Η αρχαιολογία εν Ελλάδι κατά το 1911: Προϊστορικαί έρευναι
| Ἡ ἀρχαιολογία ἐν Ἑλλάδι κατὰ τὸ 1911: Προϊστορικαὶ ἔρευναι Συγγραφέας: |
| Δημοσιεύθηκε σε δύο μέρη, στο περιοδικό Η Μελέτη, Τόμος 6, Τέυχος 1 και Τέυχος 2 |
«Ἡ ἀρχαιότης δὲν εἶναι πλέον ἀρκετὰ ἀρχαία», μοῦ ἔλεγε πρὸ ἑπτὰ ἐτῶν ὁ ἐπιφανὴς ἀρχαιολόγος Φουρτβαῖγγλερ, ὅτε ὀλίγον χρόνον πρὸ τοῦ προώρου θανάτου του ἐπεχείρει τὰς ἀνασκαφὰς εἰς τὸ μυκηναϊκὸν καὶ προμυκηναϊκὸν ἔδαφος τοῦ Ὀρχομενοῦ ἐν Βοιωτίᾳ. «Πρέπει ν’ ἀνατρέξωμεν εἰς τὰ ἀληθῶς ἀρχαῖα: εἰς τὴν προϊστορίαν τῆς Ἑλλάδος».
Ἡ ἀρχὴ εἶχε γίνῃ ἤδη πρὸ ἀρκετοῦ χρόνου, ἐν Ἑλλάδι καὶ ἀλλαχοῦ, ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ πολιτισμοῦ, ὅστις κατὰ τὴν δευτέραν καὶ τὴν τρίτην ἀκόμη χιλιετηρίδα πρὸ Χριστοῦ εἶχεν ἀνθήσῃ εἰς τὰς ὑπὸ τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου περιβρεχομένας χώρας.
Καὶ ἐδῶ ὁ Σλεῖμαν ἔθεσε τὴν βάσιν διὰ τῶν ἀνασκαφῶν τῆς Τρῳάδος. Ἡ δευτέρα πόλις αὐτῆς, ἡ «πυρποληθεῖσα πόλις», εὑρέθη ἀνήκουσα ἤδη εἰς τοὺς περὶ τὸ 2000 χρόνους. Ἡ πρώτη ἀνέτρεχε βεβαίως εἰς τὴν τρίτην χιλιετηρίδα. Πάντως ἡ ἀρχὴ της ἐξήρχετο καὶ τῶν ὁρίων τοῦ μεταλλικοῦ αἰῶνος, πέραν ἴσως καὶ τοῦ 3000 πρὸ Χριστοῦ. Τὰ ἐργαλεῖα τῆς κοινῆς χρήσεως τῶν ἀνθρώπων ἦσαν ἀκόμη λίθινα.
Αἱ ἀνασκαφαὶ τῆς Μήλου ὑπὸ τῶν ἀρχαιολόγων τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀγγλικῆς Σχολῆς ἔφθαναν διὰ τῶν μυκηναϊκῶν καὶ προμυκηναϊκῶν χρόνων εἰς τὴν αὐτὴν ἀρχαιότητα. Ἀλλ’ ἤδη προηγουμένως αἱ ἐργασίαι τοῦ κ. Τσούντα ἔφερον εἰς φῶς τὰ ἐξαγόμενα ἐρεύνης εἰς τὰς Κυκλάδας νήσους, ἥτις ἀνέτρεχεν ὡσαύτως μέχρι τῆς τρίτης πρὸ Χριστοῦ χιλιετηρίδος καὶ ἀπεκάλυπτε μίαν ἰδιαιτέραν περίοδον τοῦ παναρχαίου ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, τὴν κυκλαδικὴν λεγομένην.
Περιττὸν ν’ ἀναφέρωμεν τὰς γνωστὰς εἰς ὅλον τὸν κόσμον μεγάλας ἐρεύνας τοῦ κ. Εὔανς καὶ τῶν Ἰταλῶν καὶ Ἀμερικανῶν ἀρχαιολόγων ἐν τῇ προϊστορικῇ Κρήτῃ, μετὰ τὴν ἀπελευθέρωσιν τῆς μεγαλονήσου ἀπὸ τοῦ τουρκικοῦ ζυγοῦ τὸ 1898. Μὲ πολὺ μικρότερα μέσα, ἀλλὰ μετ’ ἴσης ἐνεργητικότητος καὶ ἐπιμελείας μετέσχον τῶν ἐργασιῶν τούτων καὶ οἱ ἀρχαιολόγοι τῆς νεαρᾶς κρητικῆς πολιτείας κ. κ. Χατζιδάκις καὶ Ξανθουδίδης.
Εἰς τὴν βορείαν Ἑλλάδα συγχρόνως ὁ κ. Τσούντας αὖθις ἔθετεν εἰς ἐνέργειαν τὴν σκαπάνην διὰ τὰς προϊστορικὰς ἐρεύνας ἐν Θεσσαλίᾳ. Τὸ ὀγκῶδες βιβλίον τοῦ ἐπιστήμονος τούτου περὶ τῶν ἀκροπόλεων Σέσκλου καὶ Διμηνίου ἐν Θεσσαλίᾳ προσθέτει ὡραίας σελίδας εἰς τὴν πλουσίαν σήμερον βιβλιογραφίαν περὶ τῆς προϊστορίας τῆς Ἑλλάδος.
Τὸ 1902 ἐξ ἀφορμῆς τῆς ἀναστηλώσεως τοῦ Λέοντος τῆς Χαιρωνείας καὶ τῆς ἀνευρέσεως τῶν τάφων τῶν Μακεδόνων, τῶν πεσόντων ἐν τῇ μάχῃ τῆς Χαιρωνείας τὸ 338 πρὸ Χριστοῦ, ἐτίθεντο καὶ αἱ πρῶται βάσεις τῆς προϊστορικῆς ἐρεύνης ἐν Βοιωτίᾳ καὶ ἐν Φωκίδι. Αἱ ἐργασίαι αὗται τῆς ἑλληνικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ἀπεκάλυπτον ἐκτεταμένα ἐδάφη κατοικιῶν ἀνθρώπων τῆς ἀρχαιοτάτης μέχρι τοῦδε γενομένης γνωστῆς ἐποχῆς τῆς προϊστορίας τῆς Ἑλλάδος. Ἔφθαναν, καθὼς τοὐλάχιστον ἠδύνατο νὰ ὑποθέσῃ τις ἐκ πρώτης ὅψεως, εἰς τὸν νεολιθικὸν αἰῶνα, εἰς τὴν τρίτην πάντως, ἂν μὴ ἴσως καὶ εἰς τὴν τετάρτην πρὸ Χριστοῦ χιλιετηρίδα, μέχρι τῆς ὁποίας ἀνεβιβάζοντο καὶ τῆς Θεσσαλίας αἱ ἀρχαιότητες.
Δύο-τρία ἔτη ἀργότερα ἀνεσκάπτετο ὑπὸ τοῦ κ. Φουρτβαῖγγλερ καὶ τῶν συνεργατῶν του ὁ Ὀρχομενός, ἡ περίφημος πόλις τῶν Μινυῶν, ἥτις ἤκμασε κατὰ τὴν δευτέραν πρὸ Χριστοῦ χιλιετηρίδα. Καὶ ἐνταῦθα ὑπὸ τὸ μυκηναϊκὸν στρῶμα, τὸ ὁποῖον ἐν γένει δυνάμεθα νὰ χρονολογήσωμεν περὶ τὸ 1500 πρὸ Χριστοῦ, εὑρέθησαν τὰ ἴχνη κατοικιῶν καὶ λείψανα ἐργαλείων καὶ σκευῶν ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι βεβαίως ἔζησαν πολὺ πρὸ τῆς ἐποχῆς ταύτης, ἑπομένως ὄχι ἐνωρίτερον τῆς τρίτης χιλιετηρίδος.
Ἡ παλαιοτάτη ἱστορία τῆς Ἑλλάδος, ἡ ὁποία τὸ πρῶτον διὰ τῶν ἀνασκαφῶν τοῦ Σλεῖμαν ἐν Μυκήναις καὶ Τίρυνθι εἶχε διαφωτισθῇ κατὰ πολλοὺς αἰῶνας πέραν τῶν παλαιοτάτων χρονολογιῶν τῆς κλασσικῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητος, δηλονότι πέραν τοῦ 700-800 περίπου μέχρι τοῦ 1500 καὶ 1700 ἴσως, ἤνοιγε τοιουτοτρόπως ἐντὸς ὀλίγου χρόνου πανταχοῦ τῶν νήσων καὶ τῶν παραλίων τοῦ Αἰγαίου τὰς φωτεινὰς βίβλους της μέχρι μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς ἐποχῆς, μέχρι τοῦ 3000 περίπου πρὸ Χριστοῦ. Αἱ ἀρχαὶ αὐτῆς βεβαίως δύνανται καὶ ἀρκετὰ πέραν τῆς χρονολογίας ταύτης νὰ ἀνέρχωνται, ἀλλ’ ὡς ἀσφαλῆ ὅρια τῆς ἐρεύνης πέραν τῶν μυκηναϊκῶν χρόνων πρέπει ἐν γένει νὰ θεωρηθῶσι διὰ τὴν προϊστορίαν τῆς Ἑλλάδος τὰ τέλη τῆς τετάρτης, αἱ ἀρχαὶ τῆς τρίτης χιλιετηρίδος.
Ἐντὸς τῶν χρονικῶν τούτων ὁρίων, πρὸς τὰ ἄνω καὶ πρὸς τὰ κάτω, οἱ σκαπανεῖς τῆς ἐπιστήμης προσπαθοῦσι σήμερον νὰ εἰσδύσωσιν ὅσον τὸ δυνατὸν βαθύτερον εἰς τὰ σκότη τῶν αἰώνων, νὰ φέρωσιν εἰς φῶς ὅσον τὸ δυνατὸν περισσοτέρας ἐνδείξεις τῆς ὑπάρξεως, τοῦ τρόπου τῆς ζωῆς, τοῦ βαθμοῦ ἑπομένως τοῦ πολιτισμοῦ τῶν τότε ἀνθρώπων. Πόσον ποτὲ μέλλει νὰ διαφωτισθῇ ἡ προϊστορία ἐκείνη, εἶναι ἄδηλον· θὰ διαφωτισθῇ ὅμως. Πιθανώτατον εἶναι ὅτι μέγισται ἐκπλήξεις ἐπιφυλάσσονται εἰς τοὺς ἀρχαιολόγους καὶ διὰ τὴν ἔρευναν τῆς προϊστορικῆς Ἑλλάδος, ὅταν ποτὲ τὰ βωβὰ σήμερον γραπτὰ μνημεῖα τῆς Κρήτης, τῆς Συρίας καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας λαλήσουν εὔληπτόν τινα γλῶσσαν πρὸς ἡμᾶς. Ἐννοῶ τὰς μινωϊκὰς ἐπιγραφὰς τῆς Κρήτης καὶ τὰς ἐπιγραφὰς τοῦ μεγάλου ποτὲ ἔθνους τῶν Χεττιτῶν ἢ Χεταίων ἐν Συρίᾳ καὶ Μικρᾷ Ἀσίᾳ.
Ἀλλ’ ἐν τῷ μεταξὺ ἡ σκαπάνη ἔχει καὶ ἄλλα προβλήματα νὰ λύσῃ ἐντὸς τοῦ ἰδίου ἑλληνικοῦ ἐδάφους, ἰδίως ἐν τῇ βορείᾳ Ἑλλάδι, εἰς τὰς ἀνατολικὰς συνάμα καὶ δυτικὰς χώρας, μέχρι τῆς Μακεδονίας καὶ τῆς Ἠπείρου. Εἰς τὴν λύσιν δέ τῶν προβλημάτων τούτων εὐτυχῶς αἱ συμβολαὶ ἡμέρᾳ τῇ ἡμέρᾳ πολλαπλασιάζονται. Ἡ ἡμετέρα Ἀρχαιολογικὴ Ἑταιρεία διὰ τῶν ἐφόρων της ζητεῖ νὰ ἐκμεταλλευθῇ ὅλον τὸ ἔδαφος εἰς τὰς μεταξὺ Ὀλύμπου καὶ Παρνασσοῦ χώρας. Ἐξ ἑτέρου οἱ ἀρχαιολόγοι τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀγγλικῆς Σχολῆς, οἱ ὁποῖοι ἐσχάτως μετέσχον τῶν ἐρευνῶν τούτων ἐν Φθιώτιδι καὶ ἐν Θεσσαλία, στρέφουσι νῦν τὰ βλέμματά των πρὸς τὴν Μακεδονίαν. Ἐν τῷ μεταξὺ ἡ προϊστορικὴ ἔρευνα ἀνοίγει δι’ ἄλλων ἐπιστημόνων τὴν ὁδόν της συνάμα ἀπὸ βορρᾶ πρὸς νότον, διὰ τὴς Βοσνίας, Σερβίας καὶ Ρουμανίας πρὸς τὴν Βουλγαρίαν, καὶ τὰ νἡματα ἀναζητοῦνται, τὰ ὁποῖα συνέδεόν ποτε τὸν πολιτισμὸν τῶν περὶ τὸ Αἰγαῖον χωρῶν πρὸς τὸν τῆς μέσης καὶ νοτιανατολικῆς Εὐρώπης. Εἰς πᾶσαν τὴν ἐργασίαν ταύτην αἱ πρόοδoι τῆς ἐπιστήμης εἶναι ἀναμφισβήτητοι.
Ἀλλ’ ἡμᾶς ἐνταῦθα ἐνδιαφέρει κυρίως ἡ συμβολἡ, τὴν ὁποίαν εἰς τὸν κλάδον τοῦτον τῆς ἐπιστἡμης παρέχει ἡ ἐν Ἑλλάδι ἔρευνα. Αὕτη εἶναι ἐπὶ τοῦ παρόντος καὶ ἡ σπουδαιοτέρα. Τοῦ λήξαντος μάλιστα ἔτους ἡ ἐργασία φαίνεται προσθέτουσα πολὺ οὐσιώδη στοιχεῖα εἰς τὰς περιωρισμένας ἔτι γνώσεις ἡμῶν περὶ αὐτῶν τῶν πρώτων ἀρχῶν τῆς ἑλληνικῆς προϊστορίας, αἵτινες ὡς τὸ σκοτεινότερον μέρος τῆς περιόδου ταύτης προκαλοῦσι καὶ ζωηρότερον τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ ἀρχαιοδίφου.
Ἐκτὸς ὡρισμένων τινῶν σχέσεων, αἱ ὁποῖαι ἀπεδείχθησαν ὑπάρχουσαι μεταξὺ τῆς ἀναπτύξεως ἐξ ἑνὸς τῶν περὶ τὰ Καρπάθια καὶ τὸν Δούναβιν χωρῶν κατὰ τὸν νεολιθικὸν αἰῶνα καὶ ἐξ ἑτέρου τῆς βορειανατολικῆς Ἑλλάδος, συγγένεια καμμία δὲν παρετηρήθη (τοὐλάχιστον ἐξωτερικῶς) μεταξὺ τῆς προϊστορίας τῆς Ἑλλάδος τοῦ βορρᾶ καὶ τῆς Ἑλλάδος τοῦ νότου. Ὅσον τὰ εὑρήματα ἐπληθύνοντο, τόσον ἔβλεπέ τις καθαρώτερον ὅτι ὁ πολὺ περισσότερον προηγμένος πολιτισμὸς τῶν Κυκλάδων νήσων καὶ τῆς Κρήτης κατὰ τὴν τρίτην χιλιετηρίδα δὲν ἤσκησε καμμίαν φανερὰν ἐπιρροὴν ἐπὶ τῆς βορείας Ἑλλάδος κατὰ τὴν αὐτὴν περίοδον τοῦ χρόνου. Ἂν ἐξαιρέσωμεν μαρμάρινά τινα εἰδώλια τοῦ γνωστοῦ τύπου τῶν Κυκλάδων, τὰ ὁποῖα εὑρέθησαν καὶ ἐν Θεσσαλίᾳ, εἰσαχθέντα ἐκεῖθεν, πάντα τὰ λοιπὰ προϊόντα τῆς τέχνης τῶν βορείων ἑλληνικῶν χωρῶν, τῆς κεραμικῆς κατὰ πρῶτον λόγον, ἐφαίνοντο ὅλως διόλου ἀλλοτρίου τύπου ἐν συγκρίσει τόσον πρὸς τὰ ἁπλούστερα, ἀρχέγονα, ὅσον καὶ πρὸς τὰ τελειότερα προϊόντα τῆς παραγωγῆς τῶν Κυκλάδων καὶ τῆς Κρήτης.
Ἡ ἐθνολογικὴ μορφὴ τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τῆς Μακεδονίας καὶ Ἠπείρου μέχρι Κρήτης κατὰ τοὺς παναρχαίους ἐκείνους χρόνους βεβαίως πρέπει νὰ ἔχῃ σχέσιν τινὰ πρὸς τὸ φαινόμενον τοῦτο τῆς μεγάλης διαφορᾶς ἐξ ἑνὸς τοῦ πολιτισμοῦ μεταξὺ τῶν βορείων καὶ νοτίων ἑλληνικῶν χωρῶν, τῆς συγγενείας ὅμως ἐξ ἑτέρου τοῦ πολιτισμοῦ τῶν βορείων ἑλληνικῶν τόπων πρὸς τὸν πολιτισμὸν τῆς νοτιανατολικῆς Εὐρώπης.
Ἀλλά τὸ ζήτημα τοῦτο κεῖται ἔξω τοῦ κύκλου τῶν παρατηρήσεών μας ἐνταῦθα. Ἐν γένει εἶναι ἐντελῶς ἀβέβαιον καὶ δυσεξιχνίαστον ἀκόμη, ἂν πρόκειται περὶ θεμελιώδους ἐθνολογικῆς διαφορᾶς μεταξὺ τοῦ πληθυσμοῦ τῶν βορείων ἑλληνικῶν χωρῶν—πάντοτε ἐννοοῦμεν κατά τοὺς παμπαλαίους χρόνους—καὶ τοῦ πληθυσμοῦ τῶν νοτίων, ἰδιαιτέρως τῶν Κυκλάδων καὶ τῆς Κρήτης, ἢ ἂν πρόκειται ἁπλῶς περὶ διαφορᾶς πολιτιστικῆς καταστάσεως διαφόρων φυλῶν ἑνός τινος παλαιοτάτου καὶ μεγάλου ἐθνικοῦ κλάδου.
Ἡ προϊστορικὴ ἀνασκαφικὴ ἔρευνα δὲν δύναται ἄλλως ἀπ’ εὐθείας ν’ ἀποβλέψῃ εἰς τοιαῦτα ζητήματα. Ἀναζητοῦσα τὰ μαρτύρια τῆς ὑπάρξεως τῶν ἀνθρώπων, τὰ ὁποῖα εἶναι ἢ λείψανα τῶν κατοικιῶν των ἢ προϊόντα τῆς βιομηχανίας των, διευκρινοῦσα τὸν χαρακτῆρα τούτων τῶν ἔργων τῶν χειρῶν των καὶ ἐξετάζουσα τὰς ὁμοιότητας ἢ διαφορὰς πρὸς ἄλλα ἀντίστοιχα γειτονικῶν ἢ μακρυνῶν τόπων, ἐξάγει πορίσματα περὶ τῆς πολιτιστικῆς καταστάσεως μᾶλλον παρὰ περὶ τῆς ἐθνολογικῆς συστάσεως τῶν ἀγνώστων εἰς ἡμᾶς παλαιῶν ἐκείνων λαῶν.
Ἐν τῇ ζητήσει ὅμως ταύτῃ τὸ στάδιόν της ἤδη εἶναι μέγα. Τί σημαίνει ἂν δὲν γνωρίζωμεν ἀκόμη ποῖος ἦτο ὁ μέγας ἐκεῖνος λαός, ὅστις ἀπὸ τεσσάρων καὶ πέντε χιλιάδων ἴσως ἐτῶν πρὸ Χριστοῦ ἤρχισε τὴν πολιτιστικὴν σταδιοδρομίαν του ἐν Κρήτῃ διὰ νὰ φθάσῃ εἰς τὸ ὕψιστον αὐτῆς τέρμα δύο χιλιάδας ἢ χίλια πεντακόσια ἔτη πρὸ Χριστοῦ, ὅταν πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν μας ἔχωμεν διὰ τῶν ἀνασκαφῶν αὐτὰ ταῦτα τὰ θαυμαστὰ μαρτύρια τῆς ὑψηλῆς του ἐκείνης ἀναπτύξεως;
Περὶ τόσον λαμπρῶν ἐξαγομένων τῆς προϊστορικῆς ἐρεύνης ἐν τῇ βορείᾳ Ἑλλάδι βεβαίως δὲν πρόκειται. Ἀλλ’ ἡ διὰ νέων ἑκάστοτε παρατηρήσεων βεβαίωσις τῶν ἅπαξ ἐπιτευχθέντων ἀποτελεσμάτων, ἡ ἀκριβεστέρα ἐξήγησις φαινομένων, τὰ ὁποῖα κατὰ τοῦτον ἢ ἐκεῖνον τὸν τρόπον σημαντικῶς προάγουσι τὰς γνώσεις ἡμῶν περὶ τῶν ὅρων τῆς πρώτης πολιτιστικῆς ἀναπτύξεως τοῦ λαοῦ μιᾶς χώρας, ἐπὶ τῆς ὁποίας αἰῶνάς τινας κατόπιν ἔμελλε νὰ διαχυθῇ τὸ πρῶτον φῶς τῆς καθόλου ἀνθρωπείας μορφώσεως, εἶναι προσφιλὲς καὶ σοβαρὸν συνάμα θέμα ἐπιστημονικῆς ἐργασίας. Πρὸς τὴν ἄπειρον γοητείαν, τὴν ὁποίαν ἐνασκεῖ ὁ μῦθος ὡς ἡ δαψιλεστάτη πηγὴ τῆς πρώτης μεστῆς θαυμάτων καὶ δόξης ζωῆς τοῦ ἔθνους, δὲν δύναται νὰ μὴ συγκριθῇ ἡ χαρά, τὴν ὁποίαν αἰσθάνεται ὁ ἀρχαιοδίφης, ὅταν ἐκ τῶν σπλάγχνων τῆς γῆς ἐξάγῃ τὰ σιωπηλά, ἀλλ’ ἀσφαλῆ καὶ βέβαια μαρτύρια τῆς πρώτης, ἐξ ἴσου μυστηριώδους, ὡς ὁ μῦθος, ζωῆς τῶν μεγάλων λαῶν.
Ἡ προϊστορικὴ ἔρευνα εἰς ὅλην τὴν ἀπὸ Ὀρχομενοῦ μέχρι τοῦ ὄρους Οἴτης παρὰ τὰς Θερμοπύλας χώραν—εἶναι ἡ χώρα τῶν μεγάλων πεδιάδων τῆς Κωπαΐδος, Χαιρωνείας καὶ Φωκίδος κατέληγεν εἰς τὴν παρατήρησιν ὅτι αἱ πρῶται ἀρχαὶ τῆς πολιτιστικῆς καταστάσεως τῶν ἀρχαιοτάτων κατοίκων αὐτῆς ἀνήρχοντο εἰς τὸν νεολιθικὸν αἰῶνα.
Ἡ ὁμογένεια τῶν εἰδῶν τῆς κεραμικῆς εἰς ὅλας τὰς ἐνταῦθα ἀνασκαφείσας προϊστορικὰς θέσεις ἔδιδε νὰ ἐννοήσωμεν ὅτι ἐπρόκειτο καὶ περὶ μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς χρονικῆς περιόδου κατὰ τὸν μακρότατον ἴσως τοῦτον νεολιθικὸν αἰῶνα. Καὶ αἱ κατοικίαι τῶν ἀνθρώπων ἦσαν αἱ αὐταὶ στρογγύλαι καλύβαι πλεγμέναι μὲ κλάδους δένδρων ἢ καλάμια καὶ χρισμέναι μὲ πηλόν, ὁμοιόταται ἑπομένως πρὸς τὰς σημερινὰς τῶν φερεοίκων ποιμένων τῆς Ἑλλάδος, οἵτινες κοινῶς λέγονται «Βλάχοι», ἂν καὶ Ἕλληνες εἶναι κατὰ τὴν γλῶσσαν, πιθανώτατα δὲ καὶ κατὰ τὴν καταγωγὴν εἶναι καθαρωτέρου ἑλληνικοῦ αἵματος παρὰ οἱ χωρικοὶ πολλῶν πεδιάδων. Τὰ αὐτὰ λίθινα ἐργαλεῖα παντοῦ, συνήθως πελέκεις καὶ ἀξῖναι ἀδιάτρητοι, τινὲς ὅμως καὶ μὲ ὀπὰς διὰ στυλεούς, ὅπως εἶναι σήμερον τὰ ἐκ μετάλλου ἐργαλεῖα. Ἄπειρον εἶναι τὸ πλῆθος τῶν μαχαιριδίων καὶ ξυραφίων ἐκ τοῦ αὐτοῦ ὀψιδιανοῦ λίθου, τὸν ὁποῖον τότε ἐξῆγεν ἡ νῆσος Μῆλος καὶ ἀναμφιβόλως εἰς μέγα μέρος τῆς ἀνατολῆς διέδιδε. Τὰ μικρὰ ἐργαλεῖα τεχνιτῶν ἦσαν ἐξ ὀστῶν ζῴων. Χαρακτηριστικὰ διὰ τὰς θρησκευτικὰς ἰδέας τῶν ἀνθρώπων ἦσαν τὰ εὑρεθέντα εἰδώλια, πήλινα τὰ πλεῖστα, ἐν μέρει δὲ καὶ λίθινα (ὄχι μαρμάρινα). Τινὰ παριστάνουν ἀνδρικὰς μορφὰς καθημένας ὀκλαδόν, ἀλλὰ τὰ πλεῖστα εἶναι γυναικεῖαι μορφαὶ γυμναὶ ὀρθαὶ μὲ τὰς χεῖρας κρατοῦσαι τοὺς μαστούς, δηλοῦσαι τὴν αὐτὴν Μητέρα Θεάν, τὴν τὰ πάντα γεννῶσαν καὶ τρέφουσαν Φύσιν. Πολλὰ γυναικεῖα εἰδώλια παριστάνουσι γυναῖκα καθημένην ἐπὶ τῶν γονάτων εἰς σχῆμα γυναικὸς τικτούσης. Εἶναι περίεργον ὅτι καὶ σήμερον εἰς τὰ περὶ τὴν Χαιρώνειαν χωρία τὴν θέσιν ταύτην λαμβάνουσιν αἱ τίκτουσαι γυναῖκες.
Τὸ μέγα πλῆθος πάντων τῶν ῥηθέντων ἀντικειμένων παρέσχεν ἰδίως ὁ μέγας παρὰ τὴν Χαιρώνειαν ἐπὶ τῆς δεξιᾶς ὄχθης τοῦ Κηφισοῦ ποταμοῦ προϊστορικὸς γήλοφος, μήκους καὶ πλάτους ἑκατὸν περίπου μέτρων, ὕψους τεσσάρων τοὐλάχιστον μέτρων. Ἐνταῦθα παρετηρήθησαν καὶ τοῖχοι λίθινοι τετραγωνικῶν καὶ ὄχι πλέον ἐντελῶς ἀρχεγόνων κατοικιῶν, ὅπως ἦσαν αἱ μνημονευθεῖσαι καλύβαι, αἱ ὁποῖαι ἄλλως παρετηρήθησαν εἰς τὸν Ὀρχομενὸν μόνον. Σπουδαία παρατήρησις εἶναι ἡ γενομένη εἰς τὸν γήλοφον τῆς Χαιρωνείας καὶ ὡς πρὸς τὸν τρόπον τῆς ταφῆς τῶν νεκρῶν κατὰ τοὺς ἀπωτάτους ἐκείνους χρόνους. Ὅλον τὸ κέντρον αὐτοῦ, διαμέτρου εἴκοσι περίπου μέτρων, ἀπετελεῖτο ἐκ κολοσσιαίου σωροῦ στάκτης μετ’ ἀνθράκων μεμιγμένης, εἰς τὴν ὁποίαν εὑρέθησαν σκελετοὶ ἀνθρῶπων πυρίκαυστοι. Οἱ νεκροὶ λοιπὸν δὲν ἐθάπτοντο, ἀλλ’ ἐκαίοντο. Πυρίκαυστα ἦσαν καὶ τὰ ὀστᾶ κατοικιδίων ζῴων, ἤτοι αἰγῶν, προβάτων, βοῶν, τὰ ὁποῖα εἰς τὸ παχύτατον τοῦτο στρῶμα τῆς στάκτης εὑρέθησαν. Ἡ παρατήρησις αὕτη μοὶ ἔδωκεν ἀφορμὴν νὰ πιστεύσω ὅτι ἐνταῦθα ἐπρόκειτο περὶ λειψάνων μεγάλων πυρῶν, ἐν ταῖς ὁποίαις ἐκαίοντο οἱ νεκροί, ἀλλὰ καὶ θυσίαι ζῴων καὶ ἑστιάσεις ἐπὶ τῶν τάφων (περίδειπνα) ὡς φαίνεται ἐτελοῦντο. Ὁ γήλοφος ἐδείκνυε τοιουτοτρόπως διὰ τὴν καῦσιν τῶν νεκρῶν πολλὴν ὁμοιότητα πρὸς τὸν Χαναῗ-τεπὲ τῆς Τρῳάδος.
Μετάλλου ἴχνος οὐδαμοῦ εὑρέθη εἰς τὰς προϊστορικὰς ταύτας θέσεις.
Προσοχῆς ἄξια ἦσαν πρὸ πάντων τὰ πολυπληθῆ χειροποίητα πήλινα ἀγγεῖα. Ἡ κεραμικὴ παρουσιάζετο εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς θαυμασίως προηγμένη κατὰ τὸν αἰῶνα ἐκεῖνον. Εἰς τὰ ἁπλᾶ ἀχρωμάτιστα ἀγγεῖα ὁ πηλὸς ἦτο πολλάκις πολὺ καλὰ καθαρισμένος, τὸ ψήσιμον τέλειον, ἡ ἐπιφάνεια ἐπιμελέστατα στιλβωμένη. Τὰ ζωγραφιστὰ ἔφερον ἐπιμελέστατον γεωμετρικὸν διάκοσμον γραμμικόν: γωνίας διασταυρουμένας, τρίγωνα, ῥόμβους κιγκλιδωτοὺς μὲ στιλπνὸν κόκκινον χρῶμα ἐπάνω εἰς λευκὸν λεῖον ἐπίχρισμα, ἢ ἀμελέστερον μὲ γωνίας ἢ μὲ βοστρυχοειδεῖς γραμμὰς καὶ σκοτεινὸν ἀμαυρὸν (θαμπὸν) χρῶμα. Ἄλλα ἔφερον διάκοσμον μὲ δύο χρὡματα, κόκκινον καὶ καστανόν. Ἄλλα ἔφερον τὸν αὐτὸν διάκοσμον ἐπὶ ἐπιχρίσματος λειοτάτου, χρώματος ἐρυθροῦ σφραγιδοκήρου. Τὸ σχῆμα τῶν ἀγγείων ἦτο συνήθως σφαιροειδές, ἄλλα ἦσαν κύπελλα ἢ τάσια ἁπλᾶ. Πολλὰ ἦσαν καὶ μαύρου ἐντελῶς πηλοῦ, ἀλλὰ μὲ ζώνας τινὰς λευκοῦ χρώματος. Ὀλίγιστα ἦσαν καὶ ἐγχάρακτα, αἱ δὲ γραμμαὶ ἦσαν γεμισμέναι μὲ λευκήν τινα οὐσίαν, ὅπως εἰς τὰ νεολιθικὰ τῆς Κνωσοῦ.
Ἐπὶ τῆς ἀνωτάτης ἐπιφανείας πολλῶν ἐκ τῶν προϊστορικῶν τούτων θέσεων εὑρέθησαν σκορπισμένα καὶ μυκηναϊκὰ τεμάχια ἀγγείων τῆς τελευταίας μυκηναϊκῆς ἐποχῆς τῆς μεταξὺ τοῦ 1400 περίπου καὶ 1200 ἢ 1100 πρὸ Χριστοῦ, ὡς συνήθως χρονολογεῖται ἡ ἐποχὴ αὕτη. Ἠδύνατό τις λοιπὸν ἆρά γε ἐκ τούτου νὰ ὑποθέσῃ ὅτι αἱ προϊστορικαὶ αὗται θέσεις ἀπὸ τὴν τρίτην τοὐλάχιστον Χιλιετηρίδα μέχρι τοῦ τέλους τῆς δευτέρας, ἤτοι ἐπὶ δισχίλια περίπου ἔτη, ἔμειναν ἀκατοίκητοι; Ἢ μᾶλλον ὅτι ὁ νεολιθικὸς αἰὼν τῶν βορείων ἑλληνικῶν χωρῶν ἢ δὲν ἦτο πολὺ παλαιὸς ἢ παλαιότατος μὲν ἦτο, ἀλλ’ ὅτι ἐνταῦθα παρετάθη μέχρι νεωτάτων χρόνων—τοῦ 1000 περίπου πρὸ Χριστοῦ—τῆς προϊστορίας τῆς Ἑλλάδος;
Τὸ ζήτημα ἦτο σπουδαῖον ἀλλὰ καὶ δυσεπίλυτον. Εἰς τὸν Ὀρχομενὸν εὑρέθη ὑπεράνω τοῦ ἀρχαιοτάτου νεολιθικοῦ στρώματος ἄλλο ἀρχαιότατον ἐπίσης, ἀλλὰ νεώτερον ἐκείνου, μὲ κατοικίας τελειοτέρας παρὰ αἱ ἁπλούσταται ἐκεῖναι στρογγύλαι καλύβαι, καὶ μὲ κεραμικὴν ἀντιστοιχοῦσαν πρὸς τοὺς χρόνους τῆς δευτέρας πόλεως τῆς Τρῳάδος καὶ τοῦ κυκλαδικοῦ πολιτισμοῦ ἤτοι μὲ στρογγύλον ἁπλῶς ἀριθμὸν περὶ τὸ 2000 πρὸ Χριστοῦ. Ἀλλὰ τὸ στρῶμα τοῦτο δὲν ἦτο εὐδιάγνωστον καὶ καθαρόν, ὅπως τὸ πρῶτον, ἀλλ’ ἀνάμικτον μετ’ ἐκείνου. Ἔπειτα εἰς τὴν ἀνωτάτην διάστρωσιν τοῦ νεολιθικοῦ στρώματος τῶν προϊστορικῶν θέσεων τὴς Φωκίδος, τὰς ὁποίας κατὰ τὰ τελευταῖα ἔτη ἠρεύνησα, παρετηρήθησαν μετὰ τῶν νεολιθικῶν ἀγγείων ἀνάμικτα καὶ τοιαῦτα, ὁποῖα ἀντιστοιχοῦσι πρὸς τοὺς ἀνωτέρω χρόνους περὶ τὸ 2000 πρὸ Χριστοῦ καὶ πρὸς τοὺς προμυκηναϊκοὺς ἐν γένει τῶν ἀρχῶν τὴς δευτέρας χιλιετηρίδος. Τέλος αἱ στρογγύλαι πλεκταὶ καλύβαι, αἱ ὁποῖαι ἐθεωρήθησαν ἐν Ὀρχομενῷ ὡς χαρακτηριστικαὶ τοῦ ἀρχαιοτάτου μόνον στρώματος, ὑπεχὡρουν ἐν τῷ αὐτῷ στρώματα τῆς Χαιρωνείας εἰς λιθίνας τετραγωνικἀς κατοικίας. Τὸ νεολιθικὸν στρῶμα ἐφαίνετο τοιουτοτρόπως πολὺ μᾶλλον προωδευμένον ἢ ὅσον ὑπετέθη μόνον ἕνεκα τῶν ποιμενικῶν καλυβῶν τοῦ Ὀρχομενοῦ.
Εἰς τὴν ἀμφιβολίαν ταύτην διέχυσε πλῆρες φῶς ἡ ἀνασκαφικὴ ἔρευνα κατὰ τὸ θέρος τοῦ λήξαντος ἔτους. Δι’ αὐτῆς αἱ γνώσεις ἡμῶν περὶ τῶν ἀρχαιοτάτων τούτων προϊστορικῶν πραγμάτων προήχθησαν τόσῳ μᾶλλον σημαντικῶς, καθόσον εὑρέθησαν πλέον ὡρισμένως σημεῖα ἐπαφῆς τῆς προϊστορίας τῆς βορείας Ἑλλάδος πρὸς τὸν ἀρχαιότατον τῆς Κρήτης πολιτισμόν, αἱ δὲ ἱκανῶς ἐξηκριβωμέναι χρονολογίαι τούτου δύνανται τοιουτοτρόπως νὰ χρησιμεύσουν πρὸς ἀκριβῆ κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον χρονολόγησιν καὶ ἐκείνης.
Εἰς τὴν Φωκίδα παρετηρήθη καὶ ἐξητάσθη μέχρι τινὸς μέγας προϊστορικὸς τόπος, ὅστις ἀποτελεῖται ἐκ τεχνητοῦ γηλόφου μήκους διακοσίων μέτρων καὶ πλάτους ἑκατόν, ὕψους σχεδὸν δέκα μέτρων. Εἶναι γήλοφος σχηματισθεὶς εἰς διάστημα μακρῶν αἰώνων, καὶ χιλιετηρίδων ἴσως, ἐκ τῶν κατοικιῶν ἀνθρῶπων, αἱ ὁποῖαι κατὰ περιόδους φθειρόμεναι ἢ καιόμεναι ἐσχημάτιζον νέα ἑκάστοτε διαδοχικὰ στρώματα τοῦ ἐδάφους ἑνὸς μεγάλου χωρικοῦ συνοικισμοῦ. Κεῖται εἰς τὸ μέσον τῆς φωκικῆς πεδιάδος, παρὰ τὰς ὄχθας τοῦ Κηφισοῦ πάλιν, ἐγγὺς τοῦ χωρίου Καλύβια Ἁγίας Μαρίνης, εἰς ἴσην ἀπόστασιν ἀπὸ τῆς ἀρχαίας πόλεως Ἐλατείας ἐξ ἑνός, τῶν προπόδων τοῦ Παρνασσοῦ ἐξ ἑτέρου, Εἰς παναρχαίους χρόνους ὁ Κηφισὸς ἔρρεεν ἀμέσως παρὰ τὸν συνοικισμόν. Τῆς παλαιοτάτης ἐκείνης κοίτης φαίνονται καθαρὰ τὰ ἴχνη ἐν μέσῳ τῶν ὡραίων βαμβακοφυτειῶν τῆς πλουσίας πεδιάδος. Ἡ ἐκλογὴ τὴς θέσεως διὰ τὸν συνοικισμὸν βεβαίως δὲν ἦτο ἄσχετος πρὸς τὴν ἄμεσον γειτνίασιν τοῦ ποταμοῦ.
Οἱ ἄνθρωποι οἱ κατοικήσαντες πρώτην φορὰν ἐνταῦθα εἰς μίαν παλαιοτάτην ἐποχήν, ἀνήκουν εἰς τὴν αὐτὴν χρονικὴν περίοδον, ἐκ τῆς ὁποίας ἐσὡθησαν τὰ ἀρχαιότατα μαρτύρια τῆς ἱκανῶς προηγμένης πολιτιστικῆς αὐτῶν καταστάσεως κατά τὸν νεολιθικὸν ἐπικληθέντα αἰῶνα, εἰς πᾶσαν τὴν ἀπὸ τοῦ Ὀλύμπου μέχρι τοῦ Ὀρχομενοῦ χώραν. Τὴν ἀπόδειξιν παρέχουν τὰ προϊόντα τῆς κεραμικῆς, τὰ ὁποῖα εἶναι ἢ ὅμοια εἰς πάσας τὰς προϊστορικὰς θέσεις τῆς χώρας ταύτης ἢ παρουσιάζονται ὡς ποικίλα μόνον εἴδη τοῦ αὐτοῦ καθολικοῦ γένους, ὡς τοπικαὶ ἁπλῶς διαφοραὶ κοινῆς τινος τέχνης. Προδήλως ἓν καὶ τὸ αὐτὸ ἔθνος ἤσκησεν αὐτήν, ἀλλ’ ἔθνος διῃρημένον εἰς φυλάς, αἵτινες ἐκ τῶν αὐτῶν κοινῶν ἀρχῶν ὁρμώμεναι κατ’ ἴδιον ἑκάστη τρόπον ἀνέπτυξαν καὶ ἐκαλλιέργησαν αὐτήν. Ὁποία πληθώρα ζωῆς καλλιτεχνικῆς εἰς τοὺς παναρχαίους ἤδη ἐκείνους χρόνους ἐντὸς τῶν κόλπων τοῦ αὐτοῦ μικροῦ ἔθνους, περιωρισμένου καὶ τούτου ἐντὸς τῶν στενῶν ὁρίων μικρᾶς χώρας! Ἀλλὰ μεταξὺ τῶν μαρτυρίων τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων τούτων ἐν ἐποχῇ, καθ’ ἣν ὁ σκληρὸς λίθος ἀντικαθίστα ἔτι τὸ μέταλλον διὰ τὰ ὄργανα τῆς ἀγροτικῆς καὶ πάσης σχεδὸν βιομηχανικῆς ἐργασίας, ἀνεκαλύφθησαν συγχρόνως ὅπλα καὶ ἐργαλεῖα μεταλλικά, τῶν ὁποίων ἡ ἐμφάνισις εἰς τὸ παλαιότατον τοῦ οἰκισμοῦ στρῶμα μετέβαλλε ριζικῶς τὰς ἰδέας μας περὶ τοῦ βαθμοῦ τῆς πολιτιστικῆς καταστάσεως τῶν πρωτογόνων ἐκείνων ἀνθρώπων. Δύο κάλλιστα διατηρούμενα χαλκᾶ ἐγχειρίδια, ψέλια λεπτὰ ἐκ τοῦ αὐτοῦ μετάλλου, ἐργαλεῖα χαλκᾶ βελονοειδῆ ἐφαρμοζόμενα εἰς ὀστεΐνας λαβάς, ἐγκοπεὺς χαλκοῦς λιθουργοῦ ἢ ξυλουργοῦ, ἐμαρτύρουν περὶ προόδου εἰς τὴν ἐφεύρεσιν σπουδαιοτέρων τινῶν μέσων τῆς τεχνικῆς ἀναπτύξεως, τὴν ὁποίαν δὲν προϋπεθέταμεν περὶ των πρώτων κατοίκων τῆς ἑλληνικῆς χώρας.
Καὶ τὸ σπουδαιότερον: τὰ χαρακτηριστικὰ ἰδιαιτέρας τινὸς τέχνης ἐγχειρίδια ἔχουσι τὸ αὐτὸ ἀπαραλλάκτως σχῆμα τῶν ἐν Κρήτῃ εὑρεθέντων μεταξὺ τῶν παλαιοτέρων λειψάνων τοῦ πρωτομινωϊκοῦ λεγομένου στρώματος τοῦ διὰ πολλῶν χιλιετηρίδων διήκοντος συνοικισμοῦ τῆς Κνωσοῦ. Ἂν εἶναι ἀρκετὴ τοῦτο ἔνδειξις πρὸς ἐξαγωγὴν τοῦ συμπεράσματος περὶ συγχρονισμοῦ τῶν δύο ἀντιστοίχων στρωμάτων τῆς Κρήτης καὶ τῆς βορείας Ἑλλάδος, τότε βέβαιον πρέπει νὰ θεωρήσωμεν ὅτι χάρις εἰς τὴν σκαπάνην λύομεν ἐν λίαν ἐνδιαφέρον πρόβλημα τῆς ἱστορίας τῆς ἀρχαιοτάτης πολιτιστικῆς ἀναπτύξεως τῶν τοῦ Αἰγαίου χωρῶν: Περὶ τὸ 3000 πρὸ Χριστοῦ, ὁπότε μεθ’ ἱκανῆς ἀσφαλείας τίθεται ἡ ἀρχὴ τῆς πρωτομινωϊκῆς ἐποχῆς τῆς Κρήτης, ἐξήρχοντο ἤδη πᾶσαι αἱ χῶραι αὗται μιᾶς παλαιοτέρας πρωτογόνου καταστάσεως καὶ δια τῆς εἰσαγωγῆς τοῦ χαλκοῦ, ἤτοι μπρούνζου, εἰς τὰ ὄργανα τοῦ πολέμου καὶ τὰς χρήσεις πάσας τῆς ἐργατικῆς ζωῆς εἰσήρχοντο εἰς νέον σπουδαιότατον πλέον στάδιον αὐτῆς, ὅπερ εἶναι καὶ τὸ πρῶτον τῆς ἀναπτύξεως τῆς ἔκτοτε μέχρι σήμερον δρώσης πολιτισμένης ἀνθρωπότητος.
Ἡ ἀνακάλυψις αὕτη ἔφερε μίαν ἄλλην. Μεταξὺ τῶν πρωτομινωϊκῶν εὑρημάτων τῆς Φαιστοῦ, τὰ ὁποῖα δύναται νὰ ἴδῃ τις εἰς τὸ θαυμασίων πλῆρες Μουσεῖον τοῦ Ἡρακλείου, παρετήρησα δεκατέσσαρα τεμάχια ἀγγείων, τὰ ὁποῖα τόσον εἶναι βέβαιον ὅτι δὲν κατεσκευάσθησαν ἐν Κρήτῃ ὅσον εἶναι φανερὸν ὅτι ἐν Φωκίδι ἢ Χαιρωνείᾳ κατασκευασθέντα εἰσήχθησαν ἐντεῦθεν εἰς τὴν Κρήτην. Τὰ ἀγγεῖα ταῦτα εἶναι αὐτὰ ἐκεῖνα τὰ χαρακτηριστικά, καθὼς εἴπομεν, τῆς παλαιοτάτης νεολιθικῆς λεγομένης—τώρα θὰ λέγωμεν μᾶλλον τῆς πρωΐμου χαλκῆς—ἐποχῆς τῆς βορείας Ἑλλάδος.
Ὄχι μόνον λοιπὸν βεβαιοῦται περιφανῶς ὁ συγχρονισμὸς τῶν δύο ἀντιστοίχων στρωμάτων τῆς Κρήτης καὶ τῆς βορείας Ἑλλάδος, ἀλλ’ ἐξακριβοῦται συνάμα ἓν σπουδαιότατον γεγονὸς τῆς ἱστορίας τῶν ἀπωτάτων ἐκείνων χρόνων. Ὅλας τὰς χώρας τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, τοῦ Αἰγαίου ἰδιαιτέρως, συνέδεον περὶ τὸ 3000 πρὸ Χριστοῦ πρὸς ἀλλήλας συμφέροντα ἐμπορικὰ καὶ βιομηχανικά, τὰ ὁποῖα βεβαίως ἔτρεφε καὶ προῆγε σταθερὰ καὶ συχνή τις συγκοινωνία ἀπὸ τῆς Κρήτης διὰ τῶν νήσων καὶ παραλίων τῆς ἑλληνικῆς θαλάσσης μέχρι τῶν βορειοτάτων ὁρίων τῆς Ἑλλάδος, ἂν μὴ ἴσως καὶ πέραν αὐτῶν. Ἡ Κρήτη ὅμως συνεδέθη ἐνωρίτατα ἤδη διὰ στενῶν δεσμῶν πρὸς τὴν Αἴγυπτον Ἐξ ἑτέρου τὰ προϊόντα τῆς φωκικῆς καὶ χαιρωνειακῆς κεραμικῆς εὑρέθησαν συγχρόνως εἰς τὴν Αἴγυπτον ἐξ ἑνός, εἰς τοὺς τάφους τῶν πρώτων αὐτῆς βασιλέων, εἰς τὴν Λευκάδα ἐξ ἑτέρου, τὴν Σικελίαν, τὴν Ἰταλίαν. Τὸ παγκόσμιον ἐμπόριον ἐγνώρισε τὰς ὁδοὺς αὑτοῦ, τὰς ὁποίας ἐπὶ χιλιετηρίδας ἔπειτα ἠκολούθησεν, ἤδη εἰς τοὺς παναρχαίους γνωστοὺς ὁπωσδήποτε χρόνους. Ὁ πολιτισμὸς τῆς σφαίρας μας ἐτήρησε τὴν αὐτὴν πορείαν.
Ἀπὸ τὰς ἀρχὰς περίπου τῆς τρίτης χιλιετηρίδος, ἐπὶ αἰῶνας ἀρκετοὺς κατῴκησαν τὸν σπουδαῖον συνοικισμὸν τῆς Ἁγίας Μαρίνης οἱ ἄνθρωποι τῆς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχῆς.
Τοῦτο συμπεραίνομεν ἐκ τοῦ τέσσαρα ἕως πέντε μέτρα παχέος στρώματος τῶν ἐρειπίων τοῦ χωρίου των. Διότι βεβαίως αἰῶνές τινες χρειάζονται διὰ νὰ ὑψωθῇ εἰς τοιοῦτον ὕψος τὸ ἀρχικὸν ἔδαφος ἑνὸς ἀγροτικοῦ συνοικισμοῦ ἀπὸ μόνον τὰς ἀνανεουμένας καλαμοπλέκτους καὶ πηλοχρίστους καλύβας καὶ τὰ ἀπορρίμματα τῶν κατοικιῶν. Λίθινα οἰκοδομήματα εἰς αὐτὸν δὲν ὑπῆρχον.
Ἐν τῷ μεταξὺ ὁ πολιτισμὸς τῆς τότε Ἑλλάδος ἐλάμβανεν ὁλονὲν μεγάλην ἐπίδοσιν εἰς τὴν σπουδαιοτέραν αὑτοῦ ἑστίαν καὶ εἰς τὰ ἄλλα σημαντικώτερα κέντρα του. Ἡ σπουδαιοτέρα αὕτη ἑστία εὑρίσκετο τότε ἀναμφιβόλως εἰς τὴν Κρήτην. Τοῦτο γνωρίζομεν κάλλιστα πλέον ἀπὸ τὰς θαυμασίας ἀνακαλύψεις εἰς τὴν νῆσον ταύτην, αἱ ὁποῖαι δεικνύουν τὴν ἀδιάσπαστον συνέχειαν τῆς ἀναπτύξεως καὶ προόδου τοῦ μινωϊκοῦ κράτους καθ’ ὅλην τὴν τρίτην καὶ τὴν δευτέραν χιλιετηρίδα. Τὰ σημαντικὰ δὲ κέντρα, τὰ ὁποῖα ὑπέκειντο εἰς τὴν ἄμεσον ἐπίδρασιν τῆς Κρήτης, εὑρίσκοντο εἰς τὰς νήσους καὶ εἰς τὰ παράλια τῆς ἠπειρωτικῆς Ἑλλάδος, ὅπου ἡ συγκοινωνία καὶ τὸ ἐμπόριον διηυκόλυναν τὴν εἴσοδον καὶ τὴν διάδοσιν αὐτοῦ. Ἀπὸ τὰς νήσους ὅμως καὶ τὰ συχναζόμενα παράλια ἐπροχώρει βεβαίως ἡ ἀνάπτυξις εἰς τὰ πλησιέστερα μεσόγεια. Ταῦτα ἦσαν εἰς τὴν βορείαν Ἑλλάδα αἱ πεδιάδες τῆς Κωπαΐδος, τῆς Χαιρωνείας, τῆς Φωκίδος, αἵτινες δὲν ἀπέχουν ἀπὸ τῆς θαλάσσης καὶ τῶν λιμένων της περισσότερον τῶν δώδεκα χιλιομέτρων. Ἡ Λάρυμνα εἰς τὸν Εὐβοϊκὸν κόλπον ἦτο τὸ ἐπίνειον τοῦ Ὀρχομενοῦ, ὅστις εἰς παναρχαίους ἤδη χρόνους—τοῦτο τὸ γνωρίζομεν ἀσφαλῶς—ἀνέπτυξεν ἐμπόριον καὶ δύναμιν θαλασσίαν. Ἄλλοι λιμένες τὴς αὐτῆς θαλάσσης συνέδεον τὴν μέχρι τῶν Θερμοπυλῶν χώραν πρὸς ὅλην τὴν ἐν τῷ Αἰγαίῳ καὶ τῇ ἀνατολικῇ λεκάνῃ τῆς Μεσογείου ναυτικὴν καὶ ἐμπορικὴν κίνησιν.
Περὶ τὰ τέλη τῆς τρίτης χιλιετηρίδος, ὅτε ἡ Κρήτη ἐξήρχετο τῆς πρωτομινωϊκῆς λεγομένης περιόδου—περὶ τὰ 2000, καθὼς ἀκριβῶς ὁρίζουν οἱ ἐρευνηταὶ τῆς νήσου Ἄγγλοι σοφοί—, μία μεγάλη ἐπίδρασις ἐνησκήθη ἐκ τοῦ νότου, ἤτοι τῆς Κρήτης ἅμα καὶ τῶν Κυκλάδων, ἐπὶ τῆς βορείας Ἑλλάδος. Τὴν ἀπόδειξιν ταύτην μᾶς δίδει περιτράνως ὁ συνοικισμὸς τῆς Ἁγίας Μαρίνης. Καὶ τοῦτο εἶναι τὸ δεύτερον σπουδαιότατον ἐξαγόμενον διὰ τὴν προϊστορίαν τοῦ τόπου, τὸ ὁποῖον προσφάτως παρέσχεν ἡ τόσον διδακτικὴ ἀνασκαφὴ τῆς θέσεως.
Πᾶσα ἡ ἀνάπτυξις τοῦ πρωΐμου χαλκοῦ αἰῶνος, τὴν ὁποίαν παρηκολουθήσαμεν εἰς τὸ πρῶτον στρῶμα τοῦ συνοικισμοῦ, διεκόπη τότε διὰ μιᾶς. Χωρὶς καμμίαν ἀπολύτως σχέσιν πρὸς αὐτὴν ἀρχίζει μία ἄλλη, ἡ ὁποία ἀμέσως συνδέεται πρὸς τὸ τέλος τῆς πρωτομινωϊκῆς περιόδου τῆς Κρήτης, μεταβαίνει εἰς τὴν μεσομινῶϊκὴν περίπου (καθὼς σήμερον χρονολογεῖται αὕτη εἰς τοὺς μεταξὺ 1900 καὶ 1600 πρὸ Χριστοῦ χρόνους) καὶ εἰσέρχεται ἀκολούθως ἀμέσως εἰς τὴν τελευταίαν ἐποχὴν τῆς λεγομένης «ἐσχάτης μινωϊκῆς» περιόδου περὶ τὰ 1400-1100, ἤτοι τὴν ἐκ πλείστων τόπων καὶ ἀνασκαφῶν γνωστὴν πλέον τελείως μυκηναϊκὴν περίοδον τῶν περὶ τὸ Αἰγαῖον καὶ τὴν Μεσόγειον ὅλην χωρῶν.
Ὁλόκληρον στρῶμα πάχους τεσσάρων μέτρων ἀκολουθεῖ εἰς τὸν συνοικισμὸν τῆς Ἁγίας Μαρίνης τὸ πρῶτον ἐκεῖνο τῶν τεσσάρων ἕως πέντε μέτρων τοῦ πρωΐμου χαλκοῦ αἰῶνος. Ἐπειδὴ τὸ δεύτερον τοῦτο στρῶμα ἀμέσως προηγεῖται τοῦ μυκηναϊκοῦ, ὀνομάζομεν αὐτὸ ἁπλῶς προμυκηναϊκόν. Τὸ προμυκηναϊκὸν λοιπὸν στρῶμα, τὸ ὁποῖον ἐσχηματίσθη ἐκ τῶν ἐρειπίων λιθίνων κατοικιῶν καὶ φυσικὰ συνάμα τῶν ἀπορριμμάτων αὐτῶν, εἶναι πλῆρες πρῶτον: τοιούτων ἀγγείων, τὰ ὁποῖα εἶναι τελείως ὅμοια πρὸς τὰ τελευταῖα πρωτομινωϊκὰ τῆς Κρήτης· δεύτερον: περιέχει τεμάχια τοὐλάχιστον τοιούτων, τῶν ὁποίων ἡ προέλευσις ἀπὸ τὴν νοτίαν Ἑλλάδα καί ὁ συσχετισμὸς πρὸς τὴν ἀνάπτυξιν τῆς κεραμικῆς κατὰ τοὺς χρόνους τοῦ λεγομένου νεωτέρου κυκλαδικοῦ πολιτισμοῦ, ἤτοι ἐν γένει κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τὴς δευτέρας χιλιετηρίδος, κεῖται ἐκτὸς πάσης ἀμφιβολίας· τρίτον τέλος: περιέχει πλῆθος τῶν ἀγγείων ἐκείνων, τὰ ὁποῖα ἀσφαλῶς ἀνήκουν εἰς τοὺς προμυκηναϊκοὺς καὶ τοὺς παλαιοτέρους μυκηναϊκοὺς χρόνους καὶ εἶναι διαδεδομένα εἰς ὅλην τὴν ἀπὸ Θεσσαλίας μέχρις Ὀρχομενοῦ χώραν, εὑρίσκονται ὅμως καὶ εἰς πολλὰ μέρη τῆς νοτίας Ἑλλάδος μέχρι Μυκηνῶν, Ἀργολίδος, καὶ αὐτῆς τῆς νήσου Μήλου, φέρουσι δὲ τὸ κατὰ συνθήκην δοθὲν αὐτοῖς ὑπὸ τοῦ Φουρτβαῖγγλερ ὄνομα «μινύεια». Εἶναι πίθοι, ἀμφορεῖς, φιάλαι μὲ ὑψηλοὺς πόδας, σκύφοι μὲ ὑψηλὰς λαβάς, κύπελλα, τὰ πλεῖστα ἰδιαιτέρου τινὸς σκοτεινοῦ τεφροῦ χρώματος, πολὺ χαρακτηριστικοῦ διὰ τοῦτο μόνον τὸ εἶδος.
Τὸ δεύτερον εἶδος ἐκ τῶν εἰρημένων προϊόντων τῆς κεραμικῆς εἶναι πολὺ οὐσιῶδες διὰ τὴν χρονολογίαν. Ἦσαν, ὡς εἴπομεν, πολὺ διαδεδομένα κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ μυκηναϊκοῦ αἰῶνος—ἂς εἴπωμεν ἐν γένει περὶ τὸ 1500 καὶ 1600—εὑρέθησαν εἰς τὴν ἀκρόπολιν τῶν Μυκηνῶν, εἰς τὸ Ἄργος, εἰς τὰς Κυκλάδας καὶ εἰς τὴν Αἴγυπτον, τῆς ὁποίας τὰ καλῶς χρονολογημένα εὑρήματα τόσον μᾶς βοηθοῦν διὰ τὴν χρονολόγησιν τῶν εὑρημάτων καὶ στρωμάτων τὴς Ἑλλάδος. Ἔχουν γεωμετρικὸν διάκοσμον μὲ κόκκινον ἢ καστανὸν θαμπὸν χρῶμα. Πολυπληθῆ εὑρέθησαν εἰς τὴν Αἴγιναν. Νομίζω μάλιστα ὅτι ὁ πηλός των εἶναι αἰγινητικὸς καὶ ἴσως τὸ κέντρον τῆς κατασκευῆς αὐτῶν ἦτο ἡ Αἴγινα.
Τὸ τρίτον εἶδος ὑποθέτω ὅτι ὀρθῶς ὠνομάσθη μινύειον. Πιστεύω ὅτι εἶναι προϊόντα τῆς κεραμικῆς τέχνης τῶν Μινυῶν, τῆς μεγάλης ταύτης καὶ ἰσχυρᾶς ἑλληνικῆς φυλῆς, ἥτις καὶ εἰς τὴν Θεσσαλίαν ἦτο ἐγκαθιδρυμένη, εἰς δὲ τὰ νοτιώτερα κέντρον τῆς δυνάμεώς της εἶχε τὸν Ὀρχομενόν. Ἡ ὕπαρξις της εἶναι συνδεδεμένη μὲ ὅλον τὸν μυθικὸν κόσμον τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος, ἀλλ’ εἶναι ὕπαρξις πραγματικὴ ἱστορικὴ. Ἡ ἀποξήρανσις τῆς Κωπαΐδος λίμνης ἦτο ἔργον ἰδικόν της κατὰ τὴν δευτέραν χιλιετηρίδα πρὸ Χριστοῦ. Τὰ ἔργα της σώζονται μέχρι σήμερον. Ὅτε πρὸ εἴκοσι περίπου ἐτῶν ἀπεξηράνθη ἡ λίμνη αὕτη, εὑρέθησαν σῷα τὰ κολοσσιαῖα προχώματα, διὰ τῶν ὁποίων οἱ ἄνθρωποι ἐκεῖνοι ἤδη 2000 ἔτη πρὸ Χριστοῦ εἶχον κατορθώσῃ τὸ αὐτὸ ἔργον. Μία ἀκρόπολις εἰς τὸ ἀνατολικὸν ἄκρον τῆς λίμνης ποτὲ ταύτης, σήμερον ἀχανοῦς πεδιάδος, Παλαιόκαστρον ἢ Γουλᾶς ἁπλῶς λεγομένη, σώζει ἔτι τὰ κολοσσιαῖα ὀχυρώματά της καὶ τὰ ἐρείπια τῶν ἐκτεταμένων ἀνακτόρων της. Μέχρι τῆς Πελοποννήσου καὶ τῆς νήσου Θήρας δύναται νὰ παρακολουθήσῃ ἡ ἱστορικὴ παράδοσις τὰ ἴχνη τῆς ποτὲ ὑπάρξεως καὶ δυνάμεώς των.
Τὸ μέγιστον ὅμως ἐνδιαφέρον παρουσιάζει δι’ ἡμᾶς τὸ πρῶτον εἶδος τῶν ἀγγείων, τῶν ὁμοίων, ὡς εἴπομεν, πρὸς τὰ τῆς τελευταίας ἐποχῆς τῶν πρωτομινωϊκῶν τῆς Κρήτης. Ὁλόκληρος βιομηχανία εἰσήχθη ἐκ τῆς Κρήτης εἰς τὸν Ὀρχομενὸν καὶ τὴν Φωκίδα περὶ τὸ 2000 πρὸ Χριστοῦ καὶ τὰ ἐργοστάσιά της ἀνήγειρεν ἐνταῦθα. Εἰς τὴν Κρήτην εἶχεν ἐπινοηθῇ ὁ τρόπος νἀ ἐπιχρίεται ὁλόκληρον τὸ ἀγγεῖον δι’ ἑνὸς μαύρου γανώματος καὶ ἐπ’ αὐτοῦ νὰ ζωγραφίζωνται ἔπειτα μὲ λευκὸν ἀλαμπὲς χρῶμα σχήματα τινα ἁπλᾶ γεωμετρικά, οἷον ῥόμβοι ἢ γωνίαι ἢ ἁπλαῖ ζῶναι, περὶ τὸ ἀγγεῖον. Ἡ τέχνη λοιπὸν αὕτη ἐπεκράτησε τότε καὶ εἰς τὴν Φωκίδα, ὅπου ὁλόκληρος συνοικισμός, ἀσχολούμενος μὲ τὸ εἶδος τοῦτο τῆς κεραμικῆς καὶ μεταχειριζόμενος αὐτὸ εἰς τὰς ἀνάγκας του, κατέλιπε τὸ μέγα πλῆθος τῶν λειψάνων αὐτῆς. Εἰσήγαγεν ὅμως ἐκ τῆς Κρήτης τὴν τεχνουργίαν μόνον, ὄχι δὲ καὶ τὸ σχῆμα τῶν ἀγγείων. Τὸ σχῆμα ἔδωκαν οἱ προϊστορικοὶ Φωκεῖς τῆς Ἁγίας Μαρίνης εἰς τὰ ἀγγεῖα των ὅλως διόλου κατὰ τὸν ἰδικόν των γοῦστον. Εἶναι ἀξιοπαρατήρητον ὅτι σχεδὸν κανὲν σχῆμα ἐκ τοῦ εἴδους τούτου τῶν κρητικῶν ἀγγείων δὲν ἐπανέρχεται εἰς τὴν Φωκίδα. Ἐνταῦθα πάντα τὰ τοιαῦτα ἀγγεῖα ἀκολουθοῦσιν ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν τύπον, ὅστις φαίνεται ὡς ἀπομίμησις τοῦ σχήματος χηνὸς ἢ πάπιας κατὰ τὸ σῶμα ὁλόκληρον καὶ τὴν ἀνάτασιν τοῦ λαιμοῦ. Ὁ λαιμὸς τελειώνει εἰς στόμα ῥαμφοειδὲς ἤ, ἐφόσον τὰ ἀγγεῖα εἶναι κύπελλα ἢ σκύφοι ἢ ἀμφορεῖς, τὸ πλατὺ στόμα δὲν εἶναι ἁπλῶς κυκλικόν, ἀλλὰ λοξὸν πάντοτε, πάλιν ὡς εἶδος ῥάμφους μᾶλλον.
Ὁ χωρικὸς πληθυσμὸς τοῦ ἀγροτικοῦ συνοικισμοῦ τῆς Φωκίδος περιωρίσθη ἐπὶ μακρὸν χρόνον εἰς τὴν ἄσκησιν τῆς τέχνης ταύτης. Διότι μακρὸς βεβαίως χρόνος, αἰῶνές τινες πάλιν πρέπει νὰ παρῆλθον διὰ ν’ ἀνυψωθῇ τὸ ἔδαφος τοῦ συνοικισμοῦ εἰς τρία ἢ τέσσαρα περίπου μέτρα διὰ τῆς βαθμιαίας ἀποθέσεως ἐπ’ αὐτοῦ τῶν ἐρειπίων καταρρεόντων ἢ πυρπολουμένων οἰκοδομημάτων καὶ τῶν ἀπορριμμάτων τῶν οἰκιῶν. Ἡ μικρά μέχρι τοῦδε ἀνασκαφὴ, ἡ ὁποία περιωρίσθη εἰς ὀρύγματά τινα μόνον ἐπὶ τῆς μεγάλης ἐκτάσεως τοῦ συνοικισμοῦ, δὲν παρουσίασεν ἄλλα εἴδη κεραμικῆς περισσότερον προωδευμένης, περισσότερον πολυτελοῦς, ἡ ὁποία γνωρίζομεν κάλλιστα ὅτι ἠκολούθησεν εἰς τὴν Κρήτην κατά τοὺς χρόνους τῆς λεγομένης μεσομινωϊκῆς καὶ τῆς ἀρχῆς τῆς ἐσχάτης μινωϊκῆς περιόδου. Ταῦτα εἶναι τὰ θαυμάσια καμαραϊκὰ λεγόμενα ἀγγεῖα. Ἴσως ἡ ἐξακολούθησις τῆς ἀνασκαφῆς θὰ φέρῃ καὶ τοιαῦτα προϊόντα τῆς ὑπερόχου κρητικῆς κεραμικῆς εἰς τὸ φῶς.
Ἀλλ’ εἰς ἄλλην θέσιν, ἐγγὺς τοῦ συνοικισμοῦ, ὅπου ηὐτύχησα ν’ ἀνακαλύψω ἀνέπαφον ἐντελῶς τάφον τῶν χρόνων ἐκείνων, παρουσιάσθησαν καὶ τὰ τελειότερα ταῦτα ἀγγεῖα τῆς προωδευμένης κρητικῆς τέχνης. Ὁ τάφος, τὸν ὁποῖον ἐσκέπαζεν ἱκανῶς μέγας τύμβος, ὁ προκείμενος εἰς τὸν τάφον βόθρος τῶν θυσιῶν, τὰ ὡραῖα χρυσᾶ ἐνώτια, αὐτὴ ἡ ἀνέγερσις τύμβου ὑψηλοῦ ἐπὶ τοῦ τάφου (ὀλίγον βορείως τοῦ χωρίου Δραχμάνι εἰς τοὺς πρόποδας τοῦ βουνοῦ ἐπὶ ὑψηλοῦ λόφου) δὲν ἀφήνουν ἀμφιβολίαν ὅτι ἐπρόκειτο περὶ ἐπιφανοῦς τινος προσώπου, ταφέντος ἐκεῖ μεγαλοπρεπῶς. Ἄν οἱ ἀγρόται εἰς τὰς οἰκιακάς των χρείας δὲν μετεχειρίζοντο εἰ μὴ τὰ ὀλιγώτερον πολυτελῆ ἀγγεῖα, μολονότι πάντως ὡραῖα καὶ μὲ πολλὴν καλαισθησίαν καμωμένα, οἱ πλουσιώτεροι ὅμως εἰσήγον καὶ πολὺ καλλίτερα ἔξωθεν ἢ ὑπεστήριζον ἐγχωρίαν βιομηχανίαν, ἥτις ἐπιτυχῶς ἀπεμιμεῖτο ἐκεῖνα. Μία μεγάλη ὡραία ῥαμφόστομος πρόχους τοῦ τάφου τούτου μὲ διάκοσμον κοκκίνου χρώματος, ἄλλη μία μικροτέρα μὲ διάκοσμον καστανοῦ χρώματος, εἶναι ὅλως διόλου τοῦ τύπου τῶν ὡραίων μεσομινωϊκῶν ἀγγείων τῆς Κρήτης, φαίνεται ὅμως μᾶλλον ὅτι κατ’ ἀπομίμησιν ἐκείνων κατεσκευάσθησαν εἰς κεραμουργεῖον τῆς Φωκίδος.
Ὅτε διὰ τὴν Κρήτην παρῆλθεν ἀνεπιστρεπτεὶ ἡ μακρὰ ἐποχὴ τῆς λαμπρότητος καὶ τῆς δόξης, ὅτε περὶ τὸ 1400, ὡς πιστεύεται, Ἀχαιοὶ ἡγεμόνες τῆς Πελοποννήσου κατέστρεψαν τὰς πόλεις τῆς εὐδαίμονος νήσου καὶ ἐπὶ τῶν ἐρειπίων των ἐγκαθιδρύθησαν αὐτοί, ἡ τελευταία μινωϊκὴ τέχνη διεδόθη εἰς ὅλην τὴν Ἑλλάδα καὶ εἰς πάσας ἔτι τὰς χώρας τὴς Μεσογείου. Καὶ ἐκ τῆς ἐποχῆς ταύτης τοῦ 13ου περίπου μέχρι τοῦ 12ου ἢ 11ου αἰῶνος πρὸ Χριστοῦ τὰ μαρτύρια τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων διετήρησεν ὁ ἡμέτερος συνοικισμὸς τῆς Φωκίδος εἰς τὸ ἓν μέτρον παχὺ ἀνώτατον τρίτον στρῶμά του. Ἡ σκαπάνη ἀπεκάλυψεν εἰς ἡμᾶς τοιουτοτρόπως τὰ μαρτύρια μιᾶς ἀδιασπάστου συνεχείας τοῦ πολιτισμοῦ τῆς χώρας κατ’ ἀναδρομὴν ἀπὸ τὴς τελευταίας ταύτης ἐποχῆς τῆς προϊστορίας της, ἥτις εἶναι οἱ τελευταῖοι πρὸ τῆς δωρικῆς μεταναστάσεως χρόνοι, μέχρι τῶν παμπαλαίων χρόνων τῆς προϊστορίας ταύτης, ἤτοι ἀπὸ τοῦ 1000 περίπου μέχρι τοῦ 3000 περίπου πρὸ Χριστοῦ. Καὶ τἀποτελέσματα ταῦτα ἐπέφερεν ἔρευνα ἀνασκαφικὴ, ἥτις εἰς τὰς ἀρχάς της μόλις εὑρίσκεται. Δὲν δύναται νὰ εἴπῃ τις διὰ τοῦτο ὅτι ἐκ τῶν μικρῶν αὐτῆς νῦν ἀρχῶν δὲν προοιωνίζεται πολὺ λαμπρότερον τὸ μέλλον.
Τὰ εὑρεθέντα σιωπηλὰ μαρτύρια τῆς ὑπάρξεως καὶ τῆς πολιτιστικῆς καταστάσεως τῶν προϊστορικῶν ἐκείνων ἀνθρώπων δὲν λέγουσιν εἰς ἡμᾶς τίποτε περὶ τῆς ἐθνότητος αὐτῶν. Ἀλλὰ αἱ παρατηρήσεις περὶ τῆς βαθμιαίας μεταβολῆς καὶ προόδου τῆς καταστάσεως ταύτης, τὴν ὁποίαν ἀντιλαμβανόμεθα ἐκ τῆς κεραμικῆς τέχνης τῶν διαφόρων στρωμάτων τοῦ συνοικισμοῦ, ἐκ τοῦ εἴδους τῶν κατοικιῶν τῶν ἀνθρώπων, ἐκ τῶν ὅπλων καὶ ἐργαλείων αὐτῶν, ἐκ τοῦ τρόπου τῆς ταφῆς τῶν νεκρῶν, αἱ παρατηρήσεις, λέγομεν, αὗται συνδυαζόμεναι πρὸς ἄλλα πορίσματα τῆς καθόλου ἀρχαιολογικῆς ἐπιστήμης, βοηθοῦσιν ἡμᾶς εἰς τὸ νἀ καταρτίσωμεν ὑπόθεσίν τινα τοὐλάχιστον, ὄχι πολὺ τολμηρὰν οὔτε ἀπίθανον, καὶ περὶ τοῦ ἐθνολογικοῦ ζητήματος τῆς χώρας κατὰ τὴν τρίτην καὶ δευτέραν πρὸ Χριστοῦ χιλιετηρίδα.
Ἀμφίβολον δὲν δύναται νὰ θεωρηθῇ ὅτι αἱ ἑλληνικαὶ ἐκεῖναι φυλαί, τῶν ὁποίων αἱ πράξεις ἐξυμνήθησαν εἰς τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου, ἔζησαν εἰς τὴν Ἑλλάδα κατὰ τὴν δευτέραν χιλιετηρίδα, ἀφοῦ ἐγκατεστάθησαν ἅπαξ εἰς αὐτὴν εἰς χρόνους προγενεστέρους βεβαίως καὶ ταύτης τῆς χιλιετηρίδος. Οἱ ἱστορικοὶ εἶναι σύμφωνοι περὶ τούτου, ὅτι ἂν ἡ ἐγκατάστασις αὕτη τῶν ἀλλαχόθεν ἐλθόντων Ἑλλήνων εἶχε γίνῃ εἰς χρόνους ὀλίγον προγενεστέρους τῆς δωρικῆς μεταναστάσεως, τουτέστιν ἀμέσως πρὸ τοῦ 1000 περίπου πρὸ Χριστοῦ, ἡ παράδοσις τοῦ ἔθνους ἀδύνατον ἦτο νἀ μὴ διατηρήσῃ μνήμην γεγονότος τόσον προσφάτου. Τοὐναντίον ὅλαι αἱ παλαιαὶ ἐθνικαὶ παραδόσεις παρουσιάζουν τοὺς Ἕλληνας ὡς αὐτόχθονας, ὡς γηγενεῖς, καὶ οὐδὲ νύξιν δίδουν περὶ τῆς ἀλλαχόθεν ποτὲ ἐλεύσεως αὐτῶν εἰς τὴν Ἑλλάδα. Εἶναι λοιπὸν προφανὲς ὅτι τὸ γεγονὸς πρέπει νἀ ἦτο πολὺ παλαιόν, διὰ νἀ μὴ παραμείνῃ ἡ ἐλαχίστη αὐτοῦ μνήμη εἰς τὸν μῦθον καὶ τὴν παράδοσιν τοῦ ἔθνους.
Τὸ προμυκηναϊκὸν στρῶμα τοῦ συνοικισμοῦ τὴς Ἁγίας Μαρίνης, τὸ ὁποῖον φθάνει βεβαίως μέχρι τοῦ 2000 πρὸ Χριστοῦ, ἴσως μάλιστα καὶ ὑπερβαίνει τὸ ὅριον τοῦτο, προηγήθη ἐξάπαντος τοῦ μυκηναϊκοῦ χωρὶς νὰ μεσολαβήσῃ οἱονδήποτε χρονικὸν διάστημα μεταξύ των. Τοῦτο συνάγεται καὶ ἐξ ὅσων εἴπομεν ἀνωτέρω περὶ τῶν καλῶς χρονολογημένων κυκλαδικῶν ἀγγείων, τὰ ὁποῖα εὑρίσκομεν εἰς τὸ προμυκηναϊκὸν στρῶμα, καὶ ἐκ τῶν μινυείων ἀγγείων, τὰ ὁποῖα ἐμφανίζονται ὀλίγα εἰς τὴν ἀρχὴν τούτου τοῦ στρώματος, ἔπειτα πληθύνουν καὶ ἐξακολουθοῦν ὄχι μόνον μέχρι τέλους αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ μεταβαίνουν εἰς τὸ μυκηναϊκόν. Ἄρα οἱ φορεῖς τοῦ πολιτισμοῦ τῶν δύο τούτων στρωμάτων ἦσαν ἄνθρωποι τοῦ αὐτοῦ ἔθνους καὶ τὸ ἔθνος τοῦτο ἦτο ἑπομένως τὸ ἑλληνικὸν, τὸ ὁποῖον εὕρομεν ὑπάρχον εἰς τὴν χώραν καθ’ ὅλην τοὐλάχιστον τὴν δευτέραν χιλιετηρίδα, ἢ εἰδικώτερον αἱ φυλαὶ αὐτοῦ ἐκεῖναι, αἵτινες προηγήθησαν τῶν περὶ τὸ 1000 πρὸ Χριστοῦ διαχυθέντων εἰς ὅλην τὴν Ἑλλάδα Δωριέων καὶ αἵτινες εἰς τὰ ὁμηρικὰ ἔπη περιλαμβάνονται ὑπὸ τὸ κοινὸν ὄνομα τῶν Ἀχαιῶν.
Ὅτι πάλιν ἐκ τῶν φυλῶν τούτων πρέπει εἰδικῶς νὰ θεωρήσωμεν τοὺς Μινύας ὡς ἀντιπροσώπους τῆς χρονικῆς περιόδου, καθ’ ἣν ἐσχηματίσθη τὸ ἐν λόγῳ προμυκηναϊκὸν στρῶμα (μὲ στρογγύλον ἀριθμὸν μεταξὺ τοῦ 2000 περίπου καὶ 1400 περίπου πρὸ Χριστοῦ), φαίνεται αὐτονόητον. Διότι ἡ φυλὴ αὕτη εἶναι ἡ δεσπόσασα τῆς χώρας μεταξὺ Θεσσαλίας καὶ Ὀρχομενοῦ κατὰ τὴν αὐτὴν δευτέραν χιλιετηρίδα.
Ἔν ζήτημα μόνον παραμένει ἐνταῦθα ἄλυτον: ἂν εἰς τὴν φυλὴν ταύτην τῶν Μινυῶν πρέπει ν’ ἀποδώσωμεν καὶ τὰ δύο εἴδη τῶν ἀγγείων τοῦ προμυκηναϊκοῦ στρώματος, δηλονότι καὶ τὰ ὅμοια πρὸς τὰ πρωτομινωϊκὰ καὶ τὰ μινύεια καλούμενα. Ὡς πρὸς τοῦτο ὅμως κλίνω νὰ πιστεύσω ὅτι τὰ μόνα ἀντιπροσωπεύοντα τὴν κεραμικὴν τῶν Μινυῶν εἶναι ταῦτα τὰ μινύεια, ἐνῷ τὰ ὅμοια πρὸς τὰ τῆς Κρήτης πρωτομινωϊκὰ ὑποθέτω ὅτι εἶναι προϊόντα τῆς τέχνης ἢ ἰδιαιτέρας τινὸς φυλῆς τοῦ τόπου—δύναταί τις νὰ σκεφθῇ τοὺς ὑπὸ τῆς παραδόσεως μαρτυρουμένους ἑλικωνίους Θρᾷκας ὡς τοιαύτην φυλὴν—ἢ αὐτὸ τοῦτο ἐποίκων Κρητῶν, οἵτινες κατά τινα τύχην εἰς τοὺς χρόνους ἐκείνους τῶν ἀδιακόπων μετακινήσεων τῶν ἐθνῶν καὶ φυλῶν ἐγκαθιδρύθησαν εἰς τὴν θέσιν ταύτην. Πραγματικῶς τὰ πρωτομινωϊκὰ ἀγγεῖα εὑρέθησαν μόνα ἐνταῦθα ἀποτελοῦντα στρῶμα ὁλόκληρον συνοικισμοῦ. Ἀλλαχοῦ οὐδαμοῦ εὑρέθησαν, ὀλίγα δὲ μόνον τεμάχια εἰς τὸν πλησίον Ὀρχομενόν.
Βαθεῖς ἐρευνηταὶ τῆς ἱστορίας βεβαιώνουν ἀφ’ ἑτέρου ὅτι τὸ μέγα ῥεῦμα τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν ἢ ἀρίων λαῶν, οἵτινες κατέκλυσαν τὴν προϊστορικὴν ὑπὸ ἄλλων ἐθνῶν οἰκουμένην τότε Εὐρώπην καὶ ἐκ τῶν ὁποίων ἀποσπασθεὶς κατῴκησε τὴν Ἑλλάδα καὶ ὁ ἑλληνικὸς κλάδος αὐτῶν, δὲν παρουσιάσθη εἰς τὴν ἡμετέραν ἤπειρον πρὸ τῆς τρίτης χιλιετηρίδος πρὸ Χριστοῦ, εἰς δὲ τὴν Ἑλλάδα δὲν κατῆλθε πρὸ τοῦ 2500 περίπου πρὸ Χριστοῦ.
Ἑὰν λοιπὸν τοῦτο δεχθῶμεν ὡς ἀληθές, τότε τὸ στρῶμα τοῦ συνοικισμοῦ τῆς Ἁγίας Μαρίνης, τὸ ὁποῖον προηγήθη τοῦ προμυκηναϊκοῦ, τουτέστι τὸ στρῶμα τῆς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχῆς, τὸ ὁποῖον ἀνέρχεται εἰς τὸ 3000 περίπου πρὸ Χριστοῦ ἢ καὶ πρωτίτερα ἀκόμη, πρέπει νἀ ἐσχηματίσθη πρὶν ἀκόμη ἐγκατασταθῶσιν οἱ Ἕλληνες εἰς τὴν Ἑλλάδα, ἐσχηματίσθη δηλονότι ὅτε τὴν χώραν ἀκόμη κατεῖχε τὸ πρὸ τῆς ἐλεύσεως τῶν νέων ἐποίκων ὑπάρξαν εἰς αὐτὴν ἔθνος.
Πραγματικῶς ἡ γλωσσολογία διδάσκει ὅτι ἀναμφιβόλως ὑπῆρξαν εἰς τὴν Ἑλλάδα, πρὶν ἔλθωσι εἰς αὐτὴν ἐκ τοῦ βορρᾶ οἱ Ἕλληνες, ἄλλοι κάτοικοι, οἵτινες ἐλάλουν γλῶσσαν ὅλως διόλου ξένην πρὸς τὴν ἑλληνικὴν. Τοῦτο συνάγεται ἐκ πληθύος ἀρχαίων ὀνομάτων ὀρέων, ποταμῶν, πόλεων διαφόρων ἑλληνικῶν χωρῶν, τὰ ὁποῖα διόλου δὲν ἐξηγοῦνται ἐκ τῶν ριζῶν τὴς ἑλληνικῆς γλώσσης καὶ προφανῶς ἀνήκουσιν εἰς ξένον τι ἰδίωμα. Τοιαῦτα εἶνε τὰ ὀνόματα ὀρέων καὶ δήμων τῆς Ἀττικῆς, ὀρέων καὶ πόλεων τῆς Βοιωτίας, τὰ ὀνόματα Κόρινθος, Ζάκυνθος καὶ τὰ τοιαῦτα. Τὰ ὀνόματα ταῦτα εὑρόντες οἱ Ἕλληνες προϋπάρχοντα παρέλαβον εἰς τὴν γλῶσσάν των.
Ἡ μεγάλη διαφορὰ τὴς κεραμικῆς τοῦ πρώτου στρώματος ἀπὸ τὴν κεραμικὴν τοῦ δευτέρου, ἡ ἔλλειψις πάσης καὶ οἱασδήποτε σχέσεως μεταξὺ τῶν προϊόντων τῆς κεραμικῆς τῶν δύο τούτων στρωμάτων, καθιστᾷ ἀναγκαίαν τὴν ὑπόθεσιν ὅτι ὅλως διάφορα ἔθνη, ἀντιπροσωπεύουν ἑκάτερον εἶδος αὐτῆς. Φαίνεται ἑπομένως ὅλως διόλου φυσικὸν ἕνεκα τῶν ἀνωτέρω χρονολογικῶν λόγων περὶ τῆς πρώτης ἐμφανίσεως τῶν ἰνδοευρωπαίων εἰς τὴν Εὐρώπην νὰ δεχθῶμεν ὅτι οἱ ἄνθρωποι τὴς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχὴς εἶναι οἱ πρωτογενεῖς ἀλλόγλωσσοι κάτοικοι τῆς χώρας, τοὺς ὁποίους κατὰ τὸ δεύτερον ἥμισυ τῆς τρίτης χιλιετηρίδος διεδέχθησαν οἱ Ἕλληνες.
Ἀλλ’ ὑπάρχει καὶ ἄλλος λόγος ἐνισχύων τὴν ὑπόθεσιν ταύτην.
Ἡ πρώτη βαθμὶς πολιτιστικὴς καταστάσεως ἐν τῇ ἑλληνικῇ χώρᾳ ἀντιπροσωπεύεται ὑπὸ τῶν κατοίκων τοῦ πρωΐμου χαλκοῦ αἰῶνος. Πρὸ αὐτῆς κανὲν ἴχνος δὲν εὑρέθη ἔστω καὶ ἐντελῶς πρωτογενοῦς τινος καταστάσεως. Δὲν γνωρίζομεν ἑπομένως οὐδὲ ἂν κατῳκεῖτο ἡ Ἑλλὰς ὑπ' ἀνθρώπων, πρὶν κατάσχωσιν αὐτὴν οἱ ἀντιπρόσωποι τῆς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχῆς. Ἀλλὰ καὶ ἂν ὑπῆρχον, ὡς ἄγριοι μᾶλλον καὶ παντελῶς ἀπολίτιστοι, ἀφοῦ καὶ κατώτατός τις βαθμὸς τῆς κεραμικῆς τέχνης ἦτο ἄγνωστος εἰς αὐτούς, προδήλως ὡς τοιοῦτοι δὲν ἀπετέλουν ὁμάδα ἐθνικήν, ἥτις θὰ ἠδύνατο νὰ ἐπιδράσῃ τόσον βαθέως γλωσσικῶς εἰς τοὺς Ἕλληνας ἀποίκους ὅσον ἀνεφέραμεν ὅτι ἐπέδρασαν πράγματι εἰς τούτους οἱ προκάτοχοί των. Οἱ ἀληθινοὶ ἑπομένως οὗτοι προκάτοχοι τῶν Ἑλλήνων ἀναγκαίως πρέπει νἀ ἦσαν οἱ προηγμένοι ἤδη εἰς τὸν πολιτισμὸν ἀντιπρόσωποι τῆς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχῆς.
Ἀλλ’ οἱ ἄνθρωποι οὗτοι πάλιν τῆς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχῆς τὴς Ἑλλάδος δεικνύουν διὰ τῶν προϊόντων τὴς κεραμικὴς των μεγάλην συγγένειαν πρὸς τοὺς ἐν προϊστορικοῖς χρόνοις κατοικήσαντας τὰς βορείας χώρας τῆς χερσονήσου τοῦ Αἵμου μέχρι τοῦ Δουνάβεως καὶ τῶν Καρπαθίων. Γεννᾶται ἑπομένως αὖθις τὸ ζήτημα μήπως οἱ πρὸ τῶν Ἑλλήνων κάτοικοι τῆς Ἑλλάδος ἦσαν τμῆμα τῶν λαῶν ἐκείνων τῆς νοτιανατολικῆς Εὐρώπης, οἱ ὁποῖοι ὑποστάντες τὴν πρώτην προσβολὴν τῶν ἐξ Ἀσίας ἐλθόντων ἰνδοευρωπαίων ὑπεχώρησαν πρὸς τὰ νότια, ὅπου πάλιν μετά τινα χρόνον —μετὰ αἰῶνας ἴσως— ὑπέστησαν τὴν αὐτὴν τύχην ὑπὸ τοῦ πρὸς νότον διαχυθέντος ἑλληνικοῦ κλάδου τῶν ἰνδοευρωπαίων ἐκείνων.
Ἀλλ’ εἰς τὸ ζήτημα τοῦτο φῶς θὰ ἐπιχύσωσιν ἄλλαι ἔρευναι, αἱ ὁποῖαι ἐκτείνονται ἤδη καὶ θὰ ἐπεκταθῶσιν ἔτι μᾶλλον ἐν τῷ μέλλοντι εἰς χώρας κειμένας πολὺ ἔξω τῶν ὁρίων τῆς σημερινῆς Ἑλλάδος. Ἀναμφιβόλως ὅμως καὶ ἐντὸς τῆς στενῆς σχετικῶς περιοχῆς τῶν βορείων ἑλληνικῶν τόπων ἀπὸ τῆς Θεσσαλίας μέχρι τῆς Βοιωτίας ἡ ἔρευνα δύναται νὰ παρουσιάσῃ πολλὰ ἔτι τὰ ἀπροσδόκητα. Ἡ γενομένη ἐργασία εἶναι μικρὰ ἀκόμη, ἐνῷ τὸ ὑλικὸν εἶναι ἄπειρον.