Ελληνομνήμων ή Σύμμικτα Ελληνικά/Αριθμός 1/Παναγιώτης Δοξαράς
Εἴς τινας περγαμηνὰς, τὰς ὁποίας ἔτυχε νὰ ἴδωμεν, ἱστορεῖται ὅτι ὁ ἱππότης Νικόλαος Δοξαρᾶς ἐκ τῆς ἐπαρχίας Μάνης ἀπολιπὼν τὴν πατρίδα καὶ τὰ ἑαυτοῦ, ἐπὶ σκοπῷ νὰ διατελέσῃ τὸν βίον ἀτυράννευτον ὑπὸ τὴν σκέπην τῆς ἑνετικῆς προστασίας, κατέφυγεν εἰς Ζάκυνθον· καὶ ὅτε ἠγέρθη ὁ πόλεμος τῷ 1685, ἀνέλαβε τὸ μέγα καὶ ἐπικίνδυνον ἔργον τοῦ ν’ ἀποτήσῃ ἀπὸ τῶν Τούρκων τοὺς συνεπαρχιώτας αὐτοῦ ὑπὲρ τῆς ἑνετικῆς πολιτείας, καὶ νὰ ὑπεκκαλύψῃ εἰς αὐτὴν τὰς δυνάμεις καὶ τὰ κινήματα τῶν πολεμίων· ὅτι συνετέλεσεν ὄχι ὀλίγον εἰς τὴν ἅλωσιν τῶν φρουρίων Ζαρνάτας, Κελεφᾶ καὶ Πασσαβᾶ, καὶ ὅτι ἔχων μεθ’ ἑαυτοῦ ἀξιόχρεον δύναμιν ὑπηρέτησε χρησίμως εἰς τὸ στενὸν τῆς Κορίνθου. Ὅθεν αἱ ὑπηρεσίαι αὗται ἀντεμείφθησαν δι’ ἐπιχωρήσεως ἐγγείων κτημάτων ἐν Πελοποννήσῳ, καὶ διὰ τιμῶν[1]. Τὴν αὐτὴν μαρτυρίαν παρέχει καί τις τῶν ἑνετικῶν πραγμάτων συγγραφεύς[2].
Ἀναφέρεται προσέτι εἰς τὰς εἰρημένας περγαμηνὰς καὶ εἰς ἄλλα ἔγγραφα ὅτι ὁ ἱππότης Παναγιώτης τοῦ Νικολάου ἐμιμήθη τὸ πατρικὸν παράδειγμα· ἐστράτευσεν εἰς Χίον ἔχων μισθωτοὺς ἐξ ἰδίων του (1694)· κατώρθωσε ν’ ἀποσπάσῃ τῆς τουρκικῆς καὶ νὰ προσθέσῃ εἰς τὴν ἑνετικὴν ὑπηρεσίαν τὸν ἐκ Μάνης Λιβεράκην (1696), ἄνδρα ἰσχυρὸν καὶ διάσημον, καὶ ἀγέτην μεγάλης ὀθωμανικῆς χειρός· ἐσπούδασε μετὰ πολλοῦ ζήλου νὰ διατηρήσῃ πιστοὺς εἰς τὴν ἑνετικὴν πολιτείαν τοὺς εἰρημένους λαοὺς τῆς Μάνης· εὐκόλυνε τὴν ἐξαγωγὴν ζωαρκείων πρὸς βοήθειαν τοῦ στόλου καὶ τῶν νήσων, καὶ τελευταῖον, μετὰ τὴν ἀποβολὴν τῆς Πελοποννήσου, ἀπέλιπε καὶ πατρίδα καὶ οὐσίαν, καὶ οὐδὲ τὰ δελεάσματα καὶ αἱ προσκλήσεις τῶν Τούρκων ἴσχυσαν νὰ τὸν μεταπείσωσιν. Ὅτι ἑπομένως, διὰ τὰς πολλὰς καὶ πολυειδεῖς τῆς πίστεως καὶ σταθερότητός του ἀποδείξεις, προυνόησεν ἡ ἑνετικὴ πολιτεία περὶ τῆς οἰκογενείας αὐτοῦ κατὰ λόγον τῆς τάξεως καὶ τοῦ βαθμοῦ της. Ἐδόθησαν λοιπὸν εἰς τὸν Δοξαρᾶν κτήματα διαθέσιμα ἐν τῇ ἀρτίως τότε κατακτηθείσῃ Λευκάδι, ἀλλ’ ὄχι καὶ ὅσα ἠδύναντο νὰ ἐπαρκέσωσιν εἰς τὰς χρείας τῆς οἰκογενείας του. Ὅθεν ἀποβιώσαντος τοῦ Παναγιώτου τῷ 1729 καὶ καταλιπόντος θηγατέρας πέντε καὶ υἱοὺς τρεῖς, ἡ κηδεμονία τῆς Κυβερνήσεως ἀναλογιζομένη τὰς ἐπισήμους ἀγαθοεργίας καὶ θεωροῦσα τὴν ἐνδεῆ κατάστασιν τοιαύτης οἰκογενείας, πρὸς ἐπανόρθωσιν τῆς τύχης τῶν ὀρφανισθέντων, ἐπρόσθεσεν εἰς τὰ δωρηθέντα καὶ ἕτερα ἐν Λευκάδι καὶ Βονίτσῃ ἔγγεια κτήματα[3].
Ἐκ τῶν μέχρι τοῦδε ῥηθέντων ὁ Παναγιώτης παρίσταται ὡς πολεμικὸς ἀνὴρ ἀγωνιζόμενος ὑπὲρ βελτιώσεως τῆς τύχης ἑαυτοῦ τε καὶ τῆς πατρίδος. Ἀλλὰ ζωγραφία τις, ἡ ὁποία εἶναι ἡμέτερον κτῆμα παριστῶσα μινυθικῶς τὴν εἰκόνα τοῦ Σχυλεμβουργίου, τεχνιέντως ἐπὶ χαλκοῦ εἰργασμένην δι’ ἐλαιομιγῶν χρωμάτων, τὸν ἀνεκάλυψεν εἰς ἡμᾶς καὶ ἄριστον ζωγράφον. Εἰκονίζεται δὲ ὁ πολεμικὸς μέχρι στέρνων, περιβεβλημένος πορφυρᾶν χλαμύδα καὶ τεθωρακισμένος. Ὄπισθεν δὲ τοῦ χαλκοῦ ἀναγινώσκεται «Ἐκτύπωμα[4] Ἰωάννου Ματθίου Κόμητος Σκελεμπουργίου τῆς Γαληνοτάτης τῶν Ἑνετῶν Ἀριστοκρατίας κατ’ Ἤπειρον Στρατάρχου καὶ ὑπεραπιστοῦ Κερκύρας, παρὰ Παναγιώτου Δοξαρᾶ Ἱππέως Λακεδαιμονίου, αψκέ Μαΐου ιέ.» Καὶ ἴσως ὁ Παναγιώτης εἰργάσατο τὴν εἰκόνα ταύτην συντεταγμένος ὢν ὑπὸ τὸν περικλεέστατον ἐκεῖνον στρατάρχην, ὑπερασπιζόμενον κατὰ τῶν Ὀθωμανῶν τὸ προπύργιον τοῦτο τοῦ χριστεπωνύμου λαοῦ, ἢ μᾶλλον ξένος ὢν παρ’ αὐτῷ καὶ οἰκεῖος. Τοῦτο δὲ εἰκάζομεν ἔκ τινος μαρτυρικοῦ,[5] τὸ ὁποῖον αὐτὸς ὁ Σχυλεμβούργιος ἔδωκεν ὕστερον εἰς τὸν υἱὸν τοῦ Παναγιώτου, ἔνθα λέγει καὶ περὶ τοῦ πατρὸς, ὅτι αἱ ὑπηρεσίαι καὶ αἱ ἄλλαι αὐτοῦ ἀγαθοεργίαι τὸν παρεκίνησαν νὰ σκεπάσῃ διὰ τῆς προστασίας του καὶ τοῦτον καὶ τὴν οἰκογένειάν του ἅμα ὑπεκφυγόντας τὸν ὀθωμανικὸν ζυγὸν, καὶ ὅτι ἔκτοτε εὗρεν αὐτὸν ἐκ πείρας ἄνδρα τελείας χρηστότητος, ὥσπερ κόσμον εἰς τὰς λοιπὰς αὐτοῦ ἀρετὰς προσκεκτημένον τὴν τέχνην τοῦ ζωγραφεῖν, διὸ καὶ προὐξένησεν, εἰς αὐτὸν διὰ τῆς μεσιτείας του εἰδικὰς παρὰ τῆς πολιτείας ἀνταμοιβάς.
Ἀλλ' ἡ εἰκὼν, περὶ ἧς ἐγένετο ἤδη λόγος, καὶ ἑτέρα τις, περὶ ἧς γενήσεται μετ’ ὀλίγον, δὲν τάττουσι τὸν Δοξαρᾶν εἰμὴ εἰς τοὺς τεχνίτας τῆς ὑποδεεστέρας ζωγραφίας, τουτέστι τοὺς εἰκονιστὰς εἴτε εἰδογράφους, ἐὰν, παρὰ τὴν ἁρμονίαν καὶ τὴν διαστέλλουσαν τὴν ἑνετικὴν σχολὴν ζωηρότητα τῆς χροιᾶς, δὲν ἀπέφαινον αὐτὸν ἄξιον νὰ καταλεχθῇ εἰς τοὺς εὐδοκίμους ἥ τε εὕρεσις καὶ ἡ σύνθεσις ἱστοριῶν. Τοιοῦτον ἀναδεικνύουσιν αὐτὸν τὰ δεκαεπτὰ διαμερίσματα ἐν οἷς διαλαμβάνονται αἱ ἐπικοσμοῦσαι τὴν οὐρανίαν τοῦ ἐν Κερκύρα ναοῦ τοῦ ἁγίου Σπυρίδωνος εἰκονογραφίαι, εἰργασμέναι ἐπὶ ἱστοῦ, τῶν ὁποίων τρεῖς αἱ μέγισται, κατὰ μέσον ἐντεθειμέναι, ἔχουσιν ἐλλειψοειδῆ περιφέρειαν. Ἐξαιρουμένων τῶν ἐν ταῖς γωνίαις τεσσάρων, ἐν αἷς παρίστανται οἱ Εὐαγγελισταὶ, αἱ λοιπαὶ ἱστοροῦσι πᾶσαι τὰ ἔργα τοῦ ἱεράρχου ζῶντος, καὶ τὰ θαύματα αὐτοῦ ἀποβιώσαντος· ἀφιερώθησαν δὲ εἰς τὸν εἰρημένον ναὸν ὑπὸ εὐλαβῶν ὀρθοδόξων τῷ 1727. Ζωγραφίαι τοῦ Δοξαρᾶ κοσμοῦσι προσέτι τὴν Ζάκυνθον καὶ τὴν Λευκάδα. Καὶ ἐν μὲν τῇ νήσῳ τῶν Ζακυνθίων, μία καὶ εἴκοσι εἰκόνες αὐτοῦ ἰδιόχειροι εἶναι προσηλωμέναι εἰς τὴν οὐρανίαν, καὶ ἕνδεκα ἐπάνωθεν τοῦ γυναικωνίτου τοῦ ναοῦ τῆς Φανερωμένης· αἱ μὲν, παριστῶσαι πρὸς τοῖς Ἀγγέλοις τοὺς Ἀποστόλους καὶ τοὺς Εὐαγγελιστὰς, τῆς γεννήσεως κατὰ μέσον ἐκπρεπούσης καὶ τῆς κοιμήσεως καὶ τῆς μεταστάσεως τῆς Θεοτόκου· αἱ δὲ, τὸν Σωτῆρα εὐλογοῦντα διὰ τῆς δεξιᾶς καὶ ἔχοντα τὸν κόσμον ἐν τῇ ἀριστερῇ, παρεστώτων ἑκατέρωθεν αὐτοῦ δέκα μεγαλομαρτύρων, ὧν πρῶτος ὁ Στέφανος. Εἰς τὸν Δοξαρᾶν ἀποδίδονται πρὸς τούτοις οἱ δεκαοκτὼ προφῆται καὶ οἱ ὀκτὼ πατέρες καὶ ἀρχιερεῖς, εἰργασμέvoι ἐπὶ τῶν τοίχων τῆς αὐτῆς ἐκκλησίας, ἂν καὶ οἱ περὶ τὴν τέχνην τρίβωνες εὑρίσκουσιν αὐτὰς διαφόρου τρόπον καὶ ὑποδεεστέρας τῶν ἄλλων. Οἱ γέροντες διηγοῦνται ὅτι ἐργαζόμενος ὁ Δοξαρᾶς ἐν τῇ Φανερωμένῃ εἶχε συνεργάτην τινὰ Ζακύνθιον ὀνόματι Ἱερώνυμον Πλακωτὸν, ζωγράφον κατ’ ἐξοχὴν καλούμενον, ὅςτις καὶ ἐμπειρικὸς ὢν ἰατρὸς πρῶτος ἀπέθανε λοιμόβλητος μεταλαβὼν τῆς νόσου παρὰ τινος ἀλλοδαποῦ τὸν ὁποῖον ἐπεσκέπτετο. Καὶ ἐν τῷ οἴκῳ τῶν Μελισσινῶν εὑρίσκονται ζωγραφίαι τοῦ Δοξαρᾶ, περὶ ὧν δὲν δυνάμεθα ἐπὶ τοῦ παρόντος νὰ δώσωμεν πληροφορίας. Ἐν δὲ τῇ νήσῳ τῶν Λευκαδίων ἀνάκεινται ἐν τῷ ναῷ τοῦ ἁγίου Δημητρίου τέσσαρες δεσποτικαὶ εἰκόνες, ἔργον καὶ αὗται τοῦ Δοξαρᾶ.
Ἀποθανόντος δὲ τοῦ χρηστοῦ τούτου Ἕλληνος καὶ ταφέντος ἐν τῷ ναῷ τοῦ θαυματουργοῦ, ἔνθα καὶ μνημεῖα κατέλιπε τῆς περὶ τὴν τέχνην ἐμπειρίας του, ἕνα τῶν υἱῶν αὐτοῦ, Νικόλαον ὁμωνύμως τῷ πάππῳ καλούμενον, γεννηθέντα δὲ καὶ τοῦτον ἐν Καλάμαις, παραλαβὼν ὁ ἀγαθὸς καὶ οὐχ ἧττον ἀνδρεῖος Σχυλεμβούργιος κατέταξεν εἰς τοὺς περὶ αὑτὸν ἀξιωματικοὺς, καὶ ἀνέὃειξεν ἔπειτα, ταγματάρχην. Ἐνορῶν δὲ εἰς τὸ ἦθος τοῦ νέου, ὡς αὐτὸς ὁμολογεῖ ἐν τῷ μνησθέντι μαρτυρικῷ, ἐξαίρετον τινὰ εὐφυΐαν καὶ πρὸς ἄλλα, μάλιστα δὲ πρὸς τὴν γραφικὴν τέχνην ἐν γένει, εἰσήγαγεν αὐτὸν εἰς τοὺς ἀρίστους τῶν ἐν Βενετίᾳ ζωγράφων, πρὸς τοὺς ὁποίους καὶ φοιτῶν ὁ Νικόλαος ἐπέδωκε θαυμασίως. Ὁ δὲ προστάτης αὐτοῦ, παρὰ τῷ ὁποίῳ καὶ διετέλεσε δέκα συνεχῆ ἔτη, λαβὼν πεῖραν τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς πίστεώς του, ἐπέτρεψεν εἰς αὐτὸν τὴν ἀγορὰν ζωγραφιῶν καὶ τὴν ἐπιμέλειαν τῆς πινακοθήκης του. Διὸ μαρτυρῶν τὴν ἰδίαν εὐγνωμοσύνην δὲν ἔλειψε νὰ συστήσῃ τὸν Νικόλαον ἐπανερχόμενον εἰς Κέρκυραν, ὅπου ἀνέδειξεν αὐτὸν ἡ πολιτεία τῷ 1745 ταγματάρχην ἐν τῇ χωροφυλακῇ τῆς τε πόλεως καὶ πάσης τῆς νήσου, προσθέσασα τὴν ἀξίαν ταύτην εἰς τὴν ὁποίαν εἶχεν ἤδη ταγματάρχου ἐν τῷ μηχανικῷ.
Μετοικήσας δὲ εἰς Ζάκυνθον ἐνησχολήθη εἰς τὴν προσφιλῆ αὐτοῦ τέχνην· καὶ ἐκ τῶν ἔργων του ἐπαινεῖται μάλιστα ἡ λειτανία τοῦ ἁγίου Διονυσίου, ὡς ἐτελεῖτο τότε ἐν τῇ νήσῳ, ἐν ᾗ ἀπεικάζονται πολλὰ τῶν κατ’ ἐκεῖνον τὸν τόπον καὶ χρόνον γνωστὰ πρόσωπα· ἀνάκειται δὲ ἡ εἰκονογραφία αὕτη ὑπὸ τὸν γυναικωνίτην τῆς ἐπ' ὀνόματι τοῦ αὐτοῦ ἁγίου ἐκκλησίας. Ἔργα τοῦ αὐτοῦ ζωγράφου εἶναι καὶ δύο μικραὶ εἰκόνες (ἴδε ὁ ἄνθρωπος καὶ ὁ μέγας ἀρχιερεὺς, κτῆμα ἀμφότεραι τοῦ ἐν Λευκάδι νομοδιδάκτορος Ἀντωνίου τοῦ Κόνταρη.
Ὁ Νικόλαος ἐτελεύτησεν ἐν Ζακύνθῳ καταλιπὼν ἐκ γυναικὸς Λευκαδίας καὶ ἄῤῥενα παῖδα, ὅςτις, ἀπὸ τοῦ πάππου ὡσαύτως Παναγιώτης ὀνομασθεὶς, ἵνα μὴ ἀήθως προσπίπτῃ τὸ ὄνομα εἰς τῶν Ἰταλῶν τὰς ἀκοὰς, μετεποίησεν αὐτὸ εἰς τὸ Μαρῖνος, ὥσπερ καὶ ἕτεροι τῶν ἐφ’ ἡμῶν Ἑλλήνων ἔπραξαν ὑποθωπεύοντες τοὺς ἑτερογλώσσους. Οὗτος ὑπῆρξεν ὁ τελευταῖος ἐπίβιος τῆς οἰκογενείας τοῦ Δοξαρᾶ γενομένης ἔκτοτε Λευκαδίας· καὶ νέος μὲν ἔπραττε τὰ κοινὰ, ὕστερον δὲ μετήρχετο τὸ ἐμπόριον ἐν Βενετίᾳ, ἔνθα διὰ τὴν παιδείαν καὶ τὸ εὐγενὲς αὐτοῦ ἦθος ἔγινε ταχὺ εὐϋποληπτότατος εἰς τὸ σύστημα τῶν ἐμπόρων. Ἐπέμφθη λοιπὸν καὶ οὗτος ἀντιπρόσωπος πρὸς τὸν Ναπολέοντα καὶ πρὸς ἄλλους μονάρχας, ἀνεδείχθη ἐμποροδίκης καὶ ἄλλα τοιαῦτα ἀνέλαβεν ὑπουργήματα. Ἀπέθανε δὲ ἐν Βενετίᾳ τῷ 1835.
Ἀλλ’ ἵνα ἐπανέλθωμεν εἰς τὸ προκείμενον, ἀπὸ τοῦ ὁποίου ἴσως ὑπὲρ τὸ δέον ἀπεμακρύνθημεν, λέγομεν ὅτι ὄχι μόνον τοῦ πρακτικοῦ, ἀλλὰ καὶ τοῦ θεωρητικοῦ τῆς τέχνης ἦτο ἐγκρατὴς ὁ Παναγιώτης, ὡς γίνεται δῆλον ἔκ τινος τῆς Μαρκιανῆς χαρτίνου χειρογράφου 375 σελίδων ὑπὸ χειρὸς ὀλίγον ἐμπείρου τὴν ὀρθογραφίαν, φέροντος τὴν ἑξῆς ἐπιγραφήν. «Τέχνη ζωγραφίας Λεονάρδου τοῦ Βίντζη νεωστὶ φανερωθεῖσα μετὰ τὸν βίον τοῦ ἰδίου ποιητοῦ, συγγραφεὶς παρὰ τοῦ Μιχαὴλ τοῦ Φρέσνε. Προσέτι δὲ καὶ ἕτερα τρία βιβλία διὰ τὴν ζωγραφίαν πάνυ ὡραῖα Λέοντος Βαπτιστοῦ τοῦ Ἀλβέρτου μετὰ τὸν βίον αὐτοῦ. Ἐν δὲ τῷ τέλει τῆς παρούσης βίβλου τυγχάνει καί τις μικρὰ καθαρὰ διήγησις περὶ τῆς ζωγραφίας τοῦ τοίχου τοῦ Ἀνδρέου Πότζο ἐκ τῆς Ἰησοῦ ἑταιρίας, ἀρχιτέκτονος καὶ εἰκονογράφου, ἅμα σὺν τῷ καταλόγῳ τῶν νέων καὶ παλαιῶν ζωγράφων, συλλεχθέντων ἐκ διαφόρων βιβλίων, μεταφρασθέντων ἐκ τῆς ἰταλικῆς φωνῆς εἰς ἁπλῆν ἡμετέραν διάλεκτον παρὰ τοῦ ἐλαχίστου Παναγιώτου Δοξαρᾶ ἱππέως Πελοποννησίου, ζωγράφου, καὶ παρ’ αὐτοῦ γονυπετῶς ἀφιερωθέντων τῷ Κυρίῳ καὶ Θεῷ καὶ Σωτῆρι Ἰησοῦ Χριστῷ. Ἐν ἔτει σωτηριώδει ͵αψκʹ.
Ἕπεται ἑξῆς ἡ ἀφιερωτικὴ τοῦ Δοξαρᾶ τῆς ὁποίας ἀρχὴ εἶναι »Τῷ πανυπερυμνήτῳ, ὑπερενδόξῳ καὶ ὑπεραχράντῳ μονογενεῖ υἱῷ καὶ λόγῳ τοῦ ὑψίστου κτλ.… τοῖς σοῖς πανάγνοις καὶ ἀχράντοις ποσὶ προστρέχει τὸ βιβλίον τοῦτο, Δέσποτα πολυέλεε κτλ.…
Ἡ ἀφιέρωσις αὕτη εἶναι τεκμήριον τῆς χριστιανικῆς εὐσεβείας τοῦ Δοξαρᾶ, καθότι ὥσπερ θεωρῶν τὴν ζωγραφίαν ἐπίσημον ὑπουργὸν τῆς θρησκείας, ἐπικαλεῖται τὴν ὑπερτάτην βοήθειαν τοῦ θεμελιώσαντος αὐτὴν εἰς τὸν κόσμον. Ἐν δὲ τῇ τετάρτῃ τοῦ χειρογράφου σελίδι ἀπαντᾶται εὐθὺς προοίμιον καὶ μετὰ τοῦτο ἐπίγραμμα ἑτέρου τινὸς Πελοποννησίου εἰς τὸν Δοξαρᾶν. Καὶ ἐπειδὴ, ἐκτὸς τῶν ἐγκωμίων τὰ ὁποῖα εἰς αὐτὸν ἀπονέμει, περιέχει καί τινας εἰδήσεις περὶ τοῦ βίου του, καὶ παρὰ τὴν κατ’ ἐκείνους τοὺς χρόνους ἁπλότητα τῆς γλώσσης ὑποφαίνει καί τινα ἀγαθοφυΐαν, εἶναι τοῦ ἔργου ἀντάξιον νὰ παρατεθῇ ἐνταῦθα.
Ἀποστέλλων πρὸς τὸ κήρυγμα τοὺς ἑαυτοῦ Ἀποστόλους καὶ Μαθητὰς ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς, καὶ θέλωντας νὰ τοὺς κάμῃ νὰ ἦναι φανεροὶ, καὶ νὰ τοὺς γνωρίζουν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ὅτι εἶναι μαθητάδες του, τοὺς εἶπεν· «ἐν τούτῳ γνώσονται πάντες ὅτι ἐμοὶ μαθηταί ἐςε, ἐὰν ἀγάπην ἔχητε ἐν ἀλλήλοις». Δείχνωντας, πῶς ὅθεν λείπει ἡ ἀγάπη ὅλαις ᾑ ἄλλαις ἀρεταῖς καὶ καλωσύναις εἶναι μάταιαις. Καθὼς καὶ εἰς ἄλλους πολλοὺς τόπους τοῦ ἱεροῦ εὐαγγελίου καὶ τῶν ἀποστόλων φαίνεται ὅτι ἡ ἀγάπη εἶναι τὸ σημάδι τοῦ Χριστιανοῦ, ὁποῦ τὸν δείχνει μαθητὴν τοῦ Χριστοῦ. Ἔτζι πάλιν σημάδι τῆς ἀγάπης εἶναι ἡ μετάδοσις τοῦ ἔχοντός τι πρὸς τὸν μὴ ἔχοντα· ἤγουν νὰ δίδῃ τινὰς ἐκεῖνο ὁποῦ ἔχει εἰς τὸν ἄλλον, ὁποῦ δὲν ἔχει· διότι νὰ λέγῃ πῶς ἀγαπᾷ τὸν ἀδελφόν του, καὶ νὰ μὴν τοῦ δίδῃ ἀπὸ ἐκεῖνο ὁποῦ ἔχει, τί ἀγάπην ἔχει; Αὐτὸ ἐδίδασκεν ὁ μακάριος Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος λέγωντας· ὁ ἔχων δύω χιτῶνας μεταδότω τῷ μὴ ἔχοντι. Αὐτὸ μᾶς διδάσκει καὶ ὁ Ἀπόστολος λέγωντας· ἱλαρὸν γὰρ δότην ἀγαπᾷ ὁ Θεός· αὐτὸ ὁρίζει ὁ Κύριος, ὅτι ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ θέλωντας νὰ δείξῃ τὴν ἀγάπην ὁποῦ ἔχει εἰς τὸν ἄνθρωπον, μὲ τὸ δόσιμο τὴν ἔδειξεν. Οὕτως ἠγάπησεν ὁ Θεὸς τὸν κόσμον, ὥστε τὸν υἱὸν αὐτοῦ τὸν Μονογενῆ ἔδωκεν. Ὥστε πᾶς ἄνθρωπος μὲ τὸ δόσιμον ἐκείνου ὁποῦ ἔχει θέλει νὰ φανερώνῃ τὴν ἀγάπην . Ἐπαινεμένοι λοιπὸν εἶναι ἐκεῖνοι καὶ ἔντιμοι ὁποῦ μεταδίδουν εἰς ἕναν ἄνθρωπον καὶ εἰς πέντε καὶ δέκα· μὰ πλέον ἔνδοξοι καὶ ἐπαινεμένοι, καὶ εἰς τὸν Θεὸν πλέον δεκτοὶ, εἶναι ὅσοι ἀποβλέπουν νὰ ὠφελήσουν τὸ κοινὸν. Καὶ ὅσον ξαπερνᾷ μία φυλὴ τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ δέκα ἀνθρώπους, τοσοῦτον ξαπερνᾷ καὶ ἕνας, ὁποῦ ὠφέλησε μίαν φυλὴν, ἀπὸ τὸν ἄλλον ὁποῦ ὠφέλησε μόνον δέκα ἀνθρώπους. Ἀπὸ τέτοιας λογῆς ἄνδρας ἐφάνησαν πολλοὶ εἰς τοὺς παλαιοὺς χρόνους, ἀλλὰ καὶ τώρα εἰς τὰ τέλη τῶν αἰώνων, Θεοῦ βοηθοῦντος, δὲν ἐλείψασιν, ἀπὸ τοὺς ὁποίους εἶναι ἕνας, ὁ ἐντιμότατος κύριος Παναγιώτης Δοξαρᾶς, υἱὸς Νικολάου, ἔχωντας ἀξίαν ἱππέως, ὁποῦ λέγεται Λατινικὰ (οὕτω) Καβαλιέρης. Οὗ τινος οἱ γονεῖς ὑπῆρχον ἐκ προγόνων εὐσεβεῖς καὶ ὀρθόδοξοι, κατοικοῦντες εἰς τὴν Πελοπόννησον, εἰς χώραν ὁποῦ Κλαύδιος ὁ Πτολεμαῖος εἰς τὴν Γεωγραφίαν του τὴν καλεῖ Ἄβεα· ὁ δὲ Παυσανίας τὴν λέγει Θαλάμην· εἰς τούτους δὲ τοὺς χρόνους καλεῖται Καλαμάτα. Ἐξ αὐτῶν τοίνυν τῶν γονέων γεννηθεὶς ὁ προειρημένος κύριος Παναγιώτης, αὐξηνθείς τε καὶ ἐλθὼν εἰς ἡλικίαν, ἐπαιδεύθη πρῶτον τὰ ἱερὰ γράμματα ἀρκετῶς, καὶ ὕστερα ἐδόθη εἰς διδασκάλους ζωγράφους νὰ ἐδιδάχθη ταύτην τὴν ἀξιέπαινον καὶ ὑπερθαύμαστον τέχνην, καὶ τόσον ἐδόθη εἰς αὐτὴν, καὶ σμίγοντας ὁμοῦ μὲ τὴν εὐφυΐαν ὁποῦ εἶχεν, τὴν φιλοπονίαν, τόσον τὴν ἔμαθεν ἀκριβῶς, ὁποῦ ἐξαπέρασεν ὄχι μόνον τοὺς νῦν, ἀλλὰ καὶ πολλοὺς ἀπὸ τοὺς παλαιούς· καὶ ὄχι μόνον τὴν ἁπλῶς ζωγραφικὴν, ἀλλὰ καὶ ἐκείνην ὁποῦ λέγεται Λατινικὰ νατουράλε· διὰ τὸ ὁποῖον, ὡς διὰ νὰ ἐγνωρίζετε ἐξ ὄνυχος τὸν λέοντα, φθάνει νὰ εἰπῶ ὅτι ὁ ἐξοχώτατος αὐθέντης Φραγκῖσκος Γριμάνης, ὤντας καπετὰν Γκενεράλες ἠθέλησε νὰ τοῦ ζωγραφίσουν τὴν εἰκόνα του, καθὼς τὸ κάμνουν οἱ μεγάλοι αὐθένται· καὶ δὲν ἠμπόρεσεν ἀπὸ τὴν Βενετίαν καὶ ἕως ὅλον τὸν Μωρέαν νὰ εὕρῃ καλῄτερον διδάσκαλον ἀπὸ λόγου του νὰ τὸν ζωγραφίσῃ[6]. Αὐτὸς λοιπὸν ὁ προειρημένος κύριος Παναγιώτης , θέλωντας νὰ μεταδώσῃ εἰς τὸ κοινὸν τὴν· ὠφέλειαν νὰ πληθύνῃ εἰς ὅλον τὸ γένος μας αὕτη ἡ τελεία καὶ ἀκριβὴς ζωγραφία, ἐπειδὴ καὶ δὲν ἦτον τρόπος νὰ συνάξῃ ὅλους τοὺς ζωγράφους ἀπὸ τὸν κόσμον νὰ τοὺς διδάξῃ τὴν τελείαν ζωγραφικὴν, ἐστοχάσθη νὰ τοὺς βοηθήσῃ μὲ ἕτερον τρόπον· καὶ λοιπὸν εὑρίσκωντας τὸ βιβλίον Λεονάρδου τοῦ Βίντζη, (τὸν ὁποῖον θέλετε μάθει ἀπὸ τὸν βίον του ὁποῦ εἶναι εἰς τοῦτο τὸ βιβλίον, ποταπὸς ἄνθρωπος ἦτον) καὶ τοῦ Λέοντος Βαπτιστοῦ τοῦ Ἀλβέρτου, τὰ ὁποῖα ἦσαν γραμμένα ἰταλικὰ καὶ εἰς τὴν γλῶσσαν καὶ εἰς τὸ γράμμα, ἔβαλε σπουδὴν πολλὴν καὶ προθυμίαν, καὶ τὰ ἐμεταγλώττισε μὲ κόπους πολλοὺς εἰς ἁπλῆν φράσιν, τὰ ὁποῖα εἶναι πολλὰ ὠφέλιμα καὶ ἀναγκαιότατα σιμὰ εἰς τοὺς ζωγράφους, ἔστωντας καὶ νὰ διδάσκουν τοὺς ὅρους καὶ τοὺς κανόνας τῆς Ζωγραφικῆς μὲ τὰς ἀρχὰς τῆς Γεωμετρίας. Πρέπει δὲ εἰς ἐκείνους ὁποῦ τὰ ἀναγινώσκουν νὰ ἔχουν προσοχήν· διότι εἶναι κάποιαις σύνταξαις καὶ λέξεις δειναῖς, καὶ τοῦτο συμβαίνει ἀπὸ δύω πράγματα· ἕνα μὲν, ὅτι εἶναι κἄποια ὀνόματα ὁποῦ δὲν ἠμποροῦν νὰ ἀλλάξουν, παρὰ θέλουν νὰ λέγωνται, καθὼς τὰ ἐκάλεσαν οἱ νομοθέται ἐξ ἀρχῆς· τὸ δὲ δεύτερον εἶναι ὅτι, νὰ τεριάσῃ τινὰς μιᾶς ξένης γλώσσης ταῖς φωναῖς ὅλαις μὲ τῆς ἐδικῆς του εἶναι πολλὰ δύσκολον, καθὼς λέγει ὁ Χρυσόστομος καὶ Γρηγόριος ὁ Νύσσης καὶ ἄλλοι πατέρες, ὅτι καὶ οἱ ἑβδομῆντα δύο ἐξηγηταὶ ὁποῦ εἰς τὸν καιρὸν τοῦ Πτολεμαίου ἐμεταγύρισαν τὰ ἑβραϊκὰ βιβλία εἰς τὸ ἑλληνικὸν, διὰ νὰ μὴν ἐμποροῦν κἄποιαις φωναῖς ἑβραϊκαῖς νὰ τεριάσουν μὲ ταῖς ἑλληνικαῖς, ταῖς ἀφῆκαν καθὼς ἦσαν ἤγουν ὡσὰν τὸ Ἀλληλούϊα, Ἀδωναῒ, Ἐλωῒ Σαβαὼθ, Ὡσαννὰ Ἰσραὴλ, καὶ ἄλλα. Μὲ ὅλον τοῦτο ὅποιος τὰ ἀναγινώσκει μὲ στόχασιν, θέλει τὰ ἐγνωρίσει, καθὼς ὁ ῥηθεὶς ἄρχων κύριος Παναγιώτης, ὅςτις, χωρὶς νὰ ἔμπῃ εἰς ἑλληνικὰ σπουδαστήρια, μόνον μὲ τὴν ἀγχίνοιάν του καὶ τὴν πολλὴν εὐφυΐαν καὶ στόχασιν καὶ τὰ ἐκατάλαβε καὶ τὰ ἐμεταγλώττισε, ἔχωντας σκοπὸν, Θεοῦ διδόντος, νὰ τὰ βάλῃ νὰ τυπωθοῦν καὶ μὲ τὴν στάμπα νὰ ξαπλωθοῦν εἰς ὅλον τὸν κόσμον. Δεχθῆτε τολοιπὸν, ὤ καλοὶ ζωγράφοι, τὴν προθυμίαν του, ὁποῦ ἔδειξεν εἰς τοῦτο τὸ θεάρεστον ἔργον διὰ τὴν κοινὴν ὠφέλειαν, καὶ ἀναγινώσκετέ τα ἐπιμελῶς καὶ μὲ στόχασιν νὰ ἐγνωρίσετε τὸ καλὸν ὁποῦ σᾶς ἐπροξένησε, καὶ νὰ μὴν κάνετε ταῖς ζωγραφίαις σας ὡσὰν κἄποιοι ὁποῦ ἀλείφουν τοίχους, σανίδια, πανία μὲ τερατοειδῆ καὶ παράξενα μορφώματα, καὶ μὲ διεστραμμένα καὶ ἄτεχνα μέλη καὶ πρόσωπα, καὶ δὲν ’μπορεῖ τινὰς νὰ ἐγνωρίσῃ εἰκόνα Χριστοῦ, ἡ Παναγίας, παρὰ μόνον ἀπὸ τὸ ὄνομα ὁποῦ ἔχουν γραμμένον. Ὁμοίως καὶ τῶν ἁγίων. Καὶ δὲν αἰσχύνονται οἱ τρισάθλιοι· παρὰ μόνον κυττάζουν εἰς τὰ ἀργύρια· καὶ χωρὶς νὰ γενοῦν μαθηταὶ ἓξ μηνῶν ἡ ἑνὸς χρόνου, κηρύττονται παρευθὺς διδάσκαλοι ζωγράφοι καὶ ἁγιογράφοι, βδελυγματογράφοι ἀληθέστερον, ἢ ἁγιογράφοι, ὅτι ὅποιος τὰ βλέπει σιγχαίνεται καὶ τοὺς βδελύττεται ἀπὸ τέτοια ζωγραφίσματα, ὁποῦ εἰς ἔργα ἐκκλησιαστικὰ, καὶ μάλιστα ὁποῦ καὶ δόγμα πίστεως, ἀντὶς νὰ στολίζουν τὴν ἐκκλησίαν, τὴν ἀσχημίζουν χειρότερα. Ἀλλ’ ὑμεῖς, ὅσοι φροντίζετε νὰ φανῆτε καλοὶ καὶ ἐπαινεμένοι ζωγράφοι, λάβετε ἀπὸ τὰ βιβλία ἐτοῦτα τοὺς ὄρους καὶ τοὺς κανόνας τῆς τέχνης σας, διὰ νὰ καταλάβετε καὶ νὰ κάνετε ἐπιτήδεια τὰ σχέδια, τὰ σηκώματα, ταῖς συμμετρίαις, ταῖς μορφαῖς, τὰ κινήματα, ταῖς ἐνέργειαις, καὶ τὰ λοιπὰ πάντα, διὰ νὰ τιμηθῆτε ἐκ Θεοῦ καὶ ἐξ ἀνθρώπων, ὡς καλοὶ οἰκονόμοι τῆς χάριτος, καὶ εὐχαριστῆτε τὸν κύριον Παναγιώτην· ὁ ὁποῖος, διὰ νὰ σᾶς δώσῃ φῶς, ἔκαμε τοσούτους κόπους καὶ ἔξοδα, καὶ παρακαλεῖτε κύριον τὸν Θεὸν νὰ τοῦ χαρίσῃ ἐνταῦθα μὲν πολυπλασίους τὰς ἀμοιβὰς, μετὰ δὲ τὴν ἐντεῦθεν ἀπαλλαγὴν, τῆς πρόσωπον πρὸς πρόσωπον αὐτοψίας καταξιωθῆναι τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ, καὶ Σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ· ᾧ ἡ δόξα αἰώνιος· Ἀμήν.
Τείρεσι μὲν πόλος ἔστεπται πολυδαίδαλος οὗτος,
Γαῖα δὲ κεύθει ἐν κενεῶσιν ἀπείρονα αὖθις,
Χρώματα λευκῶν, ἥδ’ ἐπιμίκτων χρύσεα πλεῖστα·
Κᾄλλων ὅσσα τ' ἔνερθεν ἔχει μυχίοισι βάθεσσιν.
Εἶτ' ἅδ’ ἐπ’ ὄψιν ἀπείρατα ἄνθεα καττ’ ἐνιαυτὸν
Ὥρη εἴαρος ἀκτὴν φύσιος ἠμάτερός τε. (οὕτω)·
Ζωγραφικὴ ἕξις δὲ φύσιν ζηλώσασα πάντη,
Ὡς πάντ’ ἤλασεν ἄνθεα κόσμου ὥστε πορίζειν
Οὐρανίους χάριτας χθονίοισιν ἄνερσιν ἐπ' αἶαν
Ἃς Λιονάρδος ὁ Βίντζιος εἰληφὼς παρὰ πάντας.
Σύν τε Λέων καύχημα ἔχει εἰς ἀπείρονα καιρὸν,
Θησαυροὺς ἀδαπανέας ἐνθάδε αἰρυσάμενος. (οὕτω).
Ἤγαγε δ’ εἰς φάος αὖθι Παναγιώτης Θαλάμηθεν
Κλεινὸς Δοξαρᾶς, ἀριπρηπὴς, ἰδμοσύνη τε.
ᾯ χάριν ἴσχειν ὠφείλετε πάντες ζωογραφῆες·
Τῷ γὰρ κῦδος φέρτερον οὐρανόθεν Θεὸς ἦκεν.
Τῆς ὑμετέρας εὐλαβείας ὑπήκοος
Λεόντιος εὐτελής.
Εἶναι ἀληθὲς ὅτι τοῦ Δοξαρᾶ τὰ ἔργα εἶναι ὀλίγα, διότι ἐκτὸς τῶν μνημονευθέντων ἀγνοεῖται ἐὰν ἔκαμεν ἄλλα· ἴσως διότι τὸ πλεῖστον τοῦ χρόνου εἶχε τὸ ξίφος μᾶλλον ἢ τὴν γραφίδα διὰ χειρός. Ὅτε δὲ ἡ μεταξὺ τῆς ἑνετικῆς ἀριστοκρατίας καὶ τῶν Τούρκων συντεθεῖσα εἰρήνη τὸν ἐστέρησε τῆς πατρίδος του καὶ τὸν ἐκάλεσεν εἰς ἀνάπαυσιν ὁποίαν δὲν ἐπεθύμει, συνάψας μὲ τὸν ἔρωτα τῆς πατρίδος τὴν κλίσιν πρὸς τὴν ζωγραφίαν, ἐσπούδασε νὰ ὠφελήσῃ τὴν πρώτην διὰ τῶν κανόνων τῆς δευτέρας .
Τοὺς ἡμετέρους ἀναγνώστας δὲν λανθάνουσι βέβαια τὰ κατὰ Λεονάρδον τὸν Βίγκιον (1445—1519). Παντομάθεια σχεδὸν κατεκόσμει τὸν ὑπερφυᾶ τοῦτον ἄνδρα τετριμμένον ἐξαιρέτως περὶ τὴν ὑδραυλικὴν καὶ βαλλιστικήν· κατὰ δὲ τὴν ζωγραφικὴν, κορυφαῖος τῶν συντεχνιτῶν του, ἀνέδειξεν ἑαυτὸν κρίκον συνέχοντα τὴν ἀρχαίαν μὲ τὴν νέαν ἐποχὴν, καὶ, βοηθούμενος ἐκ τῆς ὀπτικῆς, τῆς ἀνατομίας καὶ τῆς ἀποπτικῆς, ἐδίδαξεν αὐτὴν ἐπὶ τῇ βάσει ἐπιστημονικῶν ἀρχῶν ἐξηγμένων ἐκ τῆς φιλοσοφίας τῆς ὁποίας ἦτο ἐγκρατὴς καθ’ ὅλα αὐτῆς τὰ μέρη.
Τὰ βιβλία τῆς πραγματείας τοῦ Λεονάρδου περιεῖχον — Παραγγέλματα πρὸς τὸν ζωγράφον — Περὶ τῶν διαφόρων σχημάτων καὶ κινημάτων τοῦ ἀνθρώπου — Περὶ τοῦ ἱματισμοῦ καὶ τοῦ τρόπου τοῦ ἐνδύειν χαριέντως τὰς εἰκόνας, κτλ. Τοιουτοτρόπως ἀποδεικνύει πῶς ἐκ τῆς ἀκριβοῦς συμμετρίας τοῦ σώματος προκύπτει ἡ εὐμορφία καὶ ἐκ τῆς στάσεως ἡ χάρις τῶν κινημάτων. Πῶς διὰ τῆς σπουδῆς τοῦ ὀργανισμοῦ τοῦ σώματος καταμανθάνει τις τὰ δι’ ὧν φανεροῦνται ἡ διάνοια, αἱ χρεῖαι καὶ τὰ πάθη· πῶς ἐκ τῆς παρατηρήσεως τῶν ἀντικειμένων καὶ τῶν ἐκτὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐνεργειῶν δυνατὸν νὰ παρασταθῶσιν οἱ ὠθισμοὶ τοὺς ὁποίους ἐξ αὐτῶν δέχεται καὶ αἱ ἐντεῦθεν τοῦ σχήματος μεταποιήσεις· καὶ τελευταῖον διδάσκει πῶς διὰ τῆς συμφθορᾶς τῶν χρωμάτων ἡ τέχνη ἀπεργάζεται τὸ ἀρέσκον.
Μοναδικὸς νοῦς ἦτο προσέτι καὶ Λέων βαπτιστὴς ὁ Ἀλβέρτιος εἰς πᾶν εἶδος ἐμβριθῶν μαθημάτων καὶ οὐχ ἧττον εἰδήμων τῶν εἰκαστικῶν τεχνῶν. Ὡς δὲ περὶ ἀρχιτεκτονικῆς, οὕτω καὶ περὶ ζωγραφικῆς κατέλιπε διδακτικὰ πονήματα, τὰ ὁποῖα, εἰμὲν δὲν δύνανται νὰ ἐξισωθῶσι μὲ τὰ περὶ ἀρχιτεκτονικῆς, δεικνύουσιν ὅμως τὴν ἀγχίνοιαν καὶ τὸ μεγαλεπήβολον τοῦ ἀνδρὸς, διότι μὲ ἐνεργητικὴν ἁπλότητα ἐκθέτει ἐν αὐτοῖς τὰς παρατηρήσεις του, ἀνάγων ἐπὶ τὰ στοιχεῖα τῆς τέχνης, καὶ καταβάλλων τὰ σπέρματα τῶν ἀρχῶν, τὰς ὁποίας ὁ Λεονάρδος πλατύτερον ἀνέπτυξε. Συγγράψας δὲ περὶ ζωγραφικῆς τρία βιβλία ἐν μὲν τῷ πρώτῳ ἐκθέτει τὰς ἐκ τῆς γεωμετρίας ἐξηγμένας ἀρχὰς, ἐν δὲ τῷ δευτέρῳ τοὺς κανόνας περὶ τῶν τριῶν μερῶν ἐξ ὧν συγκροτεῖται ἡ ζωγραφικὴ, τουτέστι τῆς συνθέσεως, τῆς γραφίδος εἴτε διαγραφικῆς καὶ τῆς χρωματογραφίας, καὶ ἐν τῷ τρίτῳ διαλαμβάνει περὶ τοῦ ζωγράφου καὶ τοῦ σκοποῦ τὸν ὁποῖον ὀφείλει οὗτος νὰ προτίθεται ἐν τῷ ζωγραφεῖν.
Τὰ δύο ταῦτα πονήματα μεταγλωττίσας ὁ Δοξαρᾶς ἠθέλησε νὰ ἐπαυξήσῃ διὰ τῆς μεταφράσεως πραγματείας τινὸς περὶ τοιχογραφίας Ἀνδρέου τοῦ Ποτίου, ἀγνοοῦμεν δὲ ἐὰν εἰδικῆς, ἢ μέρους τινὸς τοῦ μεγαλῃτέρου πονήματος, τὸ ὁποῖον ὁ ζωγράφος οὗτος καὶ ἀρχιτέκτων ἐδημοσίευσεν ἐν Ῥώμῃ τῷ 1693 καὶ τῷ 1702 περὶ ἀποπτικῆς.
Μεταφράζων ὁ Δοξαρᾶς τὰς πραγματείας τοῦ Βιγκίου καὶ τοῦ Ἀλβερτίου ἠκολούθησε τὴν ὡραίαν ἔκδοσιν τὴν ὁποίαν ἀμφοτέρων τούτων ἔκαμεν ἐν Παρισίοις ὁ Ῥαφαὴλ ὁ Δουφρέσνιος εἰς ἕνα τόμον, καὶ τοσοῦτον ἐπ’ ἀκριβὲς ὥστε, ὄχι μόνον τὸν βίον τοῦ Βιγκίου τὸν ὁποῖον ἔγραψεν ὁ ἐκδότης, ἀλλ’ οὐδὲ τὴν ἐπιστολὴν αὐτοῦ, δι’ ἧς προσεφώνησε τὴν ἔκδοσιν εἰς τὴν βασίλισσαν τῆς Σουηβίας Χριστίναν, παρέλιπεν ἀμετάφραστον. Σημειωτέον ὅμως ὅτι ἡ πραγματεία τοῦ Λεονάρδου, ὁποία τότε πρῶτον ἐδημοσιεύθη ὑπὸ τοῦ Δουφρεσνίου, ἦτο κολοβὴ καὶ τοιαύτη διέμεινεν, ἐκλαμβανομένη πάντοτε ὡς πλήρης μέχρι τοῦ 1817, ὁπότε διὰ νέας ἐν Ῥώμῃ ἐκδόσεως ἀποκατέστη εἰς τὴν ἀκεραιότητα αὐτῆς, ὡς ἀνεκαλύφθη ἔν τινι τῆς Βατικανῆς χειρογράφῳ. Εἰς τὸ νέον τοῦτο κείμενον προηγεῖται βιβλίον περιέχον σύγκρισιν τῆς ποιήσεως, τῆς μουσικῆς, τῆς ζωγραφίας καὶ γλυπτικῆς, καὶ μετὰ τὰ ἤδη τυπωθέντα βιβλία, τὰ ὁποῖα ὅμως διωρθώθησαν καὶ ἐπηυξήθησαν διὰ προσθήκης ὄχι ὀλίγων κεφαλαίων, ἕπονται ἄλλα τέσσαρα — Περὶ σκιᾶς καὶ φωτός — Περὶ ἀποπτικῆς — Περὶ δένδρων καὶ χλόης — Περὶ φύσεως τῶν νεφῶν — Περὶ τοῦ ὁρίζοντος. Τὰ βιβλία ταῦτα, ἐὰν ἐπρόκειτο νὰ δημοσιευθῇ ἡ μετάφρασις τοῦ Δοξαρᾶ, ἔπρεπε βέβαια νὰ προστεθῶσι, καὶ τότε ἤθελε χρειασθῆ τοσαύτη ἐργασία ὅσην ἐκεῖνος ἤδη κατέβαλε.
Ἡ μετάφρασις τοῦ Δοξαρᾶ εἶναι κατὰ λέξιν· ἐὰν δὲ ηὐδοκίμησεν εἰς τὸ δυσχερὲς αὐτοῦ ἔργον καὶ, μεταχεριζόμενος γλῶσσαν ἔτι ἄμορφον καὶ ἀτελῆ ἠδυνήθη νὰ τὴν ἐξισώσῃ μὲ τὸ κείμενον ἢ νὰ μεταφέρῃ λέξεις καὶ ἰδέας πάντη καινοφανεῖς πρὸς αὐτὴν, ἂς κρίνωσιν οἱ εἰδήμονες ἐκ τοῦ μικροῦ δοκιμίου τὸ ὁποῖον ἐνταῦθα καταχωρίζομεν.
Ὁ νέος ὀφείλει πρῶτον νὰ μάθῃ προοπτικὴν διὰ τὰ μέτρα ὁλονῶν τῶν πραγμάτων, ἔπειτα ἀπὸ χέρι εἰς χέρι νὰ μάθῃ ἀπὸ καλὸν διδάσκαλον διὰ νὰ συνηθίσῃ εἰς τὰ καλὰ μέλη. Μετὰ ταῦτα ἀπὸ τὸ φυσικὸν διὰ νὰ στερεώσῃ τὰς αἰτίας τῶν πραγμάτων ὁποῦ ἔμαθε. Τέλος νὰ στοχασθῇ ἱκανὸν καιρὸν ἔργα ἐκ διαφόρων διδασκάλων διὰ νὰ κάμῃ διάθεσιν, βάνωντας εἰς πρᾶξιν καὶ ἐργαζόμενος τὰ πράγματα ἐκεῖνα ὁποῦ ἔμαθεν.
Ἀνίσως γοῦν καὶ σὺ θέλῃς νὰ σχηματίσῃς ὀρθῶς μίαν ἀνεμοζάλην, στοχάσου καὶ σημάδευε καλῶς τὰς ἐνεργείας αὐτῆς ὅταν ὁ ἄνεμος φυσᾷ ἄνωθεν εἰς τὴν ἐπιφάνειαν τῆς θαλάσσης ἡ καὶ τῆς γῆς, κινᾷ καὶ φέρνῃ μεθ’ ἑαυτοῦ του ἐκεῖνα τὰ πράγματα, ὁποῦ δὲν εἶναι στερεὰ, μὲ τὴν κοινὴν σύντρεξιν, καὶ διὰ νὰ σχηματίσῃς ἐπιτηδείως τὴν τοιαύτην τρικυμίαν, κάμνεις πρῶτον τὰ νέφαλα σχισμένα καὶ τεθλασμένα μὲ τοὺς ἀμμώδεις κονιορτοὺς ἀπὸ τὰ περιθαλάσσια, καὶ τὰ φύλλα τῶν δένδρων στριπτὰ, ἀπὸ τὴν δύναμιν τοῦ ἀνέμου σκορπισμένα εἰς τὸν ἀέρα μὲ συνοδείαν πλείστων ἑτέρων λεπτῶν πραγμάτων, καὶ τὰ δένδρα καὶ τὰ χορτάρια γερμένα εἰς τὴν γῆν, σχεδὸν νὰ φανερόνουν πῶς θέλουν νὰ συνακολουθήσουν τὸν δρόμον τῶν ἀνέμων, μὲ τοὺς κλάδους γερμένους ἔξω ἀπὸ τὸ φυσικὸν μὲ παράστροφα καὶ σχισμένα φύλλα, καὶ οἱ ἄνθρωποι ὁποῦ εὑρίσκονται, μέρος κοιτόμενοι καὶ διπλωμένοι μὲ τοὺς χιτῶνας καὶ ἀπὸ τὴν κόνιν παρ' ὀλίγον ἀγνώριμοι· καὶ ἐκεῖνοι ὁποῦ στέκονται ὀρθοὶ νὰ ἦναι ἀπὸ κᾄποιον δένδρον συμπλεγμένοι διὰ νὰ μὴ τοὺς σέρνῃ ὁ ἄνεμος· ἕτεροι μὲ τὰς χεῖρας εἰς τὰ ὄμματα διὰ τὴν κόνιν καὶ κλιτοὶ εἰς τὴν γῆν, καὶ τοὺς χιτῶνας καὶ τὰς τρίχας ἴσα εἰς τὸν δρόμον τοῦ ἀνέμου. Ἡ θάλασσα θολωμένη καὶ ταραχώδης, γεμάτη ἀπὸ ἄσπρους ἀφροὺς ἀνάμεσα εἰς τὰ ὑψωμένα κύματα, καὶ ὁ ἄνεμος νὰ σηκόνῃ ἀναμέσον τοῦ συγχισμένου ἀέρος ἀπὸ τὸν πλέον λεπτὸν ἀφρὸν εἰς σύγκρισιν τῆς πυκνῆς καὶ χοντροειδοῦς καταιγίδος . Τὰ πλεούμενα ὁποῦ ἔσωθεν εὑρίσκονται, μερικὰ ποιεῖς μὲ ἄρμενον σχισμένον, καὶ τὰ σχίσματά του ἀνεμίζονται ἀναμεταξὺ τοῦ ἀέρος, συντροφευμένα μέ τινα σχοινίον κομμένον. Κᾄποιον ὁμοίως μὲ τὰ κατάρτια διεῤῥηγμενα, γερμένα μὲ τὸ πλοῖον πλαγίως καὶ συνθλασμένα ἀνάμεσα εἰς τὰ τεταραγμένα κύματα, καὶ οἱ ἄνθρωποι φωνάζοντες νὰ ἀγκαλίζουν τὸ ἐπίλοιπον σκάφος. Κάμνεις τὰ νέφη διωγμένα ἀπὸ τοὺς βιαίους ἀνέμους, κτυπημένα εἰς τὰς ὑψηλὰς κορυφὰς τῶν βουνῶν. Ποιεῖς καὶ εἰς ἐκεῖνα ἀποσπασμένα στριψίματα εἰς τὴν σύγκρισιν τῶν κυμάτων, ὅταν κτυποῦσι εἰς ταῖς ξέραις· ὁ ἀὴρ τρομερὸς ἀπὸ τὸν σκοτεινὸν γνόφον, καταιγίδος καὶ νεφέλων πυκνῶν.
Ἐνθυμίζου, ζωγράφε, ὅταν ποιῇς μίαν μόνην μορφὴν νὰ φεύγῃς τὰ ἐναρμόσματα αὐτῆς, τόσον εἰς τὰ μέρη ὅσον καὶ εἰς τὸ πᾶν· διότι ἐσὺ ἔχεις νὰ μάχεσαι μὲ τῶν ἰδιωτῶν τὴν ἀμάθειαν εἰς τὴν αὐτὴν ἐπιστήμην· καὶ εἰς τὰς ἱστορίας κάμνε ὅλους ἐκείνους τοὺς τρόπους ὁποῦ σοῦ συμβαίνουσι, καὶ ἐξόχως εἰς τοὺς πολέμους, ὅθεν ἀναγκαίως τυγχάνουσιν ἄπειρα ἁρμόσματα καὶ λυγίσματα εἰς τοὺς κατασκευαστὰς τοιαύτης διχονοίας, ἡ μᾶλλον εἰπεῖν παραφροσύνης θηριώδους.
Τὰ πρῶτα χρώματα ὀφείλουσι νὰ ἦναι ἁπλᾶ, καὶ οἱ βαθμοὶ τῶν λεπτωμάτων τους, ἅμα σὺν τοῖς βαθμοῖς τῶν διαστημάτων τους, πρέπει νὰ συναρμόζωνται, δηλονότι αἱ μεγαλότητες τῶν πραγμάτων μετέχουσι πλέον ἀπὸ τὴν φύσιν τῆς στιγμῆς, ὅταν αὐταί εἰσι πλησιώτεραι, καὶ τὰ χρώματα ἔχουσι νὰ μετέχουν ἀπὸ τὸ χρῶμα τοῦ ὁρίζοντός του, ὅταν αὐτὰ εἰς ἐκεῖνον ἔχουν πλέον ἐγγύτητα.
Διὰ τοὺς βραχίονας ὁποῦ πέμπονται ὄπισθεν, οἱ ἀγκῶνες δὲν γίνονται πλησιώτεροι, ὁποῦ τὰ πλέον μακρύτερα δάκτυλα νὰ ἠμποροῦν νὰ ἀπεράσουν τοὺς ἀγκῶνας τῶν ἄντικρυς χειρῶν· δηλαδὴ, ὅτι ἡ τελευταία ἐγγύτης, ὁποῦ δὲν δύνανται νὰ κάμουν οἱ ἀγκῶνες ὄπισθεν εἰς τὰ νεφρὰ, ὑπάρχει ὅσον εἶναι ἡ διάστασις ὁποῦ εἶναι ἀπὸ τὸν ἀγκῶνά του ἕως εἰς τὴν ἄκραν τοῦ μεγαλῃτέρου δακτύλου τῆς χειρός· οἱ ὁποῖοι βραχίονες ἐπιτελοῦν ἕνα τετράγωνον τέλειον ὁμοίως γὰρ καὶ ὅσον δύνανται νὰ λοξεύσουν οἱ βραχίονες ἄνωθεν τοῦ στήθους, καὶ ὅτι οἱ ἀγκῶνες νὰ ἔρχωνται εἰς τὴν μέσην τοῦ αὐτοῦ στήθους, τότε οἱ αὐτοὶ ἀγκῶνες μετὰ τοὺς ὤμους καὶ βραχίονας ποιοῦσιν ἕνα τρίγωνον ἰσόπλευρον.
Ὡς ὁ Λεονάρδος τὴν πραγματείαν αὐτοῦ, οὕτω καὶ ὁ Δοξαρᾶς ἀνέκδοτον κατέλιπε τὴν μετάφρασιν του, ἴσως διὰ τὴν ἔνδειαν τῶν πρὸς δημοσίευσιν μέσων, καὶ διότι τὸ εἶδος τῆς ὑποθέσεως δὲν ἐπηγγέλλετο ὠφέλειάν τινα εἰς τὸν βουλόμενον νὰ κερδοσκοπήσῃ ἐπὶ τῆς τυπώσεως. Κατὰ πάντα τρόπον εἶναι ἀξιέπαινος ὁ σκοπὸς, ἂν καὶ τὸ ἔργον του, ἀληθῶς εἰπεῖν, μαρτυρεῖ μᾶλλον τὴν ἐντεῦθεν περιγενομένην εἰς αὐτὸν ὠφέλειαν, ὑψωθέντα ἐκ τοῦ πρακτικοῦ εἰς τὴν σκέψιν τῶν θεωρητικῶν τῆς τέχνης ἀρχῶν, παρὰ τὴν δυναμένην τότε νὰ προξενηθῇ εἰς τοὺς ὁμογενεῖς αὐτοῦ ζωγράφους· διότι ὀλίγους ὀπαδοὺς ἠδύνατο νὰ ἐλπίσῃ ἐν τῇ Ἑλλάδι, προσφέρων τὰ πονήματα τῶν Ἰταλῶν διδασκάλων. Οὔτε αἱ πραγματεῖαι, οὔτε αἱ ἀκαδημίαι, οὔτε τὰ πρότυπα μορφόνουσι βέβαια τοὺς ζωγράφους, ἀλλ’ ἡ φύσις καὶ αἱ περιστάσεις. Καὶ ἡ μὲν φύσις, ἐλευθεριωτέρα ἐν τῇ Ἑλλάδι οὖσα ἢ ἀλλαχοῦ, ἐπεδείκνυεν εἰς τοὺς μιμητὰς αὐτῆς τὴν ποικιλίαν καὶ τὸ κάλλος της κατὰ τε τὴν χώραν, τὸ κλίμα καὶ τὴν μορφὴν τῶν κατοίκων της, καὶ τοὺς ἐπροίκιζε μὲ ἐξαίρετον εὐαισθησίαν, λεπτὸν νοῦν, ἀκμαίαν φαντασίαν καὶ ἐνέργειαν· ἀλλὰ τὰ δῶρα ταῦτα τῆς φύσεως δὲν εἶναι εἰμὴ ζώπυρά τινα τῆς τέχνης, τὰ ὁποῖα πρὸς ἀνάπτυξιν ἀπαιτοῦσι τὴν δόξαν καὶ τὸ κέρδος. Ἀλλὰ ποία δόξα, ποῖον κέρδος ὅπου, ὄχι πολιτῶν καὶ πολιτειῶν ἅμιλλαι, ὄχι δημόσιαι ἀρεταὶ καὶ πλοῦτος, ἀλλ’ οὐδὲ βίος ὑπῆρχον ἀνέσιμος, οὐδὲ ζωὴ ἀσφαλής; Ἐὰν ἐξαιρεθῶσιν ὀλίγοι τινὲς νησιῶται, ποίαν διάθεσιν, ποῖον αἴσθημα, ποῖον σκοπὸν ἔχοντες ἠδύναντο νὰ καλλιεργῶσι τὰς ὡραίας τέχνας οἱ ἀείποτε καταδιωκόμενοι καὶ ἔντρομοι δοῦλοι τῶν βαρβάρων;
Περὶ τῆς τότε καταστάσεως τῆς ζωγραφίας, τῆς μόνης τῶν ὡραίων τεχνῶν τῆς ὁποίας διέσωζεν ἔτι τὴν ἄσκησιν ἡ θρησκεία, εἶχεν ἤδη εἰπεῖ τὰ δέοντα ὁ Λεόντιος· ἀλλὰ καὶ ὁ Σπὸν, πρὸ δύο σχεδὸν ἑκατονταετηρίδων ὄχι ἄλλως ἱστόρησε τὰ περὶ τούτου. «Οἱ Ἕλληνες, λέγει, μετέβαλον τὸν ναὸν τῆς Δήμητρος παρὰ τὸν Ἰλισσὸν εἰς ἐκκλησίαν ἐπ’ ὀνόματι τῆς Παναγίας καὶ τὸν κατεκάλυψαν μὲ τοιχογραφίας τοῦ ἰδιάζοντος εἰς αὐτοὺς τρόπου, ὅστις εἶναι ἀθλιώτατος· διότι τὰς ῥίνας καὶ τὰ δάκτυλα σχηματίζουσι μακρότατα ὥσπερ ἀτράκτους, καὶ τὰ λοιπὰ μέλη ἀσύμμέτρα… Πρέπει ὅμως νὰ ὁμολογήσωμεν ὅτι τὰ χρώματα εἶναι γλυκύτατα, ἂν καὶ ἡ γραφὶς, ἡ ψυχὴ τῆς »ζωγραφίας ἐλλείπει σχεδὸν πάντοτε[7]». Μὲ σκῶμμα κεντητικώτερον ἐξαγγέλλει μετέπειτα τὴν κατάστασιν τῆς ζωγραφίας καὶ ἕτερος περιηγῃτὴς Γερμανὸς[8], πικρόγλωσσος μὲν καὶ προπετὴς, ὄχι δὲ καὶ παντάπασι ψευδοκῆρυξ, ὁποῖον, ἡ ἐθνικὴ φιλοτιμία πρὸς ἡμᾶς τὸν ἐξεικομίζει. Ἀπαντῶνται βέβαια ἐνιαχοῦ ἐξαιρέσεις καὶ μάλιστα εἰς τὰς εἰκονογραφίας, ὅσαι εἶναι ἔργον ζωγράφων τῆς Κρήτης καὶ ἄλλων εἰς τοὺς Ἑνετοὺς ὑποκειμένων νήσων ἀλλ' αἱ ἐξαιρέσεις αὗται οὐδὲν ἕτερον συμβάλλουσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τῆς ἰθαγενοῦς τέχνης, πλὴν ὅσον ἀναπολοῦσι τὴν ἐποχὴν, καθ' ἣν εὐκαίρως τινὲς ἠδυνήθησαν, ἔχοντες ὑπ’ ὄψιν τὰ πρότυπα τῶν ἀλλοεθνῶν, νὰ μεταφέρωσί τι καλὸν εἰς τὰ ἔργα των, διατυποῦντες οὕτω μικτόν τινα τρόπον ἑλληνοϊταλικὸν, ὥσπερ κατ’ ἀντίστροφον συνέστησαν ἕτερον ἰταλοελληνικὸν ὁ Κιμαβούης, ὁ Γουΐδος, ὁ Γιούντας καὶ οἱ ἄλλοι, ὁπότε, μιμούμενοι καὶ μεταποιοῦντες ἐπὶ τὸ κρεῖττον τὸν ἑλληνικὸν τρόπον, προεσήμαναν τὸν ἔξοχον βαθμὸν εἰς τὸν ὁποῖον ἔμελλον οἱ διάδοχοι αὐτῶν ν’ ἀναβιβάσωσι τὴν τέχνην.
Περὶ δὲ τῆς παρακμῆς τῆς τέχνης ἡ δικαιοσύνη ἀπαιτεῖ νὰ εἴπωμεν ὅτι, ὡς ἡ ἀναγέννησις αὐτῆς δὲν ἠδύνατο νὰ ἐλπισθῇ ἐπὶ τῆς δυναστείας τῶν Τούρκων, οὕτως οὐδὲν εἰς ταύτην πρέπει ν’ ἀποδοθῇ ὅλη ἡ πτῶσίς της. Αἱ τέχναι, αἵτινες οὐδὲν πλέον ἀπειργάζοντο ἀλλαχοῦ ἢ ἐν τῇ τροπαιούχῳ Ῥώμῃ, εἶχον ἤδη ἀποβελτερωθῆ ἐκ τῆς ἀλλοκότου ἰδιοτροπίας τῶν δυναστῶν καὶ τῶν φιληδόνων πλουσίων· ἀλλ’ ἡ μετακόμισις τῆς καθέδρας εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν παρεσκεύασεν εἰς αὐτὰς τύχην ἔτι δυσμενεστέραν. Ἐνταῦθα λοιπὸν πρέπει νὰ γίνῃ πᾶσα περὶ αὐτῶν ἀνίχνευσις, διότι ἑκάστου κράτους ἡ πρωτεύουσα πτωχίζει ἀεὶ παντὸς ὑλικοῦ καὶ διανοητικοῦ ἀγαθοῦ τὰς ἐπαρχίας , ἐφέλκουσα τοῦτο εἰς ἑαυτὴν. Εἶναι μὲν ἀληθὲς ὅτι αἱ τέχναι δὲν ἀφανίζονται ὑπὸ τὴν ἀπόλυτον ἐξουσίαν, διότι συχνάκις εὐαρεστεῖται αὕτη νὰ τὰς μεταχειρίζεται ὡς ὑπηρετικὰ μέσα εἰς τὴν κενοδοξίαν καὶ τὴν πολυτέλειάν της· ἐπειδὴ ὅμως, ὄχι μόνον βίον ἀπαιτοῦσι τὰ μέγιστα ἐνεργὸν, ἀλλὰ καὶ πᾶσαν δυνατὴν ἐλευθερίαν, γίνονται ἀλλόκοτοι καὶ ἄτακτοι ὡς ἡ θέλησις τοῦ δεσπόζοντος εἰς τὸν ὁποῖον δουλεύουσιν· ὥστε, ἂν καὶ οὐδὲ ἴχνος διεσώθη τῶν ὅσα ἐν τοῖς παλατίοις τοῦ Θεοφίλου, Βασιλείου τοῦ Μακεδόνος, Λέοντος τοῦ Σοφοῦ καὶ Μιχαὴλ τοῦ Παλαιολόγου εἰργάζετο ἡ ζωγραφία ἐπὶ σκοπῷ νὰ διαιωνίσῃ τοὺς ἐν πολέμῳ ἀγῶνας, τὰ τρόπαια καὶ τὰ κυνηγέσια τῶν αὐτοκρατόρων τούτων, δὲν ἤθέλεν ὅμως ἀπατηθῆ ὅστις ὑπέθετεν ὅτι εἰς τοιαῦτα ἔργα ἡ ἀπειροκαλία καὶ ἡ ἄτακτος πολυτέλεια ἐξήλασε τὸ καλὸν καὶ κατέλαβε τὴν τάξιν ἐκείνου . Τὴν ὑπόθεσιν ταύτην ἐπιβεβαιοῦσιν οἱ ἄτεχνοι τύποι τῶν νομισμάτων καὶ ἡ κατάστασις τῆς ἀρχιτεκτονικῆς καὶ ποιήσεως τῶν χρόνων ἐκείνων, διότι αἱ ὡραῖαι τέχναι, διὰ τὸν συνάπτοντα αὐτὰς κοινὸν δεσμὸν, συγχρωτίζονται ἐκ περιτροπῆς ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ μιάσματος. Ἐκτὸς τούτου, ἐὰν αἱ τέχναι ἠξιώθησαν τότε τῆς ὡς ἐφικτὸν εὐρυτέρας ἐλευθερίας, δὲν ἔτυχον ὅμως καὶ τῆς ὡς δυνατὸν συντονωτέρας ἐνεργείας. Ἡ ἀρχὴ ἐκλονεῖτο πάντοτε ἐκ τῶν ἐμφυλίων στάσεων καὶ τῶν ἐπιδρομῶν τῶν βαρβάρων, ἄλλους ἐξ ἄλλων μεταβάλλουσα συνεχῶς τοὺς σφετεριζομένους αὐτὴν. Ἀπήνειαι, ἐπιβουλαὶ ἐν ταῖς οἰκογενείαις, προδοσίαι, ἐπιορκίαι, συνωμοσίαι σκευωρούμεναι ἐντὸς τῶν ἀνακτόρων, ἰδοὺ οἱ μίτοι ἐξ ὧν ὑφαίνεται ὁ ἱστὸς τῆς φρικώδους ἐκείνης καὶ ἀποτροπαίου ἱστορίας.
Ἐὰν δὲ προσέτι διαστείλωμεν τὴν ζωγραφίαν εἰς ἱερὰν καὶ μὴ ἱερὰν, οὐδὲν ἄλλο τῶν βυζαντινῶν χρόνων μένει γνωστὸν εἰς ἡμᾶς ἐκ τῆς δευτέρας, πλὴν τῶν καλλιγραφιῶν[9] τῶν κωδήκων, αἱ ὁποῖαι, κατὰ μὲν τὴν εὕρεσιν εἶναι μᾶλλον ἢ ἧττον ἐπιτυχεῖς, κατὰ δὲ τὴν ἐξεργασίαν μᾶλλον ἢ ἧττον ἀτυχεῖς. Ποία δὲ ἦτο πρὸ τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἡ ἐν τῇ Ἑλλάδι κατάστασις τῆς ἱερᾶς ζωγραφίας, ἐξ ἧς καὶ περὶ ὅλης ἐν γένει τεκμαιρόμεθα τῆς τέχνης, τοῦτο ἔκριναν ἤδη καὶ ἀνεγνώρισαν οἱ εἰδήμονες[10]. Παραλείποντες δὲ τὰ λείψανα, ὅσα ἐκ τῆς μανίας περιεσώθησαν τῶν εἰκονοκλαστῶν εἴτε ἐμβαπτίστων εἴτε ἀβαπτίστων, τὰ ὁποῖα παρατηρηταὶ ἐπιμελέστεροι καὶ σοφώτεροι ἔτι καὶ νῦν δύνανται ν' ἀνεύρωσιν ἕκαστος ἐν τῇ ἰδίᾳ πατρίδι, ὑποδείγματα σώζονται εἰσέτι κατὰ τὴν δύσιν καὶ μάλιστα τὴν Ἰταλίαν, εἴτε εἰργασμένα ἐκεῖ, εἴτε μετακομισθέντα ὑπὸ τῆς ἐμπορίας, τοῦ πολέμου, τῆς εὐσεβεῖς ἢ τῆς φιλομαθείας. Τοιαῦτα εἶναι αἱ καλλιγραφίαι ἐν αἷς παριστάνονται αἱ ὑποθέσεις τῆς παλαιᾶς καὶ νέας διαθήκης, τῶν μηνολογίων, τῶν πονημάτων τῶν πατέρων, τὰ ὁποῖα ἀνάγονται μέχρι τοῦ ς’ αἰῶνος· τοιαῦτα, οἱ ἀπὸ τοῦ IΑ’ μέχρι τοῦ ΙE’ αἰῶνος γραπτοὶ πίνακες φέροντες εἰκόνας, καὶ μάλιστα τῆς Θεοτόκου, τῶν ὁποίων οὐδεμία τῶν ἐπισήμων ἐκκλησιῶν στερεῖται, διότι μόνον τὸ νὰ λέγωνται ἑλληνικὰ ἔργα ἐμπνέει ἰδιαιτέραν τινὰ εὐλάβειαν εἰς τοὺς χριστιανούς· τοιαῦτα, τέλος πάντων, τὰ ψηφοθετήματα, ὅσα ἐπὶ τῶν ἁψίδων καὶ τῶν τοίχων τῶν ναῶν εἰργάσαντο ἀπὸ τοῦ ΙΑ’ αἰῶνος οἱ ἐπίτηδες προσκληθέντες Ἕλληνες τεχνῖται, τὰ ὁποῖα ἐχρησίμευσαν ὡς πρότυπα, καὶ ἐξ ὧν προῆλθον οἱ μετὰ ταῦτα τῆς ἰταλικῆς ζωγραφίας θαυμάσιοι τρόποι. Εἶναι ἄρα δίκαιον νὰ ὁμολογήσομεν ὅτι ἡ τέχνη ἐν τοῖς τοιούτοις δὲν φαίνεται εἰμὴ ὡς μηχανισμός τις δι’ οὗ πάντοτε αἱ αὐταὶ ἱστορίαι παριστάνονται, αἱ αὐταὶ εἰκόνες, αἱ αὐταὶ στάσεις ἢ τὰ αὐτὰ σχήματα. Ἡ γραφὶς ἑπομένως εἶναι ἀκανόνιστος, ἡ μιμηλότης ἐκλείπει, τὰ κινήματα τραχέα καὶ βεβιασμένα, φθορὰ καὶ ἀπόχρωσις σκιᾶς δὲν ὑπάρχουσι, τὸ φῶς διανέμεται ὡς τύχῃ, ἡ σύνθεσις ἄῤῥυθμος καὶ, ἐν κεφαλαίῳ εἰπεῖν, ἡ τέχνη δὲν φαίνεται ἀπομιμουμένη τὴν φύσιν, οὐδὲ παραλλάσσει κατὰ τὴν εὐφυΐαν καὶ τὴν δεξιότητά τοῦ τεχνίτου, ἀλλ' εἶναι πάντοτε τέχνη στάσιμος, τέχνη κατὰ παράδοσιν, ἔνθα ὁ ἐπιγενέστερος βαίνων εἰς τοῦ προγενεστέρου τὰ ἴχνη, οὐδὲν προσθέτει εἰς τὴν πρακτικὴν τοῦ διδάξαντος καὶ πάντοτε ἀκολουθεῖ οἷον στερεούς τινας καὶ ἀρχεπαγεῖς τύπους. Εἰς τοῦτο δὲ συνετέλεσε πιθανῶς αὐτὴ ἡ κυριότης τῆς ἐκκλησίας, ἐξ αὐστηροῦ μὲν, ἀλλὰ συνετοῦ βουλεύματος ὡρμημένης· διότι ἡ ἀπόστασις ἀπὸ τῆς καθ’ ὑπογραμμόν τινα μονοτυπίας, ἡ ἀλλοίωσις τῆς ἰδίας τῶν εἰκονιζομένων, ἡ περὶ τὸν ἱματισμὸν καινοτομία, ἡ κατ’ ἀρέσκειαν τοῦ ζωγράφου παράστασις, καὶ ὁ ἰνδαλματισμὸς τῶν μελῶν τοῦ σώματος, εἴτε γυμνῶν, εἴτε περιττῶς κομψευομένων καὶ ἀβρυνομένων, ταῦτα προσελκύουσι, πλέον ἢ θέμις, εἰς γήϊνα ἀντικείμενα τὴν προσοχὴν τῶν θεωμένων καὶ ἐμπνέουσι τέρψιν μᾶλλον ἢ εὐσέβειαν· ἐν ᾧ αἱ εἰκόνες οὐδὲν ἄλλο πρέπει νὰ ἦναι, εἰμὴ σύμβολά τινα, ἢ ἀφορμαὶ πρὸς μετεωρισμὸν τῆς διανοίας τῶν θνητῶν εἰς οὐρανίους θεωρίας. Ὄχι δὲ ἄλλως ἐφρόνουν περὶ τούτου καὶ αὐτοὶ οἱ ἐθνικοί· ὅθεν ὑψηλὸν εἶναι τὸ ἀπόφθεγμα τοῦ Αἰσχύλου, ὅςτις, παρακινούμενος νὰ γράψῃ παιᾶνά τινα εἰς τὸν θεὸν, «ἄριστος, εἶπεν, εἶναι ὁ τοῦ Τυννίχου, καὶ φοβοῦμαι μὴ συμβῇ εἰς τὸν ἰδικόν μου ὅ,τι καὶ εἰς νέα τινὰ εἴδωλα, τὰ ὁποῖα, εἰμὲν ἐπαινοῦνται διὰ τὸ ὑπερβάλλον τῆς καλλιτεχνίας, δὲν ἔχουσιν ὅμως τὴν ἱεροπρεπῆ ἐκείνην σεμνότητα τὴν ἐμποιοῦσαν τὸ σέβας πρὸς τὰ ἀρχαῖα, καί τοι ἀνεξέργαστα ἢ ἐνδεῶς ἔχοντα περὶ τὴν τέχνην».
- ↑ Δόγματα—τὸ μὲν, τοῦ Δουκὸς Φραγκίσκου τοῦ Μαυροκηνοῦ, τότε στολάρχου, 10 Ὀκτωβρίου 1685—τὸ δὲ, τοῦ στολάρχου Ἀλεξάνδρου Μολίνου τῷ 1696.
- ↑ Alessandro Locatelli—Racconto istorico della Veneta guerra in levante —Τομ, A΄. σ, 94-146-163—Camillo Contarini—Della guerra di Leoboldo Ι, Imperatore, e de’ principi collegali contra il Turco — Μέρ, Α΄. Βιβλ, ς. σ, 452.
- ↑ Διάταγμα τοῦ Δουκὸς τῆς 21 Δεκεμβρίου 1720 — Διαβούλευμα Μαρκαντωνίου Διέβου, γενικοῦ ἐπὶ τῶν ναυτικῶν κηδεμόνος, τῆς 20 Ἰουνίου 1729.
- ↑ Πᾶς τις βλέπει ὅτι ἀκύρως ὁ Δοξαρᾶς ἐχρήσατο τῇ λέξει ἐπὶ ζωγραφίας.
- ↑ Ἐδόθη ἐν Βενετίᾳ τῇ 15 Αὐγούστου 1738.
- ↑ Μήποτε σώζεται μέχρι τοῦ νῦν εἰς τὸ ἐν Βενετίᾳ μεγαλοπρεπὲς Γριμάνειον παλάτιον, ἔνθα φυλάττονται πλεῖστα καλλιτεχνικὰ ἀριστουργήματα;
- ↑ Voy. d’ ital. de Dalm. de Gr. et du Lev. T. Π. p, 211.
- ↑ Bartoldy, Voy. en Grèce fait dans les années 1803, 1810. Μετάφρ. ἐκ τοῦ Γερμ. Μέρ, Β΄. σ, 107.
- ↑ Μεταχειριζόμεθα τὴν λέξιν ταύτην εἰς τὴν πρώτην καὶ προσφυεστέραν αὐτῆς σημασίαν τοῦ κοσμεῖν τοὺς κώδηκας διὰ ζωγραφιῶν, καὶ ὄχι τοῦ σχηματίζειν συμμέτρους καὶ ὡραίους χαρακτήρας.
- ↑ Ὅρα πρὸς τοῖς ἄλλοις καὶ τὸν Lanzi storia pittorica καὶ τὸν Seraux d' Angicourt- ἱστορία τῆς τέχνης ἀποδεικνυομένη διὰ τῶν μνημείων τῆς παρακμῆς κατὰ τὸν Δ' αἰῶνα μέχρι τῆς ανεγέρσεως αὐτῆς κατὰ τὸν ις΄