Νεοελληνική Φιλολογία/Γεώργιος Πλήθων

Νεοελληνική Φιλολογία: Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821) Συγγραφέας: Κωνσταντίνος Σάθας Γεώργιος Πλήθων.

Γεώργιος Σχολάριος→

Δείτε επίσης: σχετικό λήμμα.

Γεώργιος Πλήθων.

Γεώργιος Γεμιστὸς, ὁ ἐπονομαζόμενος Πλήθων, ἐγεννήθη περὶ τὰ μέσα τοῦ IΔʹ. αἰῶνος ἐν Σπάρτῃ^[1]. Ἀγνοεῖται ὑπὸ τίνας διδασκάλους καὶ ποῦ ἐξεπαιδεύθη· ἐὰν δὲ πιστεύσωμεν τὸν Σχολάριον, ὁ Γεμιστὸς φυγὰς ἦλθεν εἰς Ἀδριανούπολιν, ἕδραν τότε τῶν Τούρκων, καὶ δεξιωθεὶς ὑπό τινος Ἰουδαίου Ἐλισσαίου, μέγα δυναμένου ἐν τῇ τῶν βαρβάρων αὐλῇ, ἐδιδάχθη παρὰ τούτου τὴν πολυθεΐαν, καὶ σὺν τοῖς ἄλλοις τὴν φιλοσοφίαν τοῦ Ζωροάστρου^[2].

Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Ἐλισσαίου, καέντος ζωντανοῦ, ὁ Γεμιστὸς ἐλθὼν εἰς Σπάρτην διέτριψε τὸ ὑπόλοιπον τοῦ μακροῦ βίου του, ἀσχολούμενος περὶ τὴν φιλοσοφίαν καὶ θεολογίαν, τὰς ὁποίας καὶ ἐδίδασκε.

Ἐν πρώτοις συνέγραψε φιλοσοφικά τινα πονημάτια, ἐν οἷς ἐμφαίνεται ὑγιὴς διδασκαλία ἄσχετος τῶν παραδοξολογιῶν τοῦ γήρατός του· πρὸς δὲ ἱστορικὰ, γεωγραφικὰ, καὶ ἀστρονομικὰ, καταδεικνύοντα εὐρεῖαν μάθησιν, καὶ κοπιώδη μελέτην. Ἀφιερωθεὶς δ’ εἶτα εἰς τὴν πολιτικὴν ἐξεπόνησέ τινα ἀφορῶντα ἰδίως τὴν ἐσωτερικὴν κατάστασιν τῆς Πελοποννήσου, προβάλλων καὶ σχέδια τολμηρὰ ἀναμορφώσεως, τῆς ὁποίας αὐτὸς ἐκηρύσσετο ἐκτελεστής.

Ἐν τοῖς συγγράμμασι τούτοις ὁ Γεμιστὸς ἀναντιῤῥήτως καταδείκνυται οὐ μόνον ὁ ἐξοχώτερος φιλολόγος καὶ φιλόσοφος τοῦ ΙΕʹ αἰῶνος, ἀλλὰ καὶ ὁ μᾶλλον πεπειραμένος πολιτικός. Ἡ φήμη του ὁσημέραι αὐξανομένη περιήρχετο τὴν Αὐτοκρατορίαν θριαμβευτικῶς εἰσελθοῦσα καὶ εἰς τὰ ἀνάκτορα, Οἱ δεσπόται τῆς Πελοποννήσου διαφοροτρόπως ἐξεδήλωσαν τὴν πρὸς τοῦτον ὑπόληψιν^[3]. Τῷ 1428 ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης Παλαιολόγος^[4], περιοδεύων τὴν Χερσόννησον, συνεβουλεύθη τὸν θρυλλούμενον τῆς Σπάρτης σοφὸν ἐπὶ τοῦ σπουδαιοτέρου τῆς ἐποχῆς πολιτικοῦ ζητήματος, τῆς ἑνώσεως τῶν δύο ἐκκλησιῶν, καὶ ἐν ἔτει 1437 ὁ Γεμιστὸς ἀπετέλει, ὡς συγκλητικὸς, μέρος τῆς συνοδείας τοῦ αὐτοκράτορος διὰ τὴν ἐν Ἰταλίᾳ σύνοδον.

Ἐν τῇ συνόδῳ ἐκείνῃ ὁ Γεμιστὸς διωρίσθη, μέλος τῆς ὑπὸ τῶν Ἑλλήνων ἐκλεχθείσης ἑξαμελοῦς ἐπιτροπῆς πρὸς κατάρτησιν τῶν προπαρασκευαστικῶν ἐργασιῶν ἑκάστου τμήματος.

Ἔκτοτε ἄρχεται τὸ φιλοσοφικὸν στάδιον τοῦ Γεμιστοῦ. Ὁ νεοπλατωνισμὸς ἀπ’ αὐτῆς τῆς γεννήσεώς του κηρυχθεὶς τοῦ χριστιανισμοῦ πολέμιος, συνεμάχησε τῷ ἐθνισμῷ, καὶ ἐνισχύσας τοὺς κατὰ τῶν χριστιανῶν διωγμοὺς τῶν τελευταίων ἐθνικῶν αὐτοκρατόρων, ἐθριάμβευσε πρὸς στιγμὴν ἐπὶ Ιουλιανοῦ, εἶτα δ’ ἐκπεσὼν ἐξηκολούθησε τὰς ὑποκεκρυμμένας προσβολάς του μέχρι τοῦ Ἰουστινιανοῦ, ὅτ’ ἐφάνη σβεννύμενος ἐν τῇ ἐξορίᾳ καὶ τῇ σιγῇ. Κατὰ τὸν μεσαίωνα μόνος ὁ Ψελλὸς θελήσας ν’ ἀναζωπυρήσῃ τὸν ἐν τῇ τέφρᾳ τοῦ φαινομένου ναυαγίου ἐγκρυπτόμενον σπινθῆρα, ὑπεχρεώθη ἵνα συνθέσῃ ποίημα πρὸς διάλυσιν τῶν κατ’ αὐτοῦ ὑπονοιῶν. Ἡ Χριστιανικὴ θρησκεία ἀντιμέτωπος παραταχθεῖσα κατὰ τοῦ ἐπικινδύνου τούτου ἐχθροῦ, ἐπάταξεν αὐτὸν μέχρις ἐξοντώσεως, καὶ τὴν Ἀριστοτελικὴν φιλοσοφίαν ἐνσωματισθεῖσα ἐπίσημον μετ’ αὐτοῦ ἐποίησε τὸ διαζύγιον. Ἡ Σχολαστικὴ φιλοσοφία εἶχεν ἤδη ἐκθρονίσει τὴν Ἀκαδημαϊκὴν, καὶ οὐδεὶς λόγος πλέον περὶ Πλάτωνος ἐγένετο.

Ὁ Γεμιστὸς δυσανασχετῶν ἐπὶ τῇ ἐγκαταλείψει τῆς Πλατωνικῆς φιλοσοφίας, πρὸ πολλοῦ εἶχε συλλάβει τὸ παράτολμον σχέδιον οὐ μόνον τῆς ἐμφανίσεως, ἀλλὰ καὶ τῆς πρακτικῆς αὐτῆς ἐφαρμογῆς, διεῤῥυθμισμένης κατὰ τοὺς νεοπλατωνικοὺς, καὶ τὰς νέας αὑτοῦ δοξασίας. Ἀλλὰ κατὰ πρῶτον ἔπρεπε ν’ ἀρθῶσιν αἱ κατὰ τῆς φιλοσοφίας ταύτης προλήψεις, ὑποστηριζόμεναι καὶ ὑπὸ τῆς ἐκκλησίας, καὶ ἀφοῦ γίνῃ ἐν θεωρίᾳ γνωστὸς ὁ τέως ἀπόβλητος Πλάτων, νὰ ἐφαρμοσθῇ εἶτα σύστημα, τοῦ ὁποίου αἱ βάσεις ἦσαν πάντῃ, ἄγνωστοι.

Ἐπὶ τὸν μέγαν τοῦτον ἀγῶνα ἀπεδύθη ὁ Γεμιστός.

Δεξιωθεὶς ἐν Φλωρεντίᾳ ὑπὸ Κόσμου τοῦ ἐκ Μεδίκων, ἤρξατο ν’ ἀναπτύσσῃ εἰς αὐτὸν καὶ ἄλλους τὴν τέως ἄγνωστον Πλατωνικὴν φιλοσοφίαν. Ὁ Κόσμος ἐπὶ τοσοῦτον εἶχεν ἐνθουσιασθῆ ἐκ τῶν διδασκαλιῶν τοῦ Γεμιστοῦ, ὥστε ὁ Πλατωνισμὸς ἠρίθμει ἤδη εἰς τὰς ἠραιωμένας τάσεις του ἕνα μέγαν καὶ ἐπίσημον πρόμαχον. Ἔκτοτε συνέλαβεν ὁ περιφανὴς ἐκεῖνος ἡγεμὼν τὸ ἀργότερον πραγματοποιηθὲν σχέδιον ἱδρύσεως Πλατωνικῆς Ἀκαδημίας, συστήσας καὶ εἰς τὸν υἱὸν τοῦ πεφιλημένου ἰατροῦ του Μαρσίλιον Φικῖνον τὴν μελέτην καὶ τὴν μετάφρασιν τοῦ Πλάτωνος καὶ τῶν νεοπλατωνικῶν^[5].

Κατὰ τὴν ἐν Ἰταλίᾳ διαμονήν του ὁ Γεμιστὸς, τῇ αἰτήσει πολλῶν, καὶ πιθανῶς τοῦ Μεδίκου, συνέγραψε τὸ πονημάτιον «Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα διαφέρεται», χρησιμεῦσαν ὡς προανάκρουσμα τῆς ὕστερον μεταξὺ τῶν δύο φιλοσοφικῶν σχολῶν πάλης, καὶ τῆς παταγώδους ἐκείνης κινήσεως, ἥτις ἐν πρώτοις μὲν ἐσάλευσε ῥιζηδὸν εἶτα δ’ ἐν θριάμβῳ κατέῤῥιψε τὸ οἰκοδόμημα τῆς Σχολαστικῆς φιλοσοφίας.

Τότε πιθανῶς μετέτρεψε τὸ πρῶτον ὄνομά του ὁ Γεμιστὸς εἰς τὸ τοῦ Πλήθωνος, ὡς μᾶλλον ὁμοιάζον τῷ Πλάτωνι. Ἡ ἀλλαγὴ αὕτη τοῦ ὀνόματος ἐθεωρήθη ὑπὸ τῶν χριστιανῶν ὡς πρῶτον βῆμα πρὸς τὸν ἐθνισμόν^[6]. Ὑπόνοιαι πρὸ πολλοῦ εἶχον ἐγερθῆ περὶ τῶν εἰδωλολατρικῶν φρονημάτων τοῦ Γεμιστοῦ, ἀφοῦ ἄλλως τε καὶ ἦτο γνωστὸν, ὅτι συνέγραφε βιβλίον προτιθέμενον τὴν ἀνατροπὴν τοῦ χριστιανισμοῦ καὶ τὴν ἐπάνοδον τῆς εἰδωλολατρείας. Ἐὰν πιστεύσωμεν τὸν παράφορον Τραπεζούντιον ἐν Φλωρεντίᾳ ἤδη ὁ Πλήθων διεκήρυξε τὸ τολμηρὸν σχέδιόν του περὶ πολινορθώσεως τῶν θεῶν τῆς ἀρχαιότητος^[7].

Μετὰ τὴν λῆξιν τῆς συνόδου ὁ Πλήθων ἐπανέστρεψεν εἰς Σπάρτην, ὅπου τὸν ἐπεσκέφθη τῷ 1441 ὁ περιφανὴς Φραγκίσκος Φίλελφος, γέροντα ἤδη καὶ περί τινα ἀρχὴν ἀπησχολημένον^[8].

Ἐκεῖ ἐπεξειργάσθη τὸ περὶ Νόμων σύγγραμμά του, ὅπερ τοσαύτην ἔμελλε νὰ διεγείρῃ ταραχὴν, καὶ ἀνάξιον ὑποστῇ τύχην. Γεώργιος ὁ Σχολάριος προγνωρίζων τὴν συγγραφὴν, καὶ ὡσεὶ θέλων ν’ ἀναγκάσῃ τὸν Πλήθωνα νὰ ἐκφράσῃ δημοσίᾳ τὰς μυστηριωδῶς θρυλλουμένας ἰδέας του, ἔγραψε κατὰ τοῦ Πλάτωνος καὶ ὑπὲρ τοῦ Ἀριστοτέλους· ὁ Πλήθων ἀπήντησε, καὶ σπουδαία συζήτησις ἠνοίχθη μεταξὺ τῶν προμάχων τῶν δύο διαμαχομένων φιλοσοφικῶν σχολῶν· ἐπὶ τέλους ὁ Σχολάριος, ὡσεὶ θέλων νὰ προλάβῃ τὴν δημοσίευσιν του ἐπιφόβου ἐκείνου συγγράμματος, ἔγραψεν αὐτῷ ἀπειλητικῶς· «Ἀλλ’ εἴ τινες νῦν τὰ σαπρὰ Ἑλλήνων ἀνανεοῖεν ληρήματα, τούτοις φασὶν ἐν ἀσυγγνώστῳ καλινδεῖσθαι τῷ ψεύδει. Μετὰ γὰρ τὴν λαμπρὰν τῆς μοναρχίας ἀπόδειξιν, ἢν ἐκεῖνοι μὲν, ταῖς εἰσαγωγαῖς τῶν ψευδωνύμων ἀναιροῦντες θεῶν, τοῖς λόγοις μόνοις ἐτίμων, ὁ δὲ τοῦ Θεοῦ συμφυὴς καὶ οὐσιώδης λόγος μετὰ τῶν ἀνθρώπων γεγενημένος ἀναμφισβήτως καὶ καθαρῶς πιστεύειν ἐδίδαξε, ποῦ νῦν ὅσιον αὖθις θεοποιεῖν, καὶ τὴν ἀλόγιστον ἐκείνην θεοποιΐαν ἀναζωπυρεῖν ἀπεσβεσμένην πειρᾶσθαι, καὶ θεῶν τινων ἀναγνωρισμοὺς ἐκ φιλοσοφίας ὑπὲρ τὴν ποιητῶν διάστροφον γνώμην, καὶ ἀγιστείας εὐσταλεῖς, ὡς αὐτοί φασι, καὶ νόμους ἠθῶν καὶ διαίτης ὑφ’ ἡγεμόνι Ζωροάστρῃ καὶ Πλάτωνι καὶ τοῖς ἐκ στοᾶς, καὶ τοιαύτην τινα λόγων ὁμίχλην αὖθις συνάγειν; ἧς ταῖς τῆς ἱερᾶς διδασκαλείας ἀκτῖσι θείως ἐσκεδασμένης, πρὸς τὰς τῆς ὑπερφυοῦς ἀληθείας αὐγὰς ἡ τῶν ἀνθρώπων φύσις ἀνέλαμψεν. Ἐκεῖνα μὲν οὖν εἰ συμβαίη μοι ἐς χεῖρας πάντα ἐλθεῖν φλυαρίαν ὄντα δείξω μακρὰν, καὶ πολλοὶ δείξουσιν· ἀλλὰ γένοιτο κᾀμοὶ τοῦτον ἐνστήσασθαι τὸν ἀγῶνα, καὶ μὴ πῦρ, ἀλλὰ λόγους μᾶλλον ἀληθείας ἐπαφεῖναι τοῖς γράμμασιν, ὡς τοῖς γράψασι μᾶλλον πρέποντος τοῦ πυρός»^[9].

Ὁ Πλήθων ἐν τῷ θρυλλουμένῳ συγγράμματί του συνέπτυξε τὰς ἰδέας τοῦ Πλάτωνος, μετὰ τῶν τοῦ Ζωροάστρου, τῶν Στωϊκῶν, τῶν νεοπλατωνικῶν καὶ ἄλλων, προσθεὶς καὶ ἰδίας. Βάσις τούτου εἶναι ἡ ἑλληνικὴ πολυθεΐα ὀλίγον διεῤῥυθμισμένη, καὶ πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ ἀναδιοργάνωσις. Συνέκειτο ἐκ τριῶν βιβλίων, ἀποτελουμένων ἐξ ἑκατὸν ἑνὸς κεφαλαίων. Προλογίζεται δ’ ὡς ἑξῆς: «Τάδε συγγέγραπται περὶ νόμων καὶ πολιτείας τῆς ἀρίστης, ᾗ ἂν διανοούμενοι ἄνθρωποι καὶ ἄττ’ ἂν καὶ ἰδίᾳ καὶ κοινῆ μετιόντες τε καὶ ἐπιτηδεύοντες, ὡς δυνατὸν, ἀνθρώπων κάλλιστα τε καὶ ἄριστα βιῷεν, καὶ εἰς ὅσον οἷόν τε εὐδαιμονέστατα». Ἐν ἀρχῇ δ’ εὕρηται ἡ ἑξῆς συγκεφαλαίωσις· «Ἡ βίβλος ἥδε περιέχει, θεολογίαν μὲν τὴν κατὰ Ζωροάστρην τε καὶ Πλάτωνα, ὀνομαζομένων τῶν διὰ φιλοσοφίας ἀναγνωριζομένων θεῶν τοῖς πατρίοις τοῖς Ἕλλησι θεῶν ὀνόμασιν, ἑλκομένοις ἑκάστοις ἐκ τοῦ οὐ πάνυ τοι συνῳδοῦ φιλοσοφία, διὰ τὰς ὑπὸ τῶν ποιητῶν διαστροφὰς, ἐπὶ τὸ ὡς μάλιστα δὴ φιλοσοφίᾳ συνῳδόν. Ἠθικὰ κατὰ τε τοὺς αὐτοὺς σοφοὺς καὶ ἔτι μὴν τοὺς Στωϊκούς. Πολιτείαν δὲ Λακωνικὴν, ἀφῃρημένου μὲν αὐτῆς τοῦ ἄγαν τῆς σκληραγωγίας καὶ τοῖς γε πολλοῖς οὐκ εὐπαραδέκτου, προστιθεμένης δὲ τῆς ἐν τοῖς ἄρχουσι μάλιστα φιλοσοφίας, τοῦ κρατίστου δὴ τούτου τῶν Πλατωνικῶν πολιτευμάτων. Ἀγιστείας εὐσταλεῖς, καὶ οὔτε περιέργους, οὐδ’ αὖ τοῦ δέοντος ἐκλιπεῖς. Φυσικὰ δὲ δὴ κατὰ Ἁριστοτέλην τὰ πολλά. Ἅπτεται δέ πως ἡ βίβλος καὶ λογικῶν ἀρχῶν, ἀρχαιολογίας τε Ἑλληνικῆς, καί πη καὶ ὑγιεινῆς διαίτης».

Τὸ αὐτόγραφον τοῦ Πλήθωνος ληφθὲν, μετὰ τὸν θάνατον του, ὑπὸ τῶν δεσποτῶν τῆς Πελοποννήσου παρεδόθη εἰς τὸν Σχολάριον, τότε πατριάρχην, ὅστις ἀναγνοὺς καὶ θεωρήσας κινδυνώδη τὴν διάδοσιν, δὲν ἀνεσκεύασεν, ὡς προέγραφεν, αὐτὸ, ἀλλὰ τὸ παρέδωκεν εἰς τὸ πῦρ δημοσίᾳ, ἐξορκίζων πάντας νὰ συντελέσωσι πρὸς καταστροφὴν οἱουδήποτε ἀντιγράφου^[10].

Ἕνεκα τῆς πράξεως ταύτης ὁ Σχολάριος ἐπέσυρε τὴν κατακραυγὴν πολλῶν· καὶ ἀνώνυμός τις μαθητὴς τοῦ Πλήθωνος προσφωνεῖ τῇ σκιᾷ τοῦ διδασκάλου· «Εἰ δὲ φθονερός τις καὶ ἀπαίδευτος ἔφθειρε τὸ σὸν ἔργον, ὃ κατέλιπες, πάτερ, πρὸς ἔνδειξιν σοφίας καὶ μνήμης τῆς σῆς, ἀλλὰ καὶ πρὸς ὠφέλειαν τῶν νῦν καὶ ὕστερον γενησομένων ἀνθρώπων, τὸ γε μὴν σὸν κλέος, ὦ γενναίε, ἔσται ἄτρεπτον, μὴ δειλιῶν βασκανίαν... Καὶ γὰρ οἱ ἄριστοι τῶν νῦν Ἑλλήνων μισοῦσιν ἐκεῖνον ὥσπερ ἱερόσυλόν τινα, ἢ τυμβωρύχον, καὶ ἀλιτήριον».

Δὲν ἀπωλέσθη ὅμως ὁλόκληρον τὸ σύγγραμμα τοῦ Πλήθωνος. Δημήτριος ὁ Ῥάλλης διέσωσεν ἀρκετὰ αποσπάσματα, τὰ ὁποία ἐδημοσίευσεν ὁ Ἅρντιος, καὶ ἐπ’ ἐσχάτων, ἐξ ἄλλων μεταγενεστέρων ἀντιγράφων συμπληρώσας, ὁ C. Alexandre· εἰσὶ δὲ ταῦτα, ἐκ μὲν τοῦ Αʹ. βιβλίου τὰ κεφάλαια αʹ, βʹ, γʹ, δʹ, εʹ, καʹ· ἐκ τοῦ Βʹ, κβʹ, κςʹ, κζʹ· καὶ ἐκ τοῦ Γʹ. γʹ, ιδʹ, ιεʹ, λαʹ, λβʹ, λδʹ, λεʹ, λςʹ, μγʹ.

Ὁ Πλήθων ἀπεβίωσεν ἑκατονταέτης σχεδὸν ἐν Σπάρτῃ τὴν 26 Ἰουνίου, ἡμέρᾳ δευτέρᾳ, καὶ ὥρᾳ πρώτῃ τῆς ἡμέρας, ὡς σημειοῦται εἴς τι χειρόγραφον τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Μονάχου, ποφαλειπομένου ὅμως τοῦ ἔτους, ὅπερ ό Alexandre ὁρίζει μεταξὺ τοῦ 1450, καὶ 1456.

Πολλοὶ καὶ διάφοροι ἐξύμνησαν τὴν παιδείαν καὶ τὰς ἀρετὰς τοῦ Πλήθωνος· πρὸ πάντων δὲ διὰ δύο μονωδιῶν ὁ προσφιλὴς μαθητὴς καὶ συμπολίτης αὐτοῦ Ἑρμώνυμος, δημοσιευθεισῶν ὑπὸ Ἀλεξάνδρου. Ἐν τῇ πρώτῃ ἀνακράζει μεθ’ ὑπερβάλλοντος στόμφου· «Οἴχεται νῦν τὸ κοινὴν φιλοτίμημα, τὸ πολυτίμητον καὶ πολύζηλον τῆς φύσεως ἄγαλμα, ἡ μεγίστη καὶ θαυμασία τοῦ γένους φιλοτιμία· ὢ φρικτῆς ἐκείνης ἡμέρας, ἣ τοσοῦτον ἐπεῖδε δεινόν! Ποῦ νῦν τὸ τῆς ὅντως σοφίας ἄπειρον πέλαγος; Ποῦ κάλλος, καὶ μέγεθος, καὶ ἡ ὑπὲρ ἄνθρωπον τῶν λόγων ἰσχὺς καὶ λαμπρότης; Σεσύληται νῦν ὁ κοινὸς θησαυρός. Ἔσβεσται λόγων δύναμις. Οἴχεται, φεῦ, ἐξ ἡμῶν τὸ πάντων τῶν καλῶν κάλλιστον, ἡ λαμπρὰ τοῦ γένους εὐδαιμονία, ὁ τῆς ὑψηλῆς σοφίας καθηγεμὼν, ὁ τῶν λόγων πατὴρ, ἡ τῶν ἀρετῶν κωρωνὶς, τὸ κοινὸν ἁπάντων ἐντρύφημά τε καὶ καύχημα, ὁ τῶν ἀποῤῥήτων καὶ θείων μυσταγωγός. Τῷ γὰρ ὄντι θείας οὗτος ἐπὶ γῆς ἔλαχε μοίρας τῷ πάντα εἰδέναι· κἄν τις καὶ τῆς προσηγορίας ἐκείνης αὐτὸν ἀξιώσειεν, οὐκ ἂν οἶμαι τοῦ προσήκοντος ἀποπέσειεν. Ὅσα τε γὰρ ἐκεῖθεν παρήχθη θεῖά τε καὶ ἀνθρώπινα, καὶ ὅσα εἰς βουλὴν, καὶ ὅσα εἰς πρᾶξιν ἥκειν, ὅσα τε ἐν στρατιωτικοῖς, καὶ ὅσα ἐν πολιτικοῖς, φυσικοῖς τε καὶ πρακτικοῖς οὐδέν αὐτὸς ἠγνόει· πάντα δὲ ᾔδει, πάντα διηρευνήσατο, καὶ τοὺς ἁπάντων λόγους ἐπίστατο· καὶ οὐδὲν οὕτως ἀπόῤῥητον, ὡς μὴ σαφὲς παραχρῆμα τῷδε γενέσθαι, εἰς νοῦν τινος ὅλως ἐλθόν. Τούτου τὴν σοφίαν Ἕλληνες ὁμοῦ τε καὶ βάρβαροι διὰ θαύματος ἦγον, οὐ καθένα τε καὶ δύο καὶ πλείους, ἀλλ’ ἡλικία πᾶσα, καὶ πόλις, καὶ γένος, καὶ φύσις. Τούτων δὲ μάλιστα οἱ πρὸς ἑσπέραν οἰκοῦντες, καὶ τῆς τοῦ ἀνδρὸς σοφίας ἱκανῶς παραθέντες». Καὶ ἐν τῷ δευτέρῳ ἀνακράζει. «Ἔδυ, φεῦ, ὁ διαφανώτατος καὶ λαμπρότατος τῆς οἰκουμένης ἀστὴρ, ὁ πρότερον μὲν τῷ οἰκείῳ κάλλει κοσμῶν τὴν ὑφ’ ἥλιον πᾶσαν, νῦν δ’ ἀκοσμίαν πᾶσαν καὶ σκότος βαθὺ τῇ δύσει καταχεάμενος... Νῦν, οἴμοι, σιγῶσα κεῖται ἡ σάλπιγξ ἡ ἔνθεος, ἡ καλλικέλαδος χελιδὼν, ἡ τῶν χαρίτων ἑστία, ἡ φιλοτιμία τῆς φύσεως, ἡ θεσπεσία φύσις καὶ λαμπροτάτη, ὁ τῶν δυστυχεστάτων Ἑλλήνων διαφανώτατος καὶ λαμπρότατος κόσμος, μᾶλλον δὲ τοῦ τῶν ἀνθρώπων γένους κοινῇ, ἡ θαυμασία τοῦ Θεοῦ πρὸς ἀνθρώπους εὐεργεσία, ὁ τῶν ἱερῶν ψυχῶν φωτισμὸς, ὁ πᾶσαν μὲν γνῶσιν, πᾶσαν δὲ σοφίαν, πᾶσαν δὲ ἐπιστήμην ὑπερφυῶς διελθὼν, καὶ διὰ τοῦτο κανὼν καὶ τύπος καὶ στάθμη πᾶσιν ἀναδειχθεὶς τῶν καλῶν καὶ τιμίων ἁπάντων, μᾶλλον δὲ ὅσην ὑπ’ ἀγαθότητος ἡ τοῦ Θεοῦ σοφία πεποίηκεν ἢ παρήγαγε κτίσιν, νοητήν τε καὶ αἰσθητὴν, ταύτην ὁ μέγας οὗτος ἐξητακὼς πᾶσαν μὲν μετὰ Θεοῦ καὶ ἀναλαβὼν, ἐπιστήμην θείαν καὶ ἀνθρώπινην μόνος συνείληφε, καὶ πάνθ’ ὅσα πάντες ᾔδεσαν ἐν τῷ μέρει συνειλοχὼς ὑπὲρ πάντας, ἔργον τι θεῖον καὶ τελεώτατον καὶ τῆς ἀπείρου τοῦ Θεοῦ σοφίας ἄξιον ἑαυτὸν ἀποδέδειχεν».

Καὶ οὕτω μὲν βαρυπενθῶν μαθητὴς ἔκλαυσε πολυθρύλλητον καὶ ἀξιάγαστον διδάσκαλον. Βησσαρίων δὲ ὁ καρδινάλιος, ἀνὴρ μετριόφρων καὶ ἐν ἐπαίνοις καὶ ἐν ψόγοις, γράφει ταῦτα περὶ τοῦ πάλαι ποτὲ διδασκάλου του· «Ἐγὼ μὲν οὖν χαίρω τοιούτῳ ὡμιληκὼς ἀνδρὶ, οὐ μετὰ Πλάτωνα (ἐξῃρήσθω δὲ λόγου Ἀριστοτέλης) σοφώτερον οὐκ ἔφυσεν ἡ Ἑλλάς. Ὥστ’ εἴ τις τοὺς περὶ τῆς ἀπείρου τῶν γε ψυχῶν ἀνόδου τε καὶ καθόδου Πυθαγορείων καὶ Πλάτωνος ἀπεδέχετο λόγους, οὐκ ἂν ἀποκνήσω καὶ τοῦτο προσθεῖναι, ὡς ἄρα Πλάτωνος τὴν ψυχὴν, τοῖς τῆς εἰμαρμένης ἀῤῥήκτοις θεσμοῖς δεῆσαν δουλεῦσαι καὶ τὴν ἀναγκαίαν ἀποδοῦναι περίοδον, ἐπὶ γῆς κατιοῦσαν τὸ Γεμιστοῦ σκῆνος καὶ τὸν ἐκείνου βίον ἑλέσθαι... «Μέγα κλέος Ἑλλάδι πάσῃ γέγονεν ἐκεῖνος ἀνὴρ, μέγας αὐτῇ κόσμος εἰς τὸν ἔπειτα χρόνον ἐσεῖται. Τούτου κλέος οὔ ποτ’ ὀλεῖται, ἀλλὰ οἱ τὸ ὄνομα καὶ ἡ φήμη μετ’ εὐκλείας ἀϊδίου εἰς τὸν ἐσαεὶ παραπεμφθήσεται χρόνον»^[11].

Ὁ αὐτὸς δὲ πρὸς Νικόλαον τὸν Σεκουνδινὸν λέγει καὶ ταῦτα περὶ τοῦ Πλήθωνος· «Ἀνὴρ ἐκεῖνος φιλοσοφίας τῳόντι καὶ παντοδαπῆς σοφίας εἰκὼν γέγονεν, οὐ τοῖς ἐν λόγοις μόνον, καὶ ὅση περὶ τὴν τῶν ἄστρων φορὰν, καὶ περὶ ἁρμονικοὺς λόγους τάς τε γεωμετρικὰς ἀναλογίας καὶ ἀριθμητικὰς μεσότητας καταγίνεται, οὐδ’ ὅση μόνον Πλατωνική, τε καὶ τῶν τὰ θεῖα ἐρευνησαμένων ἐκείνων ἀνδρῶν, ὅση τε περὶ τὴν τῶν φυσικῶν ἔρευναν καὶ τὰς τούτων αἰτίας τε καὶ ἀρχὰς τὴν πραγματείαν ποιεῖται, ἃ πάντα ὡς οὐδεὶς οὐδὲ ἓν, ἐξήσκησεν ἀκριβέστατα· ἀλλὰ καὶ ὅση περὶ πρᾶξιν σχολάζουσα, τὰ ἤθη καὶ τοὺς τρόπους ἑκάστου κοσμεῖ· ᾗ οὕτω τὸν ἴδιον ἐλάμπρυνε βίον, ὡς μηδὲ πρὸς αὐτὸν Διογένην καὶ τοὺς ὁμοίους, μηδὲ τοὺς Στωϊκοὺς ἐκείνους εἶναι. Τὴν γὰρ σεμνότητα καὶ τὸ κόσμιον, καὶ τὸ αὔταρκες αὐτῶν ἀσπασάμενος, τὴν ἀλαζονείαν τε καὶ οἴησιν, καὶ ἐπίδειξιν αὐτῶν ἐπαύσατο. Δι’ ἃ πάντα τοῦτον αὐτὸν τεθαύμακα ὅσον, εἰρήσθω γὰρ τὸ ἀληθὲς, οὐδέπω οὐδένα ὧν ἐς δεῦρο εἶδόν τε καὶ ὡμίληκα. Οὔτε γὰρ ὃς περὶ ἐλάττονος ἐποιεῖτο τὰ παρόντα πάντα, οὔθ’ ὃς μᾶλλον, τῆς σοφιστικῆς ἀπεχόμενος ἀδολεσχίας καὶ πάγης, τῆς περὶ τὰ ἐν φιλοσοφίᾳ δόγματα ἀληθείας ἐρευνητικώτερός τε καὶ εὑρετικώτερος γέγονεν, οὔπω ἐνέτυχον οὐδενὶ, καίτοι πολλοῖς ἐντυχὼν ἀνδράσι σοφοῖς· ὧν ἕνεκα πολλὰ μὲν καὶ μεγάλα περὶ αὐτοῦ ἐν τοῖς βραχέσιν ἐκείνοις εἰρήκαμεν ῥήμασιν· οὐδέποτε δ’ ἂν εἴποιμεν οὐδὲ μακροῖς λόγοις τὰ γε εἰκότα, ἀλλ’ ἀρκεῖ, ὥς τινα τῶν ὑπὲρ ἡμῶν τε καὶ ἡρωϊκῶν ἐκείνων ἀνδρῶν, θαύματι καὶ σιγῇ μᾶλλον ἢ λόγῳ κοσμεῖν. »

Ὁ αὐτός Βησσαρίων ἐποίησε τῷ Πλήθωνι καὶ τὰ ἑξῆς δύο ἐπιγράμματα·

Γαῖαν σώματι, ψυχὴ δ’ ἄστρα Γεώργιος ἴσχει,
Παντοίης σοφίης σεμνότατον τέμενος.
Πολλοὺς μὲν φῦσεν ἀνέρας θεοειδέας Ἑλλὰς,
Προὖχοντας σοφίῃ, τῇ τε ἄλλῃ ἀρετῇ,
Ἄλλα Γεμιστὸς, ὅσον Φαέθων ἄστρων παραλλάσσει,
Τόσσον τῶν ἄλλων ἀμφότερον κρατέει

Ἀλλ’ ἐκτὸς τούτων, τοῦ Χαριάνδρου, Γυράλδου, Ἀλλατίου, καὶ ἄλλων, καὶ αὐτοὶ οἱ ἀμείλικτοι ἐχθροί του, Σχολάριος καὶ Τραπεζούντιος^[12], ὁμολογοῦσι διαῤῥήδην τὴν ἔξοχον τοῦ Πλήθωνος παιδείαν· ὥστε οὐδόλως ἐσμὲν ὑπερβολικοὶ παραδεχόμενοι, ὅτι ὁ Πλήθων ἐγένετο ὁ πολυμαθέστερος τοῦ ΙΕʹ αἰῶνος ἀνὴρ; ἐπίσημον κατέχων θέσιν μεταξὺ τῶν ἐπισημοτέρων Νεοπλατωνικῶν φιλοσόφων· ἐὰν δὲ ἡ δούλη Ἑλλὰς δύναται νὰ ἐγκαυχηθῇ ἐπὶ σοφία, ὁ Γεμιστὸς εἶναι τὸ επισημότερον τῆς τοιαύτης αἴγλης σημεῖον.

Σπουδαῖον τῳόντι κίνδυνον διέτρεξεν ὁ χριστιανισμὸς ἔν τε Ἑλλάδι καὶ Ἰταλίᾳ· καὶ εἰ μὴ ἐπήρχοντο οἱ Τοῦρκοι, ὁ θάνατος τοῦ Πλήθωνος, καὶ ἡ διασπορὰ τῶν ὀπαδῶν του ἀναγκασθέντων εἰς ξένας χώρας νὰ ζητήσωσι τὸν ἄρτον, τὸν ὁποῖον ἡ κατάκτησις τοῖς ἀφῄρεσε, κύριος οἶδεν ὁποίαν φάσιν ἤθελε λάβει ἡ Πληθωνικὴ ἀναμόρφωσις· ἐπανελθὼν ἐξ Ἰταλίας ὁ Γεμιστὸς συνέστησεν εἰς Σπάρτην, ἐν εἴδει Ἐλευσινίων μυστηρίων, σχολὴν, ἔνθα προνομιοῦχοι μαθηταὶ ἐδιδάσκοντο ὑπὸ τοῦ ἀναμορφωτοῦ τὴν νέαν θρησκείαν. Πολλοὶ ἐξ αὐτῶν ἐπὶ τοσοῦτον εἶχον διαφθαρῇ, ὥστε ἐλάτρευον ἀγάλματα ἑλληνικῶν θεῶν, παῤῥησίᾳ διακηρύσσοντες τὰς ἐθνικὰς δοξασίας των· ἡ πίστις καὶ αὐτοῦ τοῦ Βησσαρίωνος ὕποπτος φαίνεται. Ἀλλὰ καὶ ἡ ἐν Ἰταλίᾳ ὀλιγοχρόνιος διαμονή του εἶχε ῥίψει τὰ πρῶτα τοῦ πολυθεϊσμοῦ σπέρματα. Πέτρος ὁ Καλαυρὸς, εἷς τῶν σοφωτέρων ἀνδρῶν τοῦ ΙΕʹ αἰῶνος, μαθητὴς δὲ τοῦ Πλήθωνος χρηματίσας, παρίσταται ὡς ἀληθὴς πλέον εἰδωλολάτρης, εἰς τοσοῦτον προβὰς θράσους, ὥστε οὐ μόνον ἐν Ῥώμῃ ἱδρύσατο Νεοπλατωνικὴν ἀκαδημίαν, ἀλλὰ καὶ ἐνώπιον τῶν παπῶν διεκήρυττεν ὅτι θὰ καταστρέψῃ τὸν χριστιανισμόν. Ἀναμφιβόλως ἐν τῇ Πλατωνικῇ Ακαδημίᾳ τῆς Φλωρεντίας μεταξὺ τοῦ ἐπὶ τῶν βωμῶν τοῦ Πλάτωνος καιομένου ἐθνικοῦ λιβάνου ὀλίγοι κόκκοι ὑπῆρχον καὶ διὰ τὸν ἀνακαινιστὴν τῆς διδασκαλίας τοῦ μεγάλου φιλοσόφου· διότι, ἂν ὁ Πλάτων ἦτον ὁ θεὸς τῆς νέας θρησκείας, ὁ Πλήθων ἀναντιῤῥήτως ἦτο ὁ προφήτης.

Ἀφοῦ ὅμως ἡ νέα θρησκεία δὲν κατώρθωσε ν’ ἀναδείξῃ νέον θεὸν καὶ νέον προφήτην, ἀπέδωκε τιμὰς ἁγίου εἰς τὸν Γεμιστόν. Τῷ 1475 Σιγισμόνδος ὁ Μαλατέστας, ἄρχων τοῦ Ῥιμινίου, ἐξέθαψεν ἐκ Πελοποννήσου τὸ πτῶμα τοῦ Πλήθωνος, καὶ ὡς ἅγια λείψανα παραλαβὼν μετήνεγκεν εἰς τὴν Ἰταλίαν τὰ ὀστᾶ τοῦ τελευταίου τῶν Ἑλλήνων φιλοσόφου^[13].

Συγγράμματα.

—Ἐκ τῶν Διοδώρου καὶ Πλουτάρχου περὶ τῶν μετὰ τὴν ἐν Μαντινείᾳ μάχην ἐν κεφαλαίοις διάληψις. Venetiis 1503 (ὑπὸ Ἄλδου σὺν Ξενοφῶντι), καὶ Basiliæ 1540, Rostochii 1575, Sipsiæ 1770.
—Περὶ Πελοποννησιακῶν λόγοι δύο· Antwerpiæ 1573, μετὰ λατινικῆς μεταφράσεως Καντέρου, καὶ μετὰ γερμανικῆς ὑπὸ Ellissen, Analecten IV.
—Διαγραφὴ ἁπάσης Πελοποννήσου παραλίου τε καὶ μεσογείου.
—Ἱστορία τῆς τῶν Περσῶν μοναρχίας (μεταφρασθεῖσα ἱσπανιστὶ ἐτυπώθη ἐν Βαλλαδολίδῃ 1604).

—Ἐπιτομὴ ἐξ Ἀππιανοῦ, Στράβωνος, Ἀριστοτέλους, Ξενοφῶντος, Διονυσίου Ἀλλικαρνασσέως, Προδίκου κτλ.
—Περί τινων οὐκ’ ὀρθῶς κατὰ τὴν γεωγραφίαν Στράβωνος διορισθέντων.
—Χωρογραφία Θεσσαλίας.
—Περὶ ἀρετῶν. Antwerpiæ 1552 καὶ Basiliæ 1586.
—Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα διαφέρεται. Venetiis 1540. Basiliæ 1574.
—Περὶ ἀρετῶν, προοιμίων ῥητορικῶν, Ἀριστοτελικῶν ζητημάτων.
—Ζωροαστείων καὶ Πλατωνικῶν δογμάτων συγκεφαλαίωσις (ἐξεδόθη ἐν Biblioltheca Græca Fabricii).
—Νόμων συγγραφῆς τὰ σωζόμενα· par C. Alexandre, Paris 1858.
—Κεφάλαι’ ἄττα’ λόγων μουσικῶν—(αὐτόθι).
—Περὶ σχήματος γῆς.
—Μέθοδος εὑρέσεως ἡλίου καὶ σελήνης, καὶ τῆς ἀστέρων ἐποχῆς ἀπὸ κανόνων οὓς αὐτὸς συνεστήσατο.
—Προθεωρία εἰς τὸν λόγον τοῦ βασιλέως Ἐμμανουὴλ τοῦ Παλαιολόγου ἐπιτάφιον εἰς τὸν αὐτοῦ ἀδελφόν.
—Προσφωνημάτιον εἰς τὸν δεσπότην Δημήτριον Παλαιολόγον.
—Πρὸς τὸ ὑπὲρ τοῦ λατινικοῦ δόγματος βιβλίον^[14].
—Μονῳδία ἐπὶ τῇ ἀοιδίμῳ δεσποίνῃ Ὑπομονῇ (ἐξεδόθη ἐν Ἀνεκδότοις Μουστοξύδου).
—Ἐπιτάφιος εἰς Κλεώπην σύζυγον Θεοδώρου τοῦ δεσπότου (ὑπὸ Fülleborn 1795).
—Ἐρμηνεία εἰς τὰς φωνὰς Πορφυρίου, καὶ εἰς τὰς δέκα κατηγορίας Ἀριστοτέλους.
—Πρὸς τὰς Σχολαρίου ὑπὲρ Ἀριστοτέλους ἀντιλήψεις· (ἐδημ. ὑπὸ Gass καὶ Alexandre).
—Μηνῶν καὶ ἐτῶν τάξις καὶ ἡμερῶν ἀπαρίθμησις.
—Περὶ Θεοῦ φυσικαὶ ἀποδείξεις.
—Περὶ τοῦ ὄντος ἐπωνυμίας.
—Φιλοσοφικαὶ ἐπιστολαὶ πρὸς Βησσαρίωνα· ἐδημοσιεύθησαν ὑπὸ Ὀρελλίου ἐν Ζυρίχῃ 1824.
—Κατὰ Ἰωάννου Ἀργυροπούλου περὶ τῶν λατινικῶν δογμάτων.
—Περὶ τῆς ἐνσαρκώσεως τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ.
—Περὶ τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου πνεύματος^[15].

—Διασάφησις τῶν ἐν τοῖς Ζωοράστρου λογίοις ἀσαφέστερον εἰρημένων, (ἐξεδόθη ὑπὸ Ὀψοποιοῦ).
—Εὐχὴ εἰς τὸν ἕνα Θεόν· (ἐξεδόθη ὑπὸ Alexandre).
—Πρὸς τὰς παρὰ τοῦ Βησσαρίωνος ἀντιλήψεις (ὑπὸ Alexandre)^[16].
—Προλεγόμενα ῥητορικῆς τέχνης.
—Σχόλια εἰς τὰ ἀναλυτικὰ τοῦ Ἀριστοτέλους.
—Ἐπικήδειος εἰς Θεοδώραν σύζυγον Θεοδώρου τοῦ Δεσπότου.
—Ἐπιτάφιος εἰς τοὺς ἐν Πελοποννήσῳ πεσόντας^[17].

---

1. Ὁ Βησσαρίων (De nat, et arte) Βυζάντιον λέγει αὐτόν· «Plethon Constantinopolitanus». — Ἑρμώνυμος δὲ ὁ Σπαρτιάτης ἐν τῷ εἰς Πλήθωνα ἐπιταφίῳ λέγει: «Οὐκέτι λοιπὸν περιώνυμος Σπάρτη, οὐκέτι Λακεδαίμων εὐδαίμων, οὐκέτι Πελοπόννησος ζηλουμένη»· καὶ ἀλλαχοῦ «ὦ πατρὶς ἐμὴ κακοδαίμων, ἡ τἆλλα μὲν δυστυχὴς, ὡς πάντων ἄμοιρος οὖσα τῶν χρηστῶν, ἐνὶ δὲ τούτῳ μόνῳ ζηλουμένη τε πᾶσι καὶ ἀδομένη». Καὶ Δούκας (Ἱστορ. κεφ. 31). «Ὁ Γεμιστὸς ὁ ἐκ Λακεδαιμονίας». Παραβληθήτω καὶ ἡ ἐν σελ. 2 σημ. 1.
2. «Τοῦτον (τὸν Ζωροάστρην) ἐγνώρισε σοι πρόσθεν ἠγνοημένον ὁ τῷ δοκεῖν μὲν Ἰουδαῖος, πολύθεος δὲ Ἐλισσαῖος· ᾧ μέγα δυναμένῳ τότε παρὰ τῇ τῶν βαρβάρων αὐλῇ παρεσιτοῦ τὴν πατρίδα φυγὼν, ἵνα τὰ καλὰ παρ’ ἐκείνῳ μάθῃς διδάγματα. (Σχολάριος περὶ τοῦ βιβλίου τοῦ Γεμιστοῦ κλπ.).
3. Κατὰ Νοέμβριον τοῦ 1427 Θεόδωρος ὁ δεσπότης δι’ ἀργυροβούλλου ἔδωκε τιμάριον τῷ Γεμιστῷ τὰ ἐν Λακεδαίμονι Κάστρον καὶ χώραν Φανάριου καὶ Βρύσεως· κατὰ Ὀκτώβριον τοῦ 1428 ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης ἐπεκύρωσε τῷ Γεμιστῷ διὰ χρυσοβούλλου τ’ ἄνω κτήματα· δι’ ἀργυροβούλλου δὲ Δημήτριος ὁ Παλαιολόγος ἐπεκύρωσε κατὰ ἰούλιον τοῦ 1450 ταὐτὰ κτήματα τοῖς υἱοῖς τοῦ Γεμιστοῦ Δημητρίῳ καὶ Ἀνδρονίκῳ (Miklosich, Acta et Diplomata, σελ. 173, καὶ 225). —
4. Ἐν κώδηκι τῆς Μόσχας εὕρηται ἐπιστολὴ τοῦ αὐτοκράτορος Ἰωάννου—Πρὸς τὸν φιλόσοφον Γεμιστὸν, (Matthaei, Catalogue, σελ. 168.)
5. «Magnus Cosmus, philosophum Graecum nomine Gemistum, de mysteriis Platonicis disputantem frequenter audivit. Et cujus ore fervente sic afflatus est protious, ut inde academiam quandam a1ia mente conceperit, hanc oppurtune primo tempore pariturus» (Ficinus Præf. Plotini).
6. «Plethonem quasi Platonem». Ficinus, αὐτ. —Ὁ Καμαριώτης λέγει, ὅτι, ὑπὸ τῶν δαιμόνων ἐδιδάχθη ὁ Γεμιστὸς νὰ προσλάβῃ τὸ ἐθνικὸν ἐκεῖνο ὄνομα· «ὑφ’ ὦν, ὡς εἰκὸς, καὶ Πλήθων ἑλληνικώτερον δῆθεν ἐκ Γεμιστοῦ τὴν ἀρχὴν· ὀνομασθῆναι δεδίδακται».—Μανουὴλ δὲ ὁ ῥήτωρ «ὡς τῇ τοῦ Πλάτωνος λογικευθεὶς ἤδη ψυχῇ, καὶ ἀντὶ Γεμιστοῦ Πλήθωνα ἑαυτὸν κεκληκώς». Καὶ Γεώργιος Τραπεζούντιος. «Is vulgo Gemistus a se ipso Plethon est agnominatus... credo, ut se facile de cuclo lapsum crederemus, et citius doctrinam et lcgem ejus susciperemus». (Comparatio Plat. et Aristot.).
7. «Audivi ego ipsum Florentiae asserentcm unam eamdcmquc religionem uno animo, una mente, una praedicatione, universum orbem paucis post annis esse susccpturum; Cumque rogassem, Christiane au Marchumeti? Neutram, inquit, sed non a gcntilitate differentem», (αὐτόθι).
8. «Est enim admodum senex, quinquc magistratum genit».
9. Πρὸς Πλήθωνα, κατὰ Ἑλλήνων.
10. «Ἐπεὶ δὲ καὶ λίαν εἰκὸς ἄλλοθί που τὸ ἴσον ὑπάρχειν ὑπὸ τοῦ τῶν ἐκείνῳ φοιτησάντων ἢ ζῶντος ἢ τελευτήσαντος ἐκγραφὲν, παρακελευόμεθα πᾶσιν ὡς ἀπὸ Θεοῦ, εἴποτε καὶ ὁπουδήποτε εὑρίσκοιτο ἢ ὅλον τὸ βιβλίον ἢ μέρος ἐκγεγραμμένον ἕν τινι τῶν Χριστιανῶν, πυρὶ μὲν φθείρειν αὐτὸν τὸν ἔχοντα, κρύπτοντα δὲ καὶ ἐκλωκότα, μετὰ μίαν καὶ δευτέραν παραίνεσιν, εἰ μὴ παῤῥρησίᾳ βούλοιτο καίειν. εἴρκειν τὸ τοιῦτον ἁπάσης τῶν Χριστιανῶν κοινωνίας» (Γεννάδιος, πρὸς Ἰωσὴφ τὸν ἔξαρχον).
11. Ἐπιστολὴ πρὸς τοὺς παῖδας Γεμιστοῦ Δημήτριον καὶ Ἀνδρόνικον.
12. «Gemistus vir in omni scientiarum genere cminentissimus». Chariandrus. —«Est Pletho stylo accurato, eleganti, presso, Attici succi pleno, sententiis gravi, argumentis vehemento, eruditionc vero etc. » Allatius—«Illem dico Gemistum, quem son solum Graecia, sed universus fere terrarum orbis ob variam atque multiplicem divinarum humanarumque rerum scientiam admiratus» Gyraldus—«Plethon habitus est in primis philosophus, et quidem excellentissisus» ὁ αὐτός—«Platonis æmulus et defensor». Βησσαρίων. —Σχολάριος «εὐφραδίας δ’ ἐπεμελήθη μὲν καλῶς τῆς ἀρχαίας ἀλλ’ ἐν ἀσεβεστάτῳ καὶ ἀφρονεστάτῳ συγγράμματι. »—Καὶ Τραπεζούντιος «Nou minor elequentia Platone, non inferior illi. »—
13. Πηγαί. Q. Alexandre Notice préliminaire—Gass, Gennadius und Pletho, Breslau 1844. —Allatii de Georgiis (Bibliotheca Greca, Tom. XII). —Ellissen, Analecten, IV. —Boivin (Mémoires de l'Académie Royale, 1736, Tom. II. σελ. 718)—Tiraboschi, Storia della litteratura italiana—Sieveking, Geschichte des Platonischen Academie in Floranz. Gottingen, 1812.
14. Ἐδημοσιεύθη ὑπὸ Δοσιθέου ἐν Τόμῳ Ἀγάπης σελ. 316.
15. Ἐδημοσιεύθη ὑπὸ C. Alexandre. Εἰ καὶ κατὰ Λατίνων γραφὲν δὲν ἤρεσε τῇ Ἀνατολικῇ ἐκκλησίᾳ· διὸ Μανουὴλ ὁ Πελοποννήσιος γράφει· «Ὅρα γάρ μοι τὸν ἀθεώτατον Γεμιστὸν ἐν τῷ σφετέρῳ τῷδε συγγράμματι κριτὴν καθεστῶτα ἑαυτὸν πράγμασιν, ὧν τῆς ἀκριβοῦς καταλήψεως ἐπίσης φαινόμενον ἐπιτυγχάνοντα. Λεληθότως δὲ τὴν μὲν Χριστιανικὴν σοφίαν διαχλευάζειν, τὴν δὲ Ἑλλήνων μιαρὰν δογματίζειν θεοπλαστίαν πειρώμενων· ὧν γὰρ αἱ δυνάμεις, φησὶ διάφοροι, καὶ αὐτὰ ἂν εἴη διάφορα... ὁ δὲ ματαιόφρων Πλήθων μόνον διασύραι βουλόμενος τὰ ἡμέτερα, αὐτὴν τὴν τοῦ Εὐαγγέλιου ῥῆσιν γυμνὴν λαμβάνων εἰς τοὐναντίον οἴεται ἀπάγειν τὸν λόγον λυσσῶν ἀκρατῶς κατὰ τῆς ἡμῶν τῶν Χριστιανῶν θεοσοφίας· καὶ ἁπλῶς δὲ εἰπεῖν ὅλον τὸ τοιοῦτον σύγγραμμα καθ’ ἡμῶν ὑπούλως συντεταχὸς φαίνεται, οὗπερ ἡ σαθρότης τε καὶ παχύτης δήλη παντὶ τῷ λογικῆς εὐμοιροῦντι παιδείας ἀμηγέπη καθέστηκε, τοῖς δὲ κατ’ ἐκεῖνον, καὶ μάλιστα τοῖς ἐκείνου ἀλόγως τε καὶ κτηνωδῶς, μᾶλλον δὲ καὶ ἀνδραπωδῶς παρεπομένοις δόξειεν ἀντιλέγειν».
16. Ὁ Γυράλδος (de poetis sui temporis σελ. 349) λέγει, ὅτι ὁ Πλήθων ἔγραψε καὶ ποιήματα «Aliquando versibus lusit, dignis quidem tanto philosopho, sed paucis admodum». Πιθανῶς δ’ εἰσὶ ταῦτα οἱ πρὸς τοὺς θεοὺς εἴκοσιν ἑπτὰ ὕμνοι ἀποτελοῦντες τὰ 35ον κεφάλαιον τοῦ Γʹ. βιβλίου περὶ Νόμων, δημοσιευθέντες ὑπὸ Ἀλεξάνδρου (σελ. 202—28).
17. Miller, Catalogue des Manuscrits Grecs de l'Escurial, σελ. 359, 379, καὶ XIII.