Εθνικόν Ημερολόγιον του Έτους 1892/Ο Ρουσσώ και ο Έλλην αρχιμανδρίτης
| ←Στιγμαὶ θυμηδίας | Ἐθνικὸν Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1892 Συγγραφέας: Ὁ Ῥουσσὼ καὶ ὁ Ἕλλην ἀρχιμανδρίτης |
Εἰς ἀφιλότιμον στιχουργόν→ |
Ῥουσσὼ κατέχει, ὡς γνωστόν, μεγάλην θέσιν ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῆς Παιδαγωγικῆς. Εἶνε ἀληθὲς ὅτι τὸ παιδαγωγικὸν οἰκοδόμημα αὐτοῦ δὲν ἀποτελεῖται ὅλον ἐξ ὑλικοῦ ἰδιοκτήτου, ὅτι παρέλαβε καὶ ἄλλων ἰδέας, πολλὰς μὲν τῶν Ἑλλήνων, πολλὰς δὲ τοῦ Λοκκίου, οὗ ἡ Θεωρία τῆς Γνώσεως ἐπέδρασεν ἐπ’ αὐτὸν θεμελιωδῶς. Ἀλλὰ πλὴν τοῦ ὅτι τὰς ἀλλοτρίας ἰδέας κατέστησεν ἰδίας ἀνακαινίσας διὰ τῆς νέας μορφῆς, τῆς ἀσυνήθους ἐντάσεως τῆς ἐκφράσεως, καὶ τῆς πυρώδους λογικῆς τοῦ αἰσθήματος, ἐξήνεγκε καὶ ἄλλας ἰδίας, βαθείας, καινοφανεῖς, μεγάλας, καθιστώσας αὐτὸν μεθ’ ὅλας τὰς πλάνας καὶ τὰς παρατόλμους ὑπερβολάς του, μεθ’ ὅλας τὰς ἐπικινδύνους ἀνακολουθίας του, καὶ τὴν ἔλλειψιν συστήματος ἐν τῷ συνόλῳ, ἕνα τῶν ἱδρυτῶν τῆς νεωτέρας παιδαγωγικῆς θεωρίας.
Ἄνευ τοῦ Ῥουσσὼ ἀδύνατον νὰ κατανοηθῇ, ἐντελῶς ἡ μεγάλη κίνησις τῆς πνευματικῆς χειραφετήσεως, ἡ ἐν τή ἱστορίᾳ τῆς γερμανικῆς διανοήσεως φέρουσα. τὸ ὄνομα Aufklärung. Αἱ ἰδέαι αὐτοῦ ὡς πλοῦτος µεταβιβαζόμενος ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεάν, συμμιγνύμενος μετὰ τῶν ἑκάστοτε κερδῶν τῶν ἀπογόνων ἔφθασαν μέχρις ἡμῶν διὰ τοῦ Βάζεδο[1], τοῦ Πεσταλότση, τοῦ Ἔρμπαρτ, συμπληρωσάντων, αὐξησάντων δι’ ἐξόχου εὐφυΐας καὶ δραστηριότητος το ληφθὲν κεφάλαιον, καὶ ἀποτελοῦσι πολύτιμον μέρος τῆς περιουσίας τῆς παιδαγωγικῆς ἐπιστήμης.
Ἀλλὰ ποῖός τις ὑπῆρξεν ὁ ἀνὴρ ὁ ἀξιώσας νὰ παράσχη εἰς τὴν ἀνθρωπότητα τύπον καὶ ὑπογραμμὸν ἀγωγῆς;
Ἐπὶ εἴκοσιν ἔτη συνεβίωσε μετὰ σκαιᾶς καὶ ἀπαιδεύτου γυναικός, ἀναξίας αὐτοῦ, ἣν καίπερ βαθέως περιφρονῶν, ἐνυμφεύθη ἐν τέλει· μή τις δὲ νομίσῃ ὅτι τοῦτο ἔπραξε χάριν τῶν τέκνων του. Ὤ, ὄχι, τὰ πέντε τέκνα, ἅτινα ἀπέκτησεν ἐξ αὐτῆς, ἔστειλε πάντα εἰς τὸ βρεφοκομεῖον, οὐδ’ ἐζήτησέ ποτε σῆμά τι ὅπως βραδύτερον ἀναγνωρίσῃ αὐτά· ἀγρία μονομανία ἀνεξαρτησίας ἀπέπνιξεν ἐν τῇ καρδία αὐτοῦ τὰ φυσικώτατα τῶν αἰσθημάτων· συντρίβων τὰ δεσμὰ τῆς δουλείας δὲν ᾐσθάνετο ὅτι συνέτριβε ταὐτοχρόνως τὰ ἱερὰ δεσμὰ τοῦ καθήκοντος.
Καὶ ἐν τούτοις εἰς τὸ πνεῦμα τοῦ Ῥουσσὼ ἐπῆλθεν ἡ ἰδέα ν’ ἀναμορφώσῃ τὴν ἀνθρωπότητα· αὐτὸς ὅστις ὡς μὲν παιδίον ἔμεινεν ἐστερημένος τῆς φιλοστόργου μερίμνης τῆς μητρὸς καὶ τῆς ἀγρύπνου ἐποπτείας τοῦ πατρός[2], ὡς δὲ πατὴρ ὑπεξέφυγε τὴν ὑποχρέωσιν νὰ θρέψη καὶ ἀναθρέψῃ τὰ τέκνα του, συνέγραψε περὶ ἀγωγῆς. Εἶνε ἀληθὲς ὅτι ὁ ἁμαρτωλὸς οὗτος ἀνεδείχθη εὐγλωττότατος ἱεροκήρυξ, ἐμπνεύσας διὰ τῆς παραβόλου ῥητορείας του νέον ἰδεῶδες ἀγωγῆς εἰς τοὺς συγχρόνους του, κατορθώσας ὅ,τι δὲν θὰ κατώρθουν σωφρονέστεροι, συστηματικώτεροι φιλόσοφοι καὶ ἠθολόγοι διὰ τῆς ψυχρᾶς σοφίας των καὶ τῶν ἀψύχων δογμάτων των.
Ἀλλὰ δὲν ἦτο δυνατὸν ὁ τοιαύτας ἐκ παιδὸς λαβὼν ἐντυπώσεις, καὶ οὕτω βραδύτερον δράσας νὰ νομοθετήσῃ τελείως περὶ ἀγωγῆς. Ἦτο μεγαλοφυής, πολλάκις ἐμάντευε μετ’ ἐκπληκτικῆς ὀξύτητος ὅ,τι δὲν ἐγίνωσκεν, ἀλλ’ ἐνυπῆρχον πολλὰ κενὰ ἐν αὐτῷ· ἐν τῇ ἐπαναστατικῇ του μανίᾳ πολλάκις δὲν ἔβλεπε τί ἐκρήμνιζε καὶ συνέτριβε βανδαλικῶς ἱερὰ πράγματα· ὁρμώμενος ἐκ τῆς ἀρχῆς (τὴν ὁποίαν ἄλλως παρέλαβεν ἐκ τοῦ Λοκκίου) ὅτι ἡ φύσις δημιουργεῖ ἀγαθὸν τὸν ἄνθρωπον, ἄκακον καὶ ἄμωμον καὶ ὅτι ἡ κοινωνία διαφθείρει αὐτόν, κατέληγεν εἰς συµπεράσματα οὐ μόνον πλημμελῆ, διότι οὐδ’ ἐμάντευε κἂν τὴν σηµασίαν τῆς κληρονομικότητος ἐν τῇ μορφώσει τῆς ἀνθρωπίνης ἰδιοσυστασίας, ἀλλ’ αὐτόχρημα ἄγρια.
Ὅπως κάλλιον ἐννοήσω τὸν ἄνθρωπον καὶ διὰ τοῦ ἀνθρώπου τὸ ἔργον, ἀνέγνων πρό τινος, πλὴν ἄλλων καὶ τὰς Ἐξομολογήσεις αὐτοῦ (Les confessions). Τὸ ἔργον, τερπνὸν ὡς μυθιστόρημα, εἶνε συγχρόνως καὶ εἶδός τι ἐμπειρικῆς ψυχολογίας· πρῶτον μὲν διότι βλέπομεν πρὸ ἡμῶν ἄνθρωπον πρὸς τὰ ἔνδον ἔχοντα ἐστραμμένον. τὸ βλέμμα, ἀναλύοντα τὰς παραστάσεις, τὰ συναισθήματα καὶ τὰς ὀρέξεις του καὶ ζητοῦντα νὰ ἐξακριβώσῃ τὰ ψυχικὰ φαινόμενα τοῦ βίου του· δεύτερον δὲ διότι οἱ ἀναγνῶσται του βιβλίου τούτου, οἱ θεαταὶ τοῦ ἐσωτερικοῦ δράματος, δυνάμεθα διὰ τῶν παρεχομένων στοιχείων νὰ κατανοήσωμεν καὶ ἑρμηνεύσωμεν τὸν ψυχικὸν βίον τοῦ παραδόξου τούτου ἀνδρός, καὶ ν’ ἀνεύρωμεν τὰς αἰτίας τῶν ἐν αὐτῷ ψυχικῶν φαινομένων. Ὄντως δὲ ἐκ τῆς οἰκογενειακῆς ἀτμοσφαίρας ἐν ᾗ ἐγεννήθη, ἐκ τῶν βιωτικῶν αὐτοῦ σχέσεων καὶ τῶν τυχοδιωκτικῶν περιπετειῶν, ἐκ τῶν πρὸ αὐτοῦ παραδειγμάτων καὶ τῶν ἐπ’ αὐτοῦ ἐπιδράσεων κατανοοῦμεν κάλλιστα καὶ την ἠθικήν του ἀνεπάρκειαν καὶ τὰ χάσματα τῆς παιδαγωγικῆς αὐτοῦ θεωρίας.
Ἀπὸ τῆς πρώτης ἤδη σελίδος παρατηροῦμεν ὅτι ὁ Ῥουσσὼ κέκτηται ἀσθενέστατον τὸ λεγόμενον ἠθικὸν συναίσθημα. Ἀκούσατε μετὰ ποίας αὐταρκείας ἀποφαίνεται περὶ τοῦ χαρακτῆρός του, ποίαν πεποίθησιν ἔχει ἐπὶ τὴν ἀρετὴν αὐτοῦ.
«Ἡ σάλπιγξ τῆς τελευταίας κρίσεως ἂς ἠχήσῃ ὁπόταν θελήσῃ. Κρατῶν τὸ βιβλίον τοῦτο (τὰς ἐξομολογήσεις) θὰ ἐμφανισθῶ ἐνώπιον τοῦ ὑψίστου κριτοῦ. Θὰ εἴπω θαρραλέως· Ἰδοὺ τί ἔπραξα, τί διενοήθην, ὁποῖος ἐγενόμην. Εἶπα τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ κακὸν μετὰ τῆς αὐτῆς παρρησίας. Οὐδὲν κακὸν παρεσιώπησα, οὐδὲν καλὸν προσέθηκα.... Αἰώνιον Ὄν, συνάγαγε περὶ ἐμὲ τὸ ἀναρίθμητον πλῆθος τῶν ὁμοίων μου· ἂς ἀκούσωσι τὰς ἐξομολογήσεις μου, ἃς ἐρυθριάσωσι διὰ τὰς ἀνοσιουργίας μου, ἂς οἰκτείρωσι τὰ δυστυχήματά μου. Ἂς ἀποκαλύψῃ ἕκαστος αὐτῶν ἀλληλοδιαδόχως τὴν καρδίαν του πρὸ τῶν ποδῶν τοῦ θρόνου σου μετὰ τῆς αὐτῆς εἰλικρινείας· καὶ ἔπειτα εἷς μόνος ἂς σοὶ εἴπῃ, ἂν τολμᾷ: Ὑπῆρξα καλλίτερος τοῦ ἀνθρώπου τούτου!
«Εἶχον τὰ ἐλαττώματα τῆς ἡλικίας μου, γράφει κατωτέρω· ἤμην φλύαρος, λαίμαργος, ἐνίοτε δὲ καὶ ψεύστης. Ἔχω κλέψῃ ὀπωρικά, ζαχαρωτά, τρόφιμα· ἀλλ’ οὐδέποτε ᾐσθάνθην εὐχαρίστησιν νὰ πράξω τὸ κακόν, νὰ βλάψω ἢ συκοφαντήσω τινά, ἢ βασανίσω τὰ δυστυχῆ πτηνά. Ἐνθυμοῦμαι ἐν τούτοις ὅτι ἅπαξ οὔρησα εἰς τὴν χύτραν μιᾶς γειτόνισσας, ἐν ὦ αὕτη ἦτο εἰς τὴν ἐκκλησίαν. Ὁμολογῶ μάλιστα ὅτι ἡ ἀνάμνησις αὕτη μὲ κινεῖ ἀκόμη εἰς γέλωτα, διότι ἡ γειτόνισσα, καλὴ γυναῖκα κατὰ βάθος, ἦτο ἡ πλέον μεμψίμοιρος γραῖα τὴν ὁποίαν ἐγνώρισα εἰς τὴν ζωήν μου».
Καὶ κατὰ φυσικὴν ἀκολουθίαν ἐδικαιοῦτο νὰ οὐρήσῃ τὸ φαγητόν της!
Ὑπηρέτει ὡς μαθητευόμενος παρά τινι χαλκογράφῳ ἐν Γενεύῃ καὶ ἔκλεπτεν ἀσυστόλως· καταφωρώμενος ἐδέρετο, ὡς ἦτο ἑπόμενον· δὲν λέγει ἂν ἐφρόνει ὅτι ἔπρεπε νὰ βραβευθῇ. ἀλλὰ προσπαθεῖ ν’ ἀποδείξῃ ὅτι ἂν ἔκλεπτε δὲν ἔπταιεν αὐτὸς ἀλλ’ ἡ τιμωρία.
«Μετ ὀλίγον ἐσυνήθισα εἰς τὰς αἰκίας καὶ δέν μοι ἐνεποίουν πλέον ἐντύπωσιν· ἐπὶ τέλους μοὶ ἐφάνησαν ὡς εἶδος ἀντισταθμίσματος τῆς κλοπῆς, παρέχοντός μοι τὸ δικαίωμα νὰ συνεχίσω αὐτήν. Ἀντὶ νὰ στρέψω ὀπίσω τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ παρατηρήσω τὴν τιμωρίαν, ἠτένιζον ἐμπρὸς καὶ παρετήρουν τὴν ἐκδίκησιν. Ἐφρόνουν ὅτι δέροντές με ὡς κλέπτην μοὶ ἔδιδον τὸ δικαίωμα νὰ εἶμαι τοιοῦτος. Ἐθεώρουν ὅτι ἡ κλοπὴ καὶ τὸ ξύλον συνείχοντο καὶ ἀπετέλουν ἕν τι ὅλον, καὶ ὅτι ἐκτελῶν ἐγὼ τὸ απ’ ἐμοῦ ἐξαρτώμενον μέρος, ἠδυνάμην ν’ ἀφήσω τὴν φροντίδα τοῦ ἑτέρου εἰς τὸν κύριόν μου. Ἐκ τούτου ἀφορμώμενος ἔκλεπτον μετὰ πλείονος ἢ πρότερον ἡσυχίας. Διελογιζόμην. Τί θὰ συμβῇ ἐπὶ τέλους; Θὰ δαρθῶ. Ἔστω. Εἶμαι καμωμένος διὰ νὰ ξυλίζωμαι».
Τώρα ἐρχόμεθα εἰς τὸ ἐπεισόδιον, ὅπερ εἶνε ὁ κύριος σκοπὸς τοῦ παρόντος ἄρθρου, ἐπεισόδιον περίεργον καὶ ἐνδιαφέρον εἰς ἕλληνας ἀναγνώστας, διότι τὸ πρόσωπον τὸ μετὰ τοῦ Ῥουσσὼ δρῶν, ἐν μέσῃ Ἑλβετίᾳ, περὶ τὰ 1732, εἶνε ὁμοεθνὴς ἡμῶν, εἷς ἕλλην ἀρχιμανδρίτης.
Ὁ Ῥουσσὼ ἦτο τότε περίπου εἰκοσαετής, ἀλλ’ ἤδη εἶχε προφθάσῃ νὰ κάμῃ θαύματα. Μετὰ πολλὰς ἀποπείρας ὅπως διδαχθῇ ἐπάγγελμά τι, ἀποπείρας ἀποτυχούσας πάσας, προσῆλθε δεκαπενταετὴς ὡς μαθητευόμενος εἰς τὸν χαλκογράφον, ὃν ἐμνημονεύσαμεν ἀνωτέρω. Ἐδραπέτευσε, κατέφυγε παρὰ καθολικῷ τινι ἐφημερίῳ, ὅστις συνέστησεν αὐτὸν εἰς τὴν προστασίαν κυρίας τινος Βάρενς· αὕτη δὲ ἀπέστειλεν αὐτὸν εἰς Τουρῖνον ὅπου ἐξώμοσεν ἀσπασθεὶς τὸ καθολικὸν δόγμα. Ἐν Ἰταλίᾳ ἔγινε χαλκογράφος, οἰκοθεράπων, ἔμαθε λατινικὰ καὶ ἰταλικά· ἐπέστρεψεν εἰς Ἑλβετίαν· ἡ προστάτις του εἰσήγαγεν αὐτὸν εἰς ἱερατικὴν σχολήν, ἀλλ’ ἀπεβλήθη ὡς ἀνεπίδεκτος μαθήσεως· μετῆλθε τὸν μουσικοδιδάσκαλον σχεδὸν ἀδαὴς τῆς μουσικῆς, ἐμελοποίησε µελόδραμα καὶ ἔσχε τὸ θάρρος νὰ δώση αὐτὸ εἰς παράστασιν.«Ἀφ’ οὗ ἡτοιμάσθησαν πάντα ἐκτύπησα πεντάκις ἢ ἑξάκις ἐπὶ τοῦ μεγαλοπρεποῦς ἀναλογίου διὰ χαρτίνου κυλίνδρου· ἐπῆλθε σιωπὴ καὶ ἤρχισα σοβαρῶς νὰ κρούω τὸν ῥυθμόν· ἤρχισεν ἡ παράστασις… Ὄχι! ἀφ’ ὅτου ὑφίσταται γαλλικὸν μελόδραμα ἐπὶ τοῦ κόσμου ἀνθρώπινα ὦτα δὲν ἤκουσαν τοιοῦτον κροτοπάταγον.... Οἱ μουσικοὶ ἐγέλων, οἱ ἀκροαταὶ ἤνοιγον ἐκπλήκτους ὀφθαλμούς, καὶ θὰ ἐπεθύμουν νὰ κλείσωσι τὰ ὦτά των».
Ἐν τούτοις ἔμεινε μουσικοδιδάσκαλος διότι ἠγνόει ἄλλο ἐπάγγελμα ὀλιγώτερον χειρότερον. Ἐμάνθανε, λέγει, ἀνεπαισθήτως τὴν μουσικήν, διδάσκων αὐτήν. Τὰς κυριακὰς καὶ τὰς ἄλλας ἡμέρας, καθ’ ἃς ἦτο ἐλεύθερος, περιέτρεχε τὰς πέριξ κοιλάδας καὶ τὰ δάση. Ἡμέραν τινὰ ἐν τῇ πολίχνη Βουδρὺ συνήντησε τὸν ἀρχιμανδρίτην.
«Εἰσῆλθον εἰς καπηλεῖον ὅπως γευματίσω· εἶδον δ’ ἐν αὐτῷ βαθυπώγωνα ἄνδρα, φοροῦντα ἰῶδες ἔνδυμα κατὰ τὸν ἑλληνικὸν τρόπον, σισσυρωτὸν κάλυμμα, τήν τε περιβολὴν καὶ τὸ ἦθος ἀρκούντως εὐγενῆ ἔχοντα, μετὰ δυσκολίας δὲ προσπαθοῦντα νὰ συνεννοηθῇ, διὰ γλώσσης σχεδὸν ἀκαταλήπτου, ἀλλ’ ὁμοιαζούσης περισσότερον πρὸς τὴν ἰταλικὴν πρὸς οἱανδήποτε ἄλλην.
«Ἐνόουν πάντα σχεδὸν ὅσα ἔλεγε, καὶ ἤμην ὁ μόνος· μετὰ τοῦ ξενοδόχου καὶ τῶν ἐγχωρίων συνεννοεῖτο διὰ χειρονομιῶν. Ἀπέτεινα εἰς αὐτὸν λέξεις τινὰς ἰταλιστί, τὰς ἐνόησε κάλλιστα καὶ ἐγερθεὶς ἦλθε πρός με καὶ μ’ ἐνηγκαλίσθη μετὰ παραφορᾶς. Μετ’ ὀλίγον συνεσχετίσθηµεν, ἀπὸ τῆς στιγμῆς δ’ ἐκείνης ἐγενόμην διερμηνεύς του. Ἐκείνου μὲν τὸ γεῦμα ἦτο ἐξαίρετον, τὸ δὲ ἰδικόν μου χειρότερον τοῦ μετρίου· με προσεκάλεσε νὰ συγγευματίσωμεν, ἐγὼ δὲ δὲν ἐφάνην ἀκατάδεκτος.
«Πίνοντες καὶ συνδιαλεγόμενοι συνῳκειώθημεν πρὸς ἀλλήλους, μετὰ τὸ τέλος δὲ τοῦ γεύματος ἐγενόμεθα ἀχώριστοι. Μοὶ διηγήθη ὅτι ἦτο ἕλλην κληρικός, ἀρχιμανδρίτης τῶν Ἱεροσολύμων, καὶ ὅτι τῷ εἶχεν ἀνατεθῇ ἡ ἐντολὴ νὰ συλλέξῃ συνεισφορὰς ἐν Εὐρώπῃ, πρὸς ἐπισκευὴν τοῦ Ἁγίου Τάφου. Μοὶ ἐπέδειξε πιστοποιητικὸν τῆς Τσαρίνας καὶ τοῦ Αὐτοκράτορος, ἔφερε δὲ μεθ’ ἑαυτοῦ καὶ ἄλλα ἄλλων ηγεμόνων. Ἦτο ἀρκούντως εὐχαριστημένος ἐκ τῶν μέχρι τοῦδε συλλεχθέντων ἐράνων ἀλλὰ τὸ ἐπιχείρημα καθίστατο δυσχερέστατον διότι οὐδὲ λέξιν γερμανικήν, λατινικήν, ἢ γαλλικὴν ἠδύνατο ν’ ἀρθρώσῃ, ὡς μόνον δὲ μέσον συνεννοήσεως εἶχε τὰ ἑλληνικά, τὰ τουρκικὰ καὶ τὰ φράγκικα αὐτοῦ. Μοὶ ἐπρότεινε ν’ ἀκολουθήσω αὐτῷ ὡς γραμματεὺς καὶ διερμηνεύς.
«.... Μετ’ ὀλίγον ἐπῆλθεν ἡ συμφωνία, διότι ἐγὼ μὲν δὲν ἐζήτουν τίποτε, ἐκεῖνος δ’ ὑπέσχετο πολλά. Ἄνευ ἐγγυήσεως, ἄνευ ἀσφαλείας τινός, ἀγνοῶν καθ’ ὁλοκληρίαν τὸν ἄνθρωπον, ἀφέθην εἰς τὴν ὁδηγίαν του καὶ ἀπὸ τῆς ἐπαύριον ἰδοὺ ἐγὼ βαίνων ἐπὶ τὰ Ἱεροσόλυμα.
«Την περιοδείαν ἡμῶν ἠρχίσαμεν ἀπὸ τοῦ καντονίου τῆς Φριβούργης, ὅπου ὅμως δὲν ἐκάμαμεν μεγάλα πράγματα. Τῆς ἀξιοπρεπείας τοῦ βαθμοῦ του μὴ ἐπιτρεπούσης νὰ ἀπαιτῇ καὶ συλλέγῃ παρὰ τῶν ἰδιωτῶν ἐράνους, ὑπεβάλομεν τὴν αἴτησιν αὐτοῦ εἰς τὴν Γερουσίαν, ἥτις τῷ ἔδωκε μικρὸν ποσόν. Ἐκεῖθεν διηυθύνθημεν εἰς Βέρνην, κατελύσαμεν δὲ εἰς καλὸν πανδοχεῖον. Ἡ τροφὴ το ἄφθονος καὶ ἐξαίρετος, ἐγὼ δὲ πρὸ πολλοῦ τρώγων ἐλεεινὰ καὶ ἔχων μεγάλην ἀνάγκην ν’ ἀνακτήσω δυνάμεις, εὗρον κατάλληλον εὐκαιρίαν καὶ δὲν τὴν ἀφῆκα νὰ μὲ διαφύγῃ. Ἡ Αὐτοῦ Πανοσιολογιότης, ἦτο κοινωνικώτατος ἄνθρωπος, ἑστιῶν μετ’ εὐαρεσκείας, εὔθυμος, ὁμιλῶν καλὰ εἰς τοὺς δυναμένους νὰ τὸν ἐννοήσωσιν, οὐχὶ ἄμοιρος γνώσεών τινων, χρησιμοποιῶν προσφυῶς καὶ μετὰ χάριτος τὴν ἑλληνικήν του πολυμάθειαν. Ἡμέραν τινὰ θραύων κάρυον ἔκοψε τὸν δάκτυλον αὐτοῦ βαθύτατα· ἐν ᾧ δὲ τὸ αἷμα ἀνέθρωσκεν ἀφθόνως, ἐπέδειξε τὸν δάκτυλόν του εἰς τοὺς περικαθημένους καὶ εἶπε γελῶν.
— Mirate, signori; questo è sangue pelasgo.
«Ἐν Βέρνῃ αἱ ὑπηρεσίαι μου δὲν ἀπέβησαν εἰς αὐτὸν ἀνωφελεῖς, ἐγὼ δ’ ἐξετέλεσα τὸ ἔργον μου οὐχὶ τόσον κακῶς ὅσον ἐφοβούμην. Ἐγενόμην τολμηρότερος καὶ εὐφραδέστερος παρ’ ὅσον θὰ ἤμην δι’ ἐμὲ αὐτόν. Ἐνταῦθα ὅμως ἀνεφύησαν ἀπροσδόκητοι δυσχέρειαι· παρέστη ἀνάγκη μακρῶν καὶ συνεχῶν συνεννοήσεων μετὰ τῆς ἀρχῆς, ἡ δ’ ἐξέλεγξις τῶν τίτλων διήρκεσεν ἐφ’ ἱκανόν. Τέλος εὑρεθέντων πάντων ἐν τάξει ἐγένετο δεκτὸς εἰς ἀκρόασιν ὑπὸ τῆς γερουσίας. Συνεισῆλθον κ’ ἐγὼ ὡς διερμηνεύς, ἐνετάλην δὲ νὰ ὁμιλήσω. Οὐδόλως ἀνέμενον τοιαύτην πρόσκλησιν, οὐδ’ ἐφανταζόμην ὅτι ἀφ’ οὗ ἐπὶ μακρὸν συνδιεσκέφθημεν μετὰ τῶν μελῶν καθ’ ἕκαστον, ἔπρεπε ν’ ἀποταθῶ εἰς τὸ συγκεκροτημένον σῶμα ὡσεὶ μηδὲν εἶχε λεχθῇ. Φαντάσθητε τὴν ἀμηχανίαν μου! Ἐγὼ ὁ τόσον συνεσταλμένος νὰ ἀγορεύσω οὐ μόνον δημοσίᾳ ἀλλ’ ἐνώπιον τῆς Γερουσίας τῆς Βέρνης, καὶ ν’ ἀγορεύσω ἐκ τοῦ προχείρου οὐδὲ στιγμὴν ἔχων ὅπως παρασκευασθῶ. Ἀλλ’ οὐδ’ ἐδειλίασα κἂν· ἐξέθηκα διὰ βραχέων τὰ κατὰ τὴν ἀπὸ στολὴν τοῦ ἀρχιμανδρίτου, ἐπῄνεσα τὴν εὐλάβειαν τῶν εἰσενεγκόντων εὐπατριδῶν. Παρορμῶν δ’ εἰς ἅμιλλαν τὴν εὐλάβειαν αὐτῶν εὐηλπίστουν ὅτι ἡ μεγαλοδωρία δὲν θὰ φανῇ μικροτέρα τῆς τῶν ἄλλων. Εἶτα δὲ προσπαθῶν ν’ ἀποδείξω ὅτι τὸ ἔργον ἐκεῖνο ἀφώρα εἰς ἅπαντας τοὺς χριστιανοὺς ἄνευ διακρίσεως δόγματος, κατέληξα ὑπισχνούμενος τὴν ἐξ ὕψους εὐλογίαν εἰς τοὺς συντελέσοντας εἰς ἐπίτευξιν αὐτοῦ.
«Δὲν θέλω νὰ εἴπω ὅτι ἡ ἀγόρευσίς μου ἔκαμεν ἐντύπωσιν ἀλλὰ βεβαίως εὐηρέστησε, μετὰ δὲ τὴν λῆξιν τῆς συνεδρίας ὁ ἀρχιμανδρίτης ἔλαβεν ἐξαίρετον χρηματικὸν ποσόν, συγχρόνως δὲ συγχαρητήρια ἐπὶ τῇ εὐφυΐᾳ τοῦ διερμηνέως αὐτοῦ.
«Ἀπελθόντες ἐκ Βέρνης διηυθύνθημεν εἰς Σολέρην, διότι ὁ ἀρχιμανδρίτης ἐσχεδίαζε νὰ τραπῇ τὴν πρὸς Γερμανίαν ἄγουσαν καὶ ἐπιστρέψη δι’ Οὑγγαρίας καὶ Πολωνίας, μακροτάτην διανύων ὁδόν· ἀλλ’ ἐπειδὴ τὸ βαλάντιόν του ἐπληροῦτο μᾶλλον ἢ ἐκενοῦτο καθ’ ὁδόν, δὲν ἐφοβεῖτο τοὺς ἑλιγμούς.
«Φθάσαντες εἰς Σολέρην ἐπεσκέφθημεν ἐν πρώτοις τὸν πρεσβευτὴν τῆς Γαλλίας. Κατὰ δυστυχίαν τοῦ ἀρχιμανδρίτου μου, ὁ πρεσβευτὴς οὗτος, ὑπηρετήσας ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἐφαίνετο γινώσκων πάντα τὰ ἀφορῶντα εἰς τὸν Ἅγιον Τάφον.
«Ὁ ἀρχιμανδρίτης συνδιελέχθη μετ’ αὐτοῦ ἐπὶ τέταρτον· ἐγὼ δὲν προσεκλήθην διότι ὁ πρεσβευτὴς ἐνόει τὰ φράγκικα καὶ ὡμίλει τὴν ἰταλικὴν τοὐλάχιστον τόσον καλῶς ὅσον ἐγώ. Ἐξελθόντος τοῦ Ἕλληνος ἠθέλησα νὰ παρακολουθήσω αὐτόν· ἀλλὰ τότε ἦλθεν ἡ σειρά μου ν’ ἀνακριθῶ· παρουσιάσας ἐμαυτὸν ὡς παρισινὸν ὑπεκείμην εἰς τὴν δικαιοδοσίαν του. Μὲ ἠρώτησε ποῖος ἤμην, μὲ παρώτρυνε δὲ νὰ εἴπω ὅλην τὴν ἀλήθειαν. Πρὸς τοῦτο ἐζήτησα ἰδιαιτέραν ἀκρόασιν. Ὁ πρεσβευτὴς μὲ ὡδήγησεν εἰς τὸ σπουδαστήριὀν του, μετὰ δὲ τὴν εἴσοδον ἡμῶν ἔκλεισεν ἔσωθεν τὴν θύραν· ἐκεῖ, πεσὼν εἰς τοὺς πόδας του, ὡμολόγησα τὰ πάντα, ὡς εἶχον ὑποσχεθῇ· ἀλλὰ καὶ ἂν οὐδὲν ὐπισχνούμην, πάλιν θὰ ὡμολόγουν τὰ πάντα διότι διηνεκής τις ἀνάγκη διαχύσεως τῶν αἰσθημάτων, ἀναβιβάζει ἀνὰ πᾶσαν στιγμὴν τὴν καρδίαν μου ἐπὶ τὰ χείλη μου. Ὁ πρεσβευτὴς ηὐχαριστήθη μεγάλως ἐκ τῆς μικρᾶς ἱστορίας μου καὶ ἐκ τῆς ζωηρότητος μεθ’ ἧς ἀφηγήθην αὐτήν, λαβὼν δέ με ἐκ τῆς χειρὸς μὲ ὡδήγησεν εἰς τὸ διαίτημα τῆς κοµήσσης συζύγου του καὶ μὲ παρουσίασεν εἰς αὐτὴν διηγηθεὶς ἐν περιλήψει τὰ κατ’ ἐμέ. Ἡ κυρία δὲ Βοννὰκ μὲ ὑπεδέχθη φιλοφρόνως εἶπε δὲ ὅτι δὲν ἔπρεπε νὰ μὲ ἀφήσουν μὲ τὸν γραικὸν ἐκεῖνον καλόγηρον· ἀπεφασίσθη λοιπὸν νὰ μείνω ἐν τῷ μεγάρῳ αὐτῶν μέχρις οὗ ληφθῇ, φροντὶς περὶ ἐμοῦ. Ἠθέλησα ν’ ἀποχαιρετήσω τὸν δυστυχῆ μου ἀρχιμανδρίτην, πρὸς ὃν ᾐσθανόµην ἀληθῆ φιλίαν, ἀλλὰ δὲν μοὶ τὸ ἐπέτρεψαν. Διεμηνύθη αὐτῷ ἡ ἀπόφασίς μου, μετὰ δ’ ἓν τέταρτον τῆς ὥρας μοὶ ἐστάλη ὁ παρ’ αὐτῷ μικρός μου σάκκος». Ἐνταῦθα καταλήγει τὸ ἐπεισόδιον τοῦτο ἀποτόμως, τραχέως, σχεδὸν τραγικῶς…
Βεβαίως ἀγαθὴν ἀνάμνησιν τοῦ ἀρχιμανδρίτου διεφύλαττεν ὁ Ῥουσσώ, ἀφ’ οὗ μετὰ πάροδον τεσσαράκοντα ἐτῶν, ἡ διάσημος ἀλλὰ καὶ δύσκολος γραφίς του δὲν ἐδίστασε νὰ χαράξῃ περὶ αὐτοῦ τὴν λέξιν φιλία. Ἀλλ’ ἐν ποίᾳ γωνίᾳ τῆς γῆς κατέκειντο τότε τὰ ὀστᾶ τοῦ πλάνητος ἀρχιμανδρίτου, ἢ ἂν ἔζη, ἐντὸς ποίου κελλίου ἐξεκόκκιζε διὰ τρεμόντων δακτύλων τὸ καλογηρικόν του κομβολόγιον, κυρτὸς τυµβογέρων, κατάλευκος τὴν γενειάδα, ἡμίσβεστον ἔχων τὸ βλέμμα ὑπὸ τὰς λευκὰς καὶ δασείας ὀφρῦς; Ἂν τὰ γραφόμενα τοῦ Ῥουσσὼ εἰσέδυον μέχρις αὐτοῦ, θὰ παρηγόρουν τὴν γεροντικὴν καρδίαν του διὰ τὰς ἄλλοτε βασάνους, ὁπότε φυγὰς ἐξ Ἑλβετίας, οἱονεὶ ἐν διωγμῷ, στερηθεὶς τῆς ὁμιλούσης δι’ αὐτὸν γλώσσης, διῆλθε τὴν Γερμανίαν, τὴν Οὑγγαρίαν, τὴν Πολωνίαν, διὰ τῶν μέσων τῆς συγκοινωνίας ἅτινα καθίστων τότε ἀτελευτήτους τὰς περιοδείας, ὡς μόνον μέσον συνεννοήσεως ἔχων, διὰ μέσου τῶν ποικίλων λαῶν, τὴν θλιβερὰν μιμικὴν τῶν ἀλάλων!
- Ἐν Ἰένῃ τῆς Σαξοβεϊμάρης, 1 Σεπτεμβρίου 1890.
Αριστοτελησ Π. Κουρτιδησ
- ↑ Ὅτι ὁ Βάζεδο ὑπέστη ἐν γένει τὴν ἐπίδρασιν τοῦ Ῥουσσὼ εἶνε κατάδηλον· ἀλλ’ ὅτι ὁ «Philanthropinismus» ἀπέρρευσεν ἐκ τοῦ συγγραφέως τοῦ Αἰμιλίου κατεδείχθη πλέον ἐναργῶς ὡς πλημμελές. Ἴδ. Hahn. Basedow und sein Verhältn. zu Rousseau. Diss. 1885· ἰδίως δὲ τὸ πρὸ μικροῦ ἐκδοθὲν ἐμβριθέστατον ἔργον τοῦ A. Pinloch. Basedow et le Philanthropinisme· ὁ συγγραφεὺς τοῦ ἔργου τούτου ἐπὶ μακρὸν διαμείνας ἐν Γερμανίᾳ, ἠδυνήθη νὰ ἐξακριβώση τὰ κατὰ τὸν Βάζεδο, κάλλιον παντὸς ἄλλου· ἀνεκάλυψεν ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τοῦ Ἀμβούργου ἐπιστολὰς αὐτοῦ, ὅλως ἀγνώστους, μέγα φῶς ἐπιχεούσας ἐπὶ τῶν ἰδεῶν του, ἐν δὲ τῇ ἐθνικῇ Βιβλιοθήκῃ τῶν Παρισίων τὴν εἰμὴ ἄγνωστον, ἀλλ’ ὡς ἀπολεσθεῖσαν θεωρουμένην Νέαν Μέθοδον τοῦ Βάζεδο, κατὰ δέκα ἔτη προγενεστέραν του Αἰμιλίου, κατ’ ἀκολουθίαν ὅλως πρωτότυπον καὶ ἀνεξάρτητον πάσης ἐπιδράσεως τοῦ Ῥουσσώ.
- ↑ «So schrieb ein Mann, der nie sich selbst erzogen, eine Theorie der Erziehung für seine Zeit.» Herman Schiller.