃ ἡ κοινωνία καὶ ἡ ἀνθρωπότης διὰ τοιούτων ἐνεργειῶν. Ἂς προσέξωμεν μὴ καταστήσωμεν χείρονας τοὺς ἀρκούντως ἀθλίους ὅρους τοῦ κοινωνικοῦ βίου. Θὰ ἐπικροτήσω εἰς τὰς προσπαθείας σας ὅταν σεῖς οἱ ἐγκαυχώμενοι ὅτι ἀπεβάλετε τὰς δεισιδαιμονίας καὶ προλήψεις ἀνακαλύψητε λαμπρότερόν τι φῶς τοῦ τῆς θρησκείας καὶ σπουδαιότερον τῆς Ἐλπίδος θησαυρὸν ὅπως παρηγορήσητε τὴν μητέρα ἐπὶ τῷ θανάτῳ τοῦ τέκνου της, ἐνισχύσητε τὸν ἄνθρωπον ἐν μέσῳ τῶν ταλαιπωριῶν τοῦ βίου, ἐφησυχάσητε τὴν ψυχὴν τοῦ παραβιάσαντος τὸν ἠθικὸν νόμον καὶ μετανοοῦντες καὶ ὅπως ἐπιχύσητε βάλσαμον παραμυθίας εἰς τὸν πνέοντα τὰς τελευταίας ὥρας τοῦ βίου.
Ἄχ! Κύριέ μου! Παῦσε λέγων ὅτι πρόκειται περὶ ἀφῃρημένης ἰδέας. Καὶ ὁπόσα ἆρά γε γεγονότα καὶ ἀλήθειαι δὲν εἶνε πραγματικὰ ἅμα καὶ ἀόρατα; Ἀλλ’ ἐνταῦθα δὲν πρόκειται περὶ ἀοράτου. Οἱ τυφλοὶ μόνοι δὲν βλέπουσι. Τὸ ἐπ’ ἐμοί, ἰδοὺ τὸ φῶς. Τὸ οὐράνιον φῶς τὸ βλέπω καὶ ἐκθαμβοῦμαι ἐκ τῆς αἴγλης αὐτοῦ. Ἐμβλέψατε καὶ σεῖς, ἐμβλέψατε μετὰ προσοχῆς, ἀκολουθήσατε ἐμβλέποντες καὶ παρατηροῦντες διότι ἐπὶ τέλους θὰ φωτισθῆτε ἀπὸ τὰς ἀκτῖνας τοῦ θείου Φωτός.»
Δὲν ἀπαιτοῦμεν ἀπὸ τοὺς ἡμετέρους ἐν Ἑλλάδι ἰατροὺς καὶ φυσιοδίφας νὰ συμμερισθῶσι τὰς πεποιθήσεις τοῦ Chevreul, οὔτε περιμένομεν ἀπὸ αὐτοὺς νὰ παραστῶσιν ἐν μέσῳ τῆς Ἀκαδημίας καὶ ἀκολουθοῦντες τὰ διαβήματα τοῦ Παστὲρ νὰ ἐνισχύσωσι διὰ τῶν λόγων του τὸ θρησκευτικὸν συναίσθημα, οὔτε ἀπαιτοῦμεν ἀπὸ τοὺς ἡμετέρους φυσιοδίφας νὰ ἀνομολογήσωσι παρρησίᾳ τὴν ἀμάθειαν τῆς ἐπιστήμης λαμβάνοντας ὑπόδειγμα τὴν ὁμολογίαν τοῦ Bois Reymond, οὔτε ζητοῦμεν ἀπὸ τοὺς ἡμετέρους ἐπιστήμονας νὰ συμμορφωθῶσι πρὸς τὰς πεποιθήσεις καὶ πρὸς τὰς δημοσίας ἐκδηλώσεις τοῦ Δάβιν καὶ Φαραδάη καὶ Στούαρτ, ἐγκαταλείποντας τὰ ἔργα των νὰ καταδείξωσι διὰ τῶν φυσικῶν ἐπιστημῶν τὴν ἀλήθειαν καὶ πραγματικότητα πνευματικοῦ καὶ ἀοράτου κόσμου. Ἀλλ’ ἔχομεν τὸ δικαίωμα ν’ ἀπαιτήσωμεν ἀπὸ τοὺς ἡμετέρους ἰατροὺς καὶ φυσιοδίφας ἐν τῷ συμφέροντι τῆς ἀληθείας, τοῦ ἠθικοῦ νόμου καὶ αὐτῆς τῆς ἐπιστήμης νὰ παύσωσι διδάσκοντες θεωρίας καὶ ὑποθέσεις καθιστώσας ἀντικείμενον ἁπλῆς ἐπιστημονικῆς ἐκζητήσεως ἀλλ’ οὐδόλως ὑπὸ τῆς ἐπιστήμης ἀποδεχθείσας ἢ ἀποκρουομένας ἀπὸ τοὺς φωστῆρας τῆς ἐπιστήμης καὶ διερμηνεῖς τῶν νόμων τῆς φύσεως. Μὴ λησμονῆτε τὰς συμβουλὰς καὶ ὑποθήκας τοῦ Βίρχοφ ἐξελέγξαντος μετὰ δριμύτητος τὴν διαγωγὴν τοῦ Χέκελ διδάξαντος τὰ περὶ αὐτομάτου τῆς ζωῆς γενέσεως θεωρίας καὶ τὰς ὑποθέσεις περὶ καταγωγῆς τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ πιθηκοειδοῦς κτήνους ἀναδειχθείσας κατὰ τὰ τελευταῖα δέκα ἔτη ἑώλους καὶ πόρρω ἀπεχούσας τῆς ἀληθείας. Οὐδὲ τὸ προσγινόμενον κακὸν θεραπεύετε ἐάν, ἐξελεγχομένων τῶν διδασκαλιῶν σας ψευδῶν καὶ ἡμαρτημένων ὁμολογήσητε μετὰ ἓν ἔτος τὸ σαθρὸν τῆς ἐπιστημονικῆς ὑποθέσεως ἢ ἐὰν ἐπιφυλάξητε, «τὴν πανυστάτην κρίσιν σας εἰς τὸ μέλλον.»[2] Χαρῆτε τὴν πανυστάτην κρίσιν σας. Ἀλλ’ ἐν τοσούτῳ ἐδηλητηριάσατε τὴν καρδίαν τῆς νεότητος δι’ ἄρθρων ἐφημερίδων καὶ ἡμερολογίων, ἐπεσκοτίσατε τὴν διάνοιαν αὐτῆς καὶ ἐκλονίσατε τὰς περὶ δημιουργίας καὶ ἐλευθέρας βουλήσεως καὶ ἠθικῆς εὐθύνης πεποιθήσεις διὰ θεωριῶν περὶ ὧν ἀναγκάζεσθε μετὰ μικρὸν νὰ ὁμολογήσητε ὡς μὴ εἰσέτι ἀποδεχθείσας ὑπὸ τῆς ἐπιστήμης. Διδάξατε ἐλευθέρως· διδάξατε ἄνευ περιορισμοῦ ἢ περισκέψεώς τινος πάσας τὰς ἀληθείας τῶν φυσικῶν καὶ πειραματικῶν ἐπιστημῶν. Αἰ ἀκτῖνες τῆς θρησκευτικῆς ἀληθείας καὶ ἡ λαμπηδὼν τῆς χριστιανικῆς ἰδέας φωτίζουσι τηλαυγέστερον ἐν καθαρῷ ὁρίζοντι. Ἡ δεισιδαιμονία, ἡ προκατάληψις, ἡ ὑπόκρισις τῆς εὐλαβείας πρὸς τὰ θεῖα, ἐπισκοτίζουσι τὸ οὐράνιον φῶς, ἡ δὲ ἐπιστημονικὴ ἀλήθεια ὁρίζουσα τοὺς νόμους τῆς φύσεως καὶ τοὺς ὅρους τῆς ἀνθρωπίνης γνώσεως καὶ διανοίας, καθιστῶσι φαεινοτέραν τὴν περὶ ὑπάρξεως ὑπερκοσμίων καὶ πνευματικῶν δυνάμεων ἀλήθειαν. Δὲν ἀποκρούομεν ἐν ὀνόματι τῆς θρησκείας τὰς ἐπιστημονικὰς ἐκζητήσεις οὐδὲ τὴν ἐπιστημονικὴν ἀλήθειαν, ἀλλ’ ἐξανιστάμεθα κατὰ τοῦ ἐπιστημονικοῦ φανατισμοῦ τοῦ μεταποιοῦντος εἰς ὁριστικὰς τῶν αἰωνίων προβλημάτων λύσεις τ’ ἀποκυήματα νοσούσης φαντασίας, καὶ κατὰ τῆς ἐπιστημονικῆς ἀγυρτίας τῆς παριστανούσης ὡς ἀναμφισβήτητα δόγματα θεωρίας ἀποκρουομένας ὑπὸ τῶν μεγάλων διδασκάλων καὶ ἑρμηνέων τῶν νόμων τῆς φύσεως.
- Ἐν Τεργέστῃ, τὴν 1 Ἰουνίου 1887.
Ι. Σκαλτσουνησ.