Η Μελέτη/Τόμος 6/Τεύχος 1/Η αρχαιολογία εν Ελλάδι κατά το 1911: Προϊστορικαί έρευναι
| Η Μελέτη, Τόμος 6, Τέυχος 1 Συγγραφέας: Ἡ ἀρχαιολογία ἐν Ἑλλάδι κατὰ τὸ 1911: Προϊστορικαὶ ἔρευναι |
Τὸ ὕδωρ της λήθης→ |
| Η συνέχεια στο Τεύχος 2. Το πλήρες άρθρο: Η αρχαιολογία εν Ελλάδι κατά το 1911: Προϊστορικαί έρευναι |
«Ἡ ἀρχαιότης δὲν εἶναι πλέον ἀρκετὰ ἀρχαία», μοῦ ἔλεγε πρὸ ἑπτὰ ἐτῶν ὁ ἐπιφανὴς ἀρχαιολόγος Φουρτβαῖγγλερ, ὅτε ὀλίγον χρόνον πρὸ τοῦ προώρου θανάτου του ἐπεχείρει τὰς ἀνασκαφὰς εἰς τὸ μυκηναϊκὸν καὶ προμυκηναϊκὸν ἔδαφος τοῦ Ὀρχομενοῦ ἐν Βοιωτίᾳ. «Πρέπει ν’ ἀνατρέξωμεν εἰς τὰ ἀληθῶς ἀρχαῖα: εἰς τὴν προϊστορίαν τῆς Ἑλλάδος».
Ἡ ἀρχὴ εἶχε γίνῃ ἤδη πρὸ ἀρκετοῦ χρόνου, ἐν Ἑλλάδι καὶ ἀλλαχοῦ, ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ πολιτισμοῦ, ὅστις κατὰ τὴν δευτέραν καὶ τὴν τρίτην ἀκόμη χιλιετηρίδα πρὸ Χριστοῦ εἶχεν ἀνθήσῃ εἰς τὰς ὑπὸ τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου περιβρεχομένας χώρας.
Καὶ ἐδῶ ὁ Σλεῖμαν ἔθεσε τὴν βάσιν διὰ τῶν ἀνασκαφῶν τῆς Τρῳάδος. Ἡ δευτέρα πόλις αὐτῆς, ἡ «πυρποληθεῖσα πόλις», εὑρέθη ἀνήκουσα ἤδη εἰς τοὺς περὶ τὸ 2000 χρόνους. Ἡ πρώτη ἀνέτρεχε βεβαίως εἰς τὴν τρίτην χιλιετηρίδα. Πάντως ἡ ἀρχὴ της ἐξήρχετο καὶ τῶν ὁρίων τοῦ μεταλλικοῦ αἰῶνος, πέραν ἴσως καὶ τοῦ 3000 πρὸ Χριστοῦ. Τὰ ἐργαλεῖα τῆς κοινῆς χρήσεως τῶν ἀνθρώπων ἦσαν ἀκόμη λίθινα.
Αἱ ἀνασκαφαὶ τῆς Μήλου ὑπὸ τῶν ἀρχαιολόγων τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀγγλικῆς Σχολῆς ἔφθαναν διὰ τῶν μυκηναϊκῶν καὶ προμυκηναϊκῶν χρόνων εἰς τὴν αὐτὴν ἀρχαιότητα. Ἀλλ’ ἤδη προηγουμένως αἱ ἐργασίαι τοῦ κ. Τσούντα ἔφερον εἰς φῶς τὰ ἐξαγόμενα ἐρεύνης εἰς τὰς Κυκλάδας νήσους, ἥτις ἀνέτρεχεν ὡσαύτως μέχρι τῆς τρίτης πρὸ Χριστοῦ χιλιετηρίδος καὶ ἀπεκάλυπτε μίαν ἰδιαιτέραν περίοδον τοῦ παναρχαίου ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, τὴν κυκλαδικὴν λεγομένην.
Περιττὸν ν’ ἀναφέρωμεν τὰς γνωστὰς εἰς ὅλον τὸν κόσμον μεγάλας ἐρεύνας τοῦ κ. Εὔανς καὶ τῶν Ἰταλῶν καὶ Ἀμερικανῶν ἀρχαιολόγων ἐν τῇ προϊστορικῇ Κρήτῃ, μετὰ τὴν ἀπελευθέρωσιν τῆς μεγαλονήσου ἀπὸ τοῦ τουρκικοῦ ζυγοῦ τὸ 1898. Μὲ πολὺ μικρότερα μέσα, ἀλλὰ μετ’ ἴσης ἐνεργητικότητος καὶ ἐπιμελείας μετέσχον τῶν ἐργασιῶν τούτων καὶ οἱ ἀρχαιολόγοι τῆς νεαρᾶς κρητικῆς πολιτείας κ. κ. Χατζιδάκις καὶ Ξανθουδίδης.
Εἰς τὴν βορείαν Ἑλλάδα συγχρόνως ὁ κ. Τσούντας αὖθις ἔθετεν εἰς ἐνέργειαν τὴν σκαπάνην διὰ τὰς προϊστορικὰς ἐρεύνας ἐν Θεσσαλίᾳ. Τὸ ὀγκῶδες βιβλίον τοῦ ἐπιστήμονος τούτου περὶ τῶν ἀκροπόλεων Σέσκλου καὶ Διμηνίου ἐν Θεσσαλίᾳ προσθέτει ὡραίας σελίδας εἰς τὴν πλουσίαν σήμερον βιβλιογραφίαν περὶ τῆς προϊστορίας τῆς Ἑλλάδος.
Τὸ 1902 ἐξ ἀφορμῆς τῆς ἀναστηλώσεως τοῦ Λέοντος τῆς Χαιρωνείας καὶ τῆς ἀνευρέσεως τῶν τάφων τῶν Μακεδόνων, τῶν πεσόντων ἐν τῇ μάχῃ τῆς Χαιρωνείας τὸ 338 πρὸ Χριστοῦ, ἐτίθεντο καὶ αἱ πρῶται βάσεις τῆς προϊστορικῆς ἐρεύνης ἐν Βοιωτίᾳ καὶ ἐν Φωκίδι. Αἱ ἐργασίαι αὗται τῆς ἑλληνικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ἀπεκάλυπτον ἐκτεταμένα ἐδάφη κατοικιῶν ἀνθρώπων τῆς ἀρχαιοτάτης μέχρι τοῦδε γενομένης γνωστῆς ἐποχῆς τῆς προϊστορίας τῆς Ἑλλάδος. Ἔφθαναν, καθὼς τοὐλάχιστον ἠδύνατο νὰ ὑποθέσῃ τις ἐκ πρώτης ὅψεως, εἰς τὸν νεολιθικὸν αἰῶνα, εἰς τὴν τρίτην πάντως, ἂν μὴ ἴσως καὶ εἰς τὴν τετάρτην πρὸ Χριστοῦ χιλιετηρίδα, μέχρι τῆς ὁποίας ἀνεβιβάζοντο καὶ τῆς Θεσσαλίας αἱ ἀρχαιότητες.
Δύο-τρία ἔτη ἀργότερα ἀνεσκάπτετο ὑπὸ τοῦ κ. Φουρτβαῖγγλερ καὶ τῶν συνεργατῶν του ὁ Ὀρχομενός, ἡ περίφημος πόλις τῶν Μινυῶν, ἥτις ἤκμασε κατὰ τὴν δευτέραν πρὸ Χριστοῦ χιλιετηρίδα. Καὶ ἐνταῦθα ὑπὸ τὸ μυκηναϊκὸν στρῶμα, τὸ ὁποῖον ἐν γένει δυνάμεθα νὰ χρονολογήσωμεν περὶ τὸ 1500 πρὸ Χριστοῦ, εὑρέθησαν τὰ ἴχνη κατοικιῶν καὶ λείψανα ἐργαλείων καὶ σκευῶν ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι βεβαίως ἔζησαν πολὺ πρὸ τῆς ἐποχῆς ταύτης, ἑπομένως ὄχι ἐνωρίτερον τῆς τρίτης χιλιετηρίδος.
Ἡ παλαιοτάτη ἱστορία τῆς Ἑλλάδος, ἡ ὁποία τὸ πρῶτον διὰ τῶν ἀνασκαφῶν τοῦ Σλεῖμαν ἐν Μυκήναις καὶ Τίρυνθι εἶχε διαφωτισθῇ κατὰ πολλοὺς αἰῶνας πέραν τῶν παλαιοτάτων χρονολογιῶν τῆς κλασσικῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητος, δηλονότι πέραν τοῦ 700-800 περίπου μέχρι τοῦ 1500 καὶ 1700 ἴσως, ἤνοιγε τοιουτοτρόπως ἐντὸς ὀλίγου χρόνου πανταχοῦ τῶν νήσων καὶ τῶν παραλίων τοῦ Αἰγαίου τὰς φωτεινὰς βίβλους της μέχρι μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς ἐποχῆς, μέχρι τοῦ 3000 περίπου πρὸ Χριστοῦ. Αἱ ἀρχαὶ αὐτῆς βεβαίως δύνανται καὶ ἀρκετὰ πέραν τῆς χρονολογίας ταύτης νὰ ἀνέρχωνται, ἀλλ’ ὡς ἀσφαλῆ ὅρια τῆς ἐρεύνης πέραν τῶν μυκηναϊκῶν χρόνων πρέπει ἐν γένει νὰ θεωρηθῶσι διὰ τὴν προϊστορίαν τῆς Ἑλλάδος τὰ τέλη τῆς τετάρτης, αἱ ἀρχαὶ τῆς τρίτης χιλιετηρίδος.
Ἐντὸς τῶν χρονικῶν τούτων ὁρίων, πρὸς τὰ ἄνω καὶ πρὸς τὰ κάτω, οἱ σκαπανεῖς τῆς ἐπιστήμης προσπαθοῦσι σήμερον νὰ εἰσδύσωσιν ὅσον τὸ δυνατὸν βαθύτερον εἰς τὰ σκότη τῶν αἰώνων, νὰ φέρωσιν εἰς φῶς ὅσον τὸ δυνατὸν περισσοτέρας ἐνδείξεις τῆς ὑπάρξεως, τοῦ τρόπου τῆς ζωῆς, τοῦ βαθμοῦ ἑπομένως τοῦ πολιτισμοῦ τῶν τότε ἀνθρώπων. Πόσον ποτὲ μέλλει νὰ διαφωτισθῇ ἡ προϊστορία ἐκείνη, εἶναι ἄδηλον· θὰ διαφωτισθῇ ὅμως. Πιθανώτατον εἶναι ὅτι μέγισται ἐκπλήξεις ἐπιφυλάσσονται εἰς τοὺς ἀρχαιολόγους καὶ διὰ τὴν ἔρευναν τῆς προϊστορικῆς Ἑλλάδος, ὅταν ποτὲ τὰ βωβὰ σήμερον γραπτὰ μνημεῖα τῆς Κρήτης, τῆς Συρίας καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας λαλήσουν εὔληπτόν τινα γλῶσσαν πρὸς ἡμᾶς. Ἐννοῶ τὰς μινωϊκὰς ἐπιγραφὰς τῆς Κρήτης καὶ τὰς ἐπιγραφὰς τοῦ μεγάλου ποτὲ ἔθνους τῶν Χεττιτῶν ἢ Χεταίων ἐν Συρίᾳ καὶ Μικρᾷ Ἀσίᾳ.
Ἀλλ’ ἐν τῷ μεταξὺ ἡ σκαπάνη ἔχει καὶ ἄλλα προβλήματα νὰ λύσῃ ἐντὸς τοῦ ἰδίου ἑλληνικοῦ ἐδάφους, ἰδίως ἐν τῇ βορείᾳ Ἑλλάδι, εἰς τὰς ἀνατολικὰς συνάμα καὶ δυτικὰς χώρας, μέχρι τῆς Μακεδονίας καὶ τῆς Ἠπείρου. Εἰς τὴν λύσιν δέ τῶν προβλημάτων τούτων εὐτυχῶς αἱ συμβολαὶ ἡμέρᾳ τῇ ἡμέρᾳ πολλαπλασιάζονται. Ἡ ἡμετέρα Ἀρχαιολογικὴ Ἑταιρεία διὰ τῶν ἐφόρων της ζητεῖ νὰ ἐκμεταλλευθῇ ὅλον τὸ ἔδαφος εἰς τὰς μεταξὺ Ὀλύμπου καὶ Παρνασσοῦ χώρας. Ἐξ ἑτέρου οἱ ἀρχαιολόγοι τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀγγλικῆς Σχολῆς, οἱ ὁποῖοι ἐσχάτως μετέσχον τῶν ἐρευνῶν τούτων ἐν Φθιώτιδι καὶ ἐν Θεσσαλία, στρέφουσι νῦν τὰ βλέμματά των πρὸς τὴν Μακεδονίαν. Ἐν τῷ μεταξὺ ἡ προϊστορικὴ ἔρευνα ἀνοίγει δι’ ἄλλων ἐπιστημόνων τὴν ὁδόν της συνάμα ἀπὸ βορρᾶ πρὸς νότον, διὰ τὴς Βοσνίας, Σερβίας καὶ Ρουμανίας πρὸς τὴν Βουλγαρίαν, καὶ τὰ νἡματα ἀναζητοῦνται, τὰ ὁποῖα συνέδεόν ποτε τὸν πολιτισμὸν τῶν περὶ τὸ Αἰγαῖον χωρῶν πρὸς τὸν τῆς μέσης καὶ νοτιανατολικῆς Εὐρώπης. Εἰς πᾶσαν τὴν ἐργασίαν ταύτην αἱ πρόοδoι τῆς ἐπιστήμης εἶναι ἀναμφισβήτητοι.
Ἀλλ’ ἡμᾶς ἐνταῦθα ἐνδιαφέρει κυρίως ἡ συμβολἡ, τὴν ὁποίαν εἰς τὸν κλάδον τοῦτον τῆς ἐπιστἡμης παρέχει ἡ ἐν Ἑλλάδι ἔρευνα. Αὕτη εἶναι ἐπὶ τοῦ παρόντος καὶ ἡ σπουδαιοτέρα. Τοῦ λήξαντος μάλιστα ἔτους ἡ ἐργασία φαίνεται προσθέτουσα πολὺ οὐσιώδη στοιχεῖα εἰς τὰς περιωρισμένας ἔτι γνώσεις ἡμῶν περὶ αὐτῶν τῶν πρώτων ἀρχῶν τῆς ἑλληνικῆς προϊστορίας, αἵτινες ὡς τὸ σκοτεινότερον μέρος τῆς περιόδου ταύτης προκαλοῦσι καὶ ζωηρότερον τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ ἀρχαιοδίφου.
Ἐκτὸς ὡρισμένων τινῶν σχέσεων, αἱ ὁποῖαι ἀπεδείχθησαν ὑπάρχουσαι μεταξὺ τῆς ἀναπτύξεως ἐξ ἑνὸς τῶν περὶ τὰ Καρπάθια καὶ τὸν Δούναβιν χωρῶν κατὰ τὸν νεολιθικὸν αἰῶνα καὶ ἐξ ἑτέρου τῆς βορειανατολικῆς Ἑλλάδος, συγγένεια καμμία δὲν παρετηρήθη (τοὐλάχιστον ἐξωτερικῶς) μεταξὺ τῆς προϊστορίας τῆς Ἑλλάδος τοῦ βορρᾶ καὶ τῆς Ἑλλάδος τοῦ νότου. Ὅσον τὰ εὑρήματα ἐπληθύνοντο, τόσον ἔβλεπέ τις καθαρώτερον ὅτι ὁ πολὺ περισσότερον προηγμένος πολιτισμὸς τῶν Κυκλάδων νήσων καὶ τῆς Κρήτης κατὰ τὴν τρίτην χιλιετηρίδα δὲν ἤσκησε καμμίαν φανερὰν ἐπιρροὴν ἐπὶ τῆς βορείας Ἑλλάδος κατὰ τὴν αὐτὴν περίοδον τοῦ χρόνου. Ἂν ἐξαιρέσωμεν μαρμάρινά τινα εἰδώλια τοῦ γνωστοῦ τύπου τῶν Κυκλάδων, τὰ ὁποῖα εὑρέθησαν καὶ ἐν Θεσσαλίᾳ, εἰσαχθέντα ἐκεῖθεν, πάντα τὰ λοιπὰ προϊόντα τῆς τέχνης τῶν βορείων ἑλληνικῶν χωρῶν, τῆς κεραμικῆς κατὰ πρῶτον λόγον, ἐφαίνοντο ὅλως διόλου ἀλλοτρίου τύπου ἐν συγκρίσει τόσον πρὸς τὰ ἁπλούστερα, ἀρχέγονα, ὅσον καὶ πρὸς τὰ τελειότερα προϊόντα τῆς παραγωγῆς τῶν Κυκλάδων καὶ τῆς Κρήτης.
Ἡ ἐθνολογικὴ μορφὴ τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τῆς Μακεδονίας καὶ Ἠπείρου μέχρι Κρήτης κατὰ τοὺς παναρχαίους ἐκείνους χρόνους βεβαίως πρέπει νὰ ἔχῃ σχέσιν τινὰ πρὸς τὸ φαινόμενον τοῦτο τῆς μεγάλης διαφορᾶς ἐξ ἑνὸς τοῦ πολιτισμοῦ μεταξὺ τῶν βορείων καὶ νοτίων ἑλληνικῶν χωρῶν, τῆς συγγενείας ὅμως ἐξ ἑτέρου τοῦ πολιτισμοῦ τῶν βορείων ἑλληνικῶν τόπων πρὸς τὸν πολιτισμὸν τῆς νοτιανατολικῆς Εὐρώπης.
Ἀλλά τὸ ζήτημα τοῦτο κεῖται ἔξω τοῦ κύκλου τῶν παρατηρήσεών μας ἐνταῦθα. Ἐν γένει εἶναι ἐντελῶς ἀβέβαιον καὶ δυσεξιχνίαστον ἀκόμη, ἂν πρόκειται περὶ θεμελιώδους ἐθνολογικῆς διαφορᾶς μεταξὺ τοῦ πληθυσμοῦ τῶν βορείων ἑλληνικῶν χωρῶν—πάντοτε ἐννοοῦμεν κατά τοὺς παμπαλαίους χρόνους—καὶ τοῦ πληθυσμοῦ τῶν νοτίων, ἰδιαιτέρως τῶν Κυκλάδων καὶ τῆς Κρήτης, ἢ ἂν πρόκειται ἁπλῶς περὶ διαφορᾶς πολιτιστικῆς καταστάσεως διαφόρων φυλῶν ἑνός τινος παλαιοτάτου καὶ μεγάλου ἐθνικοῦ κλάδου.
Ἡ προϊστορικὴ ἀνασκαφικὴ ἔρευνα δὲν δύναται ἄλλως ἀπ’ εὐθείας ν’ ἀποβλέψῃ εἰς τοιαῦτα ζητήματα. Ἀναζητοῦσα τὰ μαρτύρια τῆς ὑπάρξεως τῶν ἀνθρώπων, τὰ ὁποῖα εἶναι ἢ λείψανα τῶν κατοικιῶν των ἢ προϊόντα τῆς βιομηχανίας των, διευκρινοῦσα τὸν χαρακτῆρα τούτων τῶν ἔργων τῶν χειρῶν των καὶ ἐξετάζουσα τὰς ὁμοιότητας ἢ διαφορὰς πρὸς ἄλλα ἀντίστοιχα γειτονικῶν ἢ μακρυνῶν τόπων, ἐξάγει πορίσματα περὶ τῆς πολιτιστικῆς καταστάσεως μᾶλλον παρὰ περὶ τῆς ἐθνολογικῆς συστάσεως τῶν ἀγνώστων εἰς ἡμᾶς παλαιῶν ἐκείνων λαῶν.
Ἐν τῇ ζητήσει ὅμως ταύτῃ τὸ στάδιόν της ἤδη εἶναι μέγα. Τί σημαίνει ἂν δὲν γνωρίζωμεν ἀκόμη ποῖος ἦτο ὁ μέγας ἐκεῖνος λαός, ὅστις ἀπὸ τεσσάρων καὶ πέντε χιλιάδων ἴσως ἐτῶν πρὸ Χριστοῦ ἤρχισε τὴν πολιτιστικὴν σταδιοδρομίαν του ἐν Κρήτῃ διὰ νὰ φθάσῃ εἰς τὸ ὕψιστον αὐτῆς τέρμα δύο χιλιάδας ἢ χίλια πεντακόσια ἔτη πρὸ Χριστοῦ, ὅταν πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν μας ἔχωμεν διὰ τῶν ἀνασκαφῶν αὐτὰ ταῦτα τὰ θαυμαστὰ μαρτύρια τῆς ὑψηλῆς του ἐκείνης ἀναπτύξεως;
Περὶ τόσον λαμπρῶν ἐξαγομένων τῆς προϊστορικῆς ἐρεύνης ἐν τῇ βορείᾳ Ἑλλάδι βεβαίως δὲν πρόκειται. Ἀλλ’ ἡ διὰ νέων ἑκάστοτε παρατηρήσεων βεβαίωσις τῶν ἅπαξ ἐπιτευχθέντων ἀποτελεσμάτων, ἡ ἀκριβεστέρα ἐξήγησις φαινομένων, τὰ ὁποῖα κατὰ τοῦτον ἢ ἐκεῖνον τὸν τρόπον σημαντικῶς προάγουσι τὰς γνώσεις ἡμῶν περὶ τῶν ὅρων τῆς πρώτης πολιτιστικῆς ἀναπτύξεως τοῦ λαοῦ μιᾶς χώρας, ἐπὶ τῆς ὁποίας αἰῶνάς τινας κατόπιν ἔμελλε νὰ διαχυθῇ τὸ πρῶτον φῶς τῆς καθόλου ἀνθρωπείας μορφώσεως, εἶναι προσφιλὲς καὶ σοβαρὸν συνάμα θέμα ἐπιστημονικῆς ἐργασίας. Πρὸς τὴν ἄπειρον γοητείαν, τὴν ὁποίαν ἐνασκεῖ ὁ μῦθος ὡς ἡ δαψιλεστάτη πηγὴ τῆς πρώτης μεστῆς θαυμάτων καὶ δόξης ζωῆς τοῦ ἔθνους, δὲν δύναται νὰ μὴ συγκριθῇ ἡ χαρά, τὴν ὁποίαν αἰσθάνεται ὁ ἀρχαιοδίφης, ὅταν ἐκ τῶν σπλάγχνων τῆς γῆς ἐξάγῃ τὰ σιωπηλά, ἀλλ’ ἀσφαλῆ καὶ βέβαια μαρτύρια τῆς πρώτης, ἐξ ἴσου μυστηριώδους, ὡς ὁ μῦθος, ζωῆς τῶν μεγάλων λαῶν.
Ἡ προϊστορικὴ ἔρευνα εἰς ὅλην τὴν ἀπὸ Ὀρχομενοῦ μέχρι τοῦ ὄρους Οἴτης παρὰ τὰς Θερμοπύλας χώραν—εἶναι ἡ χώρα τῶν μεγάλων πεδιάδων τῆς Κωπαΐδος, Χαιρωνείας καὶ Φωκίδος κατέληγεν εἰς τὴν παρατήρησιν ὅτι αἱ πρῶται ἀρχαὶ τῆς πολιτιστικῆς καταστάσεως τῶν ἀρχαιοτάτων κατοίκων αὐτῆς ἀνήρχοντο εἰς τὸν νεολιθικὸν αἰῶνα.
Ἡ ὁμογένεια τῶν εἰδῶν τῆς κεραμικῆς εἰς ὅλας τὰς ἐνταῦθα ἀνασκαφείσας προϊστορικὰς θέσεις ἔδιδε νὰ ἐννοήσωμεν ὅτι ἐπρόκειτο καὶ περὶ μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς χρονικῆς περιόδου κατὰ τὸν μακρότατον ἴσως τοῦτον νεολιθικὸν αἰῶνα. Καὶ αἱ κατοικίαι τῶν ἀνθρώπων ἦσαν αἱ αὐταὶ στρογγύλαι καλύβαι πλεγμέναι μὲ κλάδους δένδρων ἢ καλάμια καὶ χρισμέναι μὲ πηλόν, ὁμοιόταται ἑπομένως πρὸς τὰς σημερινὰς τῶν φερεοίκων ποιμένων τῆς Ἑλλάδος, οἵτινες κοινῶς λέγονται «Βλάχοι», ἂν καὶ Ἕλληνες εἶναι κατὰ τὴν γλῶσσαν, πιθανώτατα δὲ καὶ κατὰ τὴν καταγωγὴν εἶναι καθαρωτέρου ἑλληνικοῦ αἵματος παρὰ οἱ χωρικοὶ πολλῶν πεδιάδων. Τὰ αὐτὰ λίθινα ἐργαλεῖα παντοῦ, συνήθως πελέκεις καὶ ἀξῖναι ἀδιάτρητοι, τινὲς ὅμως καὶ μὲ ὀπὰς διὰ στυλεούς, ὅπως εἶναι σήμερον τὰ ἐκ μετάλλου ἐργαλεῖα. Ἄπειρον εἶναι τὸ πλῆθος τῶν μαχαιριδίων καὶ ξυραφίων ἐκ τοῦ αὐτοῦ ὀψιδιανοῦ λίθου, τὸν ὁποῖον τότε ἐξῆγεν ἡ νῆσος Μῆλος καὶ ἀναμφιβόλως εἰς μέγα μέρος τῆς ἀνατολῆς διέδιδε. Τὰ μικρὰ ἐργαλεῖα τεχνιτῶν ἦσαν ἐξ ὀστῶν ζῴων. Χαρακτηριστικὰ διὰ τὰς θρησκευτικὰς ἰδέας τῶν ἀνθρώπων ἦσαν τὰ εὑρεθέντα εἰδώλια, πήλινα τὰ πλεῖστα, ἐν μέρει δὲ καὶ λίθινα (ὄχι μαρμάρινα). Τινὰ παριστάνουν ἀνδρικὰς μορφὰς καθημένας ὀκλαδόν, ἀλλὰ τὰ πλεῖστα εἶναι γυναικεῖαι μορφαὶ γυμναὶ ὀρθαὶ μὲ τὰς χεῖρας κρατοῦσαι τοὺς μαστούς, δηλοῦσαι τὴν αὐτὴν Μητέρα Θεάν, τὴν τὰ πάντα γεννῶσαν καὶ τρέφουσαν Φύσιν. Πολλὰ γυναικεῖα εἰδώλια παριστάνουσι γυναῖκα καθημένην ἐπὶ τῶν γονάτων εἰς σχῆμα γυναικὸς τικτούσης. Εἶναι περίεργον ὅτι καὶ σήμερον εἰς τὰ περὶ τὴν Χαιρώνειαν χωρία τὴν θέσιν ταύτην λαμβάνουσιν αἱ τίκτουσαι γυναῖκες.
Τὸ μέγα πλῆθος πάντων τῶν ῥηθέντων ἀντικειμένων παρέσχεν ἰδίως ὁ μέγας παρὰ τὴν Χαιρώνειαν ἐπὶ τῆς δεξιᾶς ὄχθης τοῦ Κηφισοῦ ποταμοῦ προϊστορικὸς γήλοφος, μήκους καὶ πλάτους ἑκατὸν περίπου μέτρων, ὕψους τεσσάρων τοὐλάχιστον μέτρων. Ἐνταῦθα παρετηρήθησαν καὶ τοῖχοι λίθινοι τετραγωνικῶν καὶ ὄχι πλέον ἐντελῶς ἀρχεγόνων κατοικιῶν, ὅπως ἦσαν αἱ μνημονευθεῖσαι καλύβαι, αἱ ὁποῖαι ἄλλως παρετηρήθησαν εἰς τὸν Ὀρχομενὸν μόνον. Σπουδαία παρατήρησις εἶναι ἡ γενομένη εἰς τὸν γήλοφον τῆς Χαιρωνείας καὶ ὡς πρὸς τὸν τρόπον τῆς ταφῆς τῶν νεκρῶν κατὰ τοὺς ἀπωτάτους ἐκείνους χρόνους. Ὅλον τὸ κέντρον αὐτοῦ, διαμέτρου εἴκοσι περίπου μέτρων, ἀπετελεῖτο ἐκ κολοσσιαίου σωροῦ στάκτης μετ’ ἀνθράκων μεμιγμένης, εἰς τὴν ὁποίαν εὑρέθησαν σκελετοὶ ἀνθρῶπων πυρίκαυστοι. Οἱ νεκροὶ λοιπὸν δὲν ἐθάπτοντο, ἀλλ’ ἐκαίοντο. Πυρίκαυστα ἦσαν καὶ τὰ ὀστᾶ κατοικιδίων ζῴων, ἤτοι αἰγῶν, προβάτων, βοῶν, τὰ ὁποῖα εἰς τὸ παχύτατον τοῦτο στρῶμα τῆς στάκτης εὑρέθησαν. Ἡ παρατήρησις αὕτη μοὶ ἔδωκεν ἀφορμὴν νὰ πιστεύσω ὅτι ἐνταῦθα ἐπρόκειτο περὶ λειψάνων μεγάλων πυρῶν, ἐν ταῖς ὁποίαις ἐκαίοντο οἱ νεκροί, ἀλλὰ καὶ θυσίαι ζῴων καὶ ἑστιάσεις ἐπὶ τῶν τάφων (περίδειπνα) ὡς φαίνεται ἐτελοῦντο. Ὁ γήλοφος ἐδείκνυε τοιουτοτρόπως διὰ τὴν καῦσιν τῶν νεκρῶν πολλὴν ὁμοιότητα πρὸς τὸν Χαναῗ-τεπὲ τῆς Τρῳάδος.
Μετάλλου ἴχνος οὐδαμοῦ εὑρέθη εἰς τὰς προϊστορικὰς ταύτας θέσεις.
Προσοχῆς ἄξια ἦσαν πρὸ πάντων τὰ πολυπληθῆ χειροποίητα πήλινα ἀγγεῖα. Ἡ κεραμικὴ παρουσιάζετο εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς θαυμασίως προηγμένη κατὰ τὸν αἰῶνα ἐκεῖνον. Εἰς τὰ ἁπλᾶ ἀχρωμάτιστα ἀγγεῖα ὁ πηλὸς ἦτο πολλάκις πολὺ καλὰ καθαρισμένος, τὸ ψήσιμον τέλειον, ἡ ἐπιφάνεια ἐπιμελέστατα στιλβωμένη. Τὰ ζωγραφιστὰ ἔφερον ἐπιμελέστατον γεωμετρικὸν διάκοσμον γραμμικόν: γωνίας διασταυρουμένας, τρίγωνα, ῥόμβους κιγκλιδωτοὺς μὲ στιλπνὸν κόκκινον χρῶμα ἐπάνω εἰς λευκὸν λεῖον ἐπίχρισμα, ἢ ἀμελέστερον μὲ γωνίας ἢ μὲ βοστρυχοειδεῖς γραμμὰς καὶ σκοτεινὸν ἀμαυρὸν (θαμπὸν) χρῶμα. Ἄλλα ἔφερον διάκοσμον μὲ δύο χρὡματα, κόκκινον καὶ καστανόν. Ἄλλα ἔφερον τὸν αὐτὸν διάκοσμον ἐπὶ ἐπιχρίσματος λειοτάτου, χρώματος ἐρυθροῦ σφραγιδοκήρου. Τὸ σχῆμα τῶν ἀγγείων ἦτο συνήθως σφαιροειδές, ἄλλα ἦσαν κύπελλα ἢ τάσια ἁπλᾶ. Πολλὰ ἦσαν καὶ μαύρου ἐντελῶς πηλοῦ, ἀλλὰ μὲ ζώνας τινὰς λευκοῦ χρώματος. Ὀλίγιστα ἦσαν καὶ ἐγχάρακτα, αἱ δὲ γραμμαὶ ἦσαν γεμισμέναι μὲ λευκήν τινα οὐσίαν, ὅπως εἰς τὰ νεολιθικὰ τῆς Κνωσοῦ.
Ἐπὶ τῆς ἀνωτάτης ἐπιφανείας πολλῶν ἐκ τῶν προϊστορικῶν τούτων θέσεων εὑρέθησαν σκορπισμένα καὶ μυκηναϊκὰ τεμάχια ἀγγείων τῆς τελευταίας μυκηναϊκῆς ἐποχῆς τῆς μεταξὺ τοῦ 1400 περίπου καὶ 1200 ἢ 1100 πρὸ Χριστοῦ, ὡς συνήθως χρονολογεῖται ἡ ἐποχὴ αὕτη. Ἠδύνατό τις λοιπὸν ἆρά γε ἐκ τούτου νὰ ὑποθέσῃ ὅτι αἱ προϊστορικαὶ αὗται θέσεις ἀπὸ τὴν τρίτην τοὐλάχιστον Χιλιετηρίδα μέχρι τοῦ τέλους τῆς δευτέρας, ἤτοι ἐπὶ δισχίλια περίπου ἔτη, ἔμειναν ἀκατοίκητοι; Ἢ μᾶλλον ὅτι ὁ νεολιθικὸς αἰὼν τῶν βορείων ἑλληνικῶν χωρῶν ἢ δὲν ἦτο πολὺ παλαιὸς ἢ παλαιότατος μὲν ἦτο, ἀλλ’ ὅτι ἐνταῦθα παρετάθη μέχρι νεωτάτων χρόνων—τοῦ 1000 περίπου πρὸ Χριστοῦ—τῆς προϊστορίας τῆς Ἑλλάδος;
Τὸ ζήτημα ἦτο σπουδαῖον ἀλλὰ καὶ δυσεπίλυτον. Εἰς τὸν Ὀρχομενὸν εὑρέθη ὑπεράνω τοῦ ἀρχαιοτάτου νεολιθικοῦ στρώματος ἄλλο ἀρχαιότατον ἐπίσης, ἀλλὰ νεώτερον ἐκείνου, μὲ κατοικίας τελειοτέρας παρὰ αἱ ἁπλούσταται ἐκεῖναι στρογγύλαι καλύβαι, καὶ μὲ κεραμικὴν ἀντιστοιχοῦσαν πρὸς τοὺς χρόνους τῆς δευτέρας πόλεως τῆς Τρῳάδος καὶ τοῦ κυκλαδικοῦ πολιτισμοῦ ἤτοι μὲ στρογγύλον ἁπλῶς ἀριθμὸν περὶ τὸ 2000 πρὸ Χριστοῦ. Ἀλλὰ τὸ στρῶμα τοῦτο δὲν ἦτο εὐδιάγνωστον καὶ καθαρόν, ὅπως τὸ πρῶτον, ἀλλ’ ἀνάμικτον μετ’ ἐκείνου. Ἔπειτα εἰς τὴν ἀνωτάτην διάστρωσιν τοῦ νεολιθικοῦ στρώματος τῶν προϊστορικῶν θέσεων τὴς Φωκίδος, τὰς ὁποίας κατὰ τὰ τελευταῖα ἔτη ἠρεύνησα, παρετηρήθησαν μετὰ τῶν νεολιθικῶν ἀγγείων ἀνάμικτα καὶ τοιαῦτα, ὁποῖα ἀντιστοιχοῦσι πρὸς τοὺς ἀνωτέρω χρόνους περὶ τὸ 2000 πρὸ Χριστοῦ καὶ πρὸς τοὺς προμυκηναϊκοὺς ἐν γένει τῶν ἀρχῶν τὴς δευτέρας χιλιετηρίδος. Τέλος αἱ στρογγύλαι πλεκταὶ καλύβαι, αἱ ὁποῖαι ἐθεωρήθησαν ἐν Ὀρχομενῷ ὡς χαρακτηριστικαὶ τοῦ ἀρχαιοτάτου μόνον στρώματος, ὑπεχὡρουν ἐν τῷ αὐτῷ στρώματα τῆς Χαιρωνείας εἰς λιθίνας τετραγωνικἀς κατοικίας. Τὸ νεολιθικὸν στρῶμα ἐφαίνετο τοιουτοτρόπως πολὺ μᾶλλον προωδευμένον ἢ ὅσον ὑπετέθη μόνον ἕνεκα τῶν ποιμενικῶν καλυβῶν τοῦ Ὀρχομενοῦ.
Εἰς τὴν ἀμφιβολίαν ταύτην διέχυσε πλῆρες φῶς ἡ ἀνασκαφικὴ ἔρευνα κατὰ τὸ θέρος τοῦ λήξαντος ἔτους. Δι’ αὐτῆς αἱ γνώσεις ἡμῶν περὶ τῶν ἀρχαιοτάτων τούτων προϊστορικῶν πραγμάτων προήχθησαν τόσῳ μᾶλλον σημαντικῶς, καθόσον εὑρέθησαν πλέον ὡρισμένως σημεῖα ἐπαφῆς τῆς προϊστορίας τῆς βορείας Ἑλλάδος πρὸς τὸν ἀρχαιότατον τῆς Κρήτης πολιτισμόν, αἱ δὲ ἱκανῶς ἐξηκριβωμέναι χρονολογίαι τούτου δύνανται τοιουτοτρόπως νὰ χρησιμεύσουν πρὸς ἀκριβῆ κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον χρονολόγησιν καὶ ἐκείνης.
Εἰς τὴν Φωκίδα παρετηρήθη καὶ ἐξητάσθη μέχρι τινὸς μέγας προϊστορικὸς τόπος, ὅστις ἀποτελεῖται ἐκ τεχνητοῦ γηλόφου μήκους διακοσίων μέτρων καὶ πλάτους ἑκατόν, ὕψους σχεδὸν δέκα μέτρων. Εἶναι γήλοφος σχηματισθεὶς εἰς διάστημα μακρῶν αἰώνων, καὶ χιλιετηρίδων ἴσως, ἐκ τῶν κατοικιῶν ἀνθρῶπων, αἱ ὁποῖαι κατὰ περιόδους φθειρόμεναι ἢ καιόμεναι ἐσχημάτιζον νέα ἑκάστοτε διαδοχικὰ στρώματα τοῦ ἐδάφους ἑνὸς μεγάλου χωρικοῦ συνοικισμοῦ. Κεῖται εἰς τὸ μέσον τῆς φωκικῆς πεδιάδος, παρὰ τὰς ὄχθας τοῦ Κηφισοῦ πάλιν, ἐγγὺς τοῦ χωρίου Καλύβια Ἁγίας Μαρίνης, εἰς ἴσην ἀπόστασιν ἀπὸ τῆς ἀρχαίας πόλεως Ἐλατείας ἐξ ἑνός, τῶν προπόδων τοῦ Παρνασσοῦ ἐξ ἑτέρου, Εἰς παναρχαίους χρόνους ὁ Κηφισὸς ἔρρεεν ἀμέσως παρὰ τὸν συνοικισμόν. Τῆς παλαιοτάτης ἐκείνης κοίτης φαίνονται καθαρὰ τὰ ἴχνη ἐν μέσῳ τῶν ὡραίων βαμβακοφυτειῶν τῆς πλουσίας πεδιάδος. Ἡ ἐκλογὴ τὴς θέσεως διὰ τὸν συνοικισμὸν βεβαίως δὲν ἦτο ἄσχετος πρὸς τὴν ἄμεσον γειτνίασιν τοῦ ποταμοῦ.
Οἱ ἄνθρωποι οἱ κατοικήσαντες πρώτην φορὰν ἐνταῦθα εἰς μίαν παλαιοτάτην ἐποχήν, ἀνήκουν εἰς τὴν αὐτὴν χρονικὴν περίοδον, ἐκ τῆς ὁποίας ἐσὡθησαν τὰ ἀρχαιότατα μαρτύρια τῆς ἱκανῶς προηγμένης πολιτιστικῆς αὐτῶν καταστάσεως κατά τὸν νεολιθικὸν ἐπικληθέντα αἰῶνα, εἰς πᾶσαν τὴν ἀπὸ τοῦ Ὀλύμπου μέχρι τοῦ Ὀρχομενοῦ χώραν. Τὴν ἀπόδειξιν παρέχουν τὰ προϊόντα τῆς κεραμικῆς, τὰ ὁποῖα εἶναι ἢ ὅμοια εἰς πάσας τὰς προϊστορικὰς θέσεις τῆς χώρας ταύτης ἢ παρουσιάζονται ὡς ποικίλα μόνον εἴδη τοῦ αὐτοῦ καθολικοῦ γένους, ὡς τοπικαὶ ἁπλῶς διαφοραὶ κοινῆς τινος τέχνης. Προδήλως ἓν καὶ τὸ αὐτὸ ἔθνος ἤσκησεν αὐτήν, ἀλλ’ ἔθνος διῃρημένον εἰς φυλάς, αἵτινες ἐκ τῶν αὐτῶν κοινῶν ἀρχῶν ὁρμώμεναι κατ’ ἴδιον ἑκάστη τρόπον ἀνέπτυξαν καὶ ἐκαλλιέργησαν αὐτήν. Ὁποία πληθώρα ζωῆς καλλιτεχνικῆς εἰς τοὺς παναρχαίους ἤδη ἐκείνους χρόνους ἐντὸς τῶν κόλπων τοῦ αὐτοῦ μικροῦ ἔθνους, περιωρισμένου καὶ τούτου ἐντὸς τῶν στενῶν ὁρίων μικρᾶς χώρας! Ἀλλὰ μεταξὺ τῶν μαρτυρίων τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων τούτων ἐν ἐποχῇ, καθ’ ἣν ὁ σκληρὸς λίθος ἀντικαθίστα ἔτι τὸ μέταλλον διὰ τὰ ὄργανα τῆς ἀγροτικῆς καὶ πάσης σχεδὸν βιομηχανικῆς ἐργασίας, ἀνεκαλύφθησαν συγχρόνως ὅπλα καὶ ἐργαλεῖα μεταλλικά, τῶν ὁποίων ἡ ἐμφάνισις εἰς τὸ παλαιότατον τοῦ οἰκισμοῦ στρῶμα μετέβαλλε ριζικῶς τὰς ἰδέας μας περὶ τοῦ βαθμοῦ τῆς πολιτιστικῆς καταστάσεως τῶν πρωτογόνων ἐκείνων ἀνθρώπων. Δύο κάλλιστα διατηρούμενα χαλκᾶ ἐγχειρίδια, ψέλια λεπτὰ ἐκ τοῦ αὐτοῦ μετάλλου, ἐργαλεῖα χαλκᾶ βελονοειδῆ ἐφαρμοζόμενα εἰς ὀστεΐνας λαβάς, ἐγκοπεὺς χαλκοῦς λιθουργοῦ ἢ ξυλουργοῦ, ἐμαρτύρουν περὶ προόδου εἰς τὴν ἐφεύρεσιν σπουδαιοτέρων τινῶν μέσων τῆς τεχνικῆς ἀναπτύξεως, τὴν ὁποίαν δὲν προϋπεθέταμεν περὶ των πρώτων κατοίκων τῆς ἑλληνικῆς χώρας.
Καὶ τὸ σπουδαιότερον: τὰ χαρακτηριστικὰ ἰδιαιτέρας τινὸς τέχνης ἐγχειρίδια ἔχουσι τὸ αὐτὸ ἀπαραλλάκτως σχῆμα τῶν ἐν Κρήτῃ εὑρεθέντων μεταξὺ τῶν παλαιοτέρων λειψάνων τοῦ πρωτομινωϊκοῦ λεγομένου στρώματος τοῦ διὰ πολλῶν χιλιετηρίδων διήκοντος συνοικισμοῦ τῆς Κνωσοῦ. Ἂν εἶναι ἀρκετὴ τοῦτο ἔνδειξις πρὸς ἐξαγωγὴν τοῦ συμπεράσματος περὶ συγχρονισμοῦ τῶν δύο ἀντιστοίχων στρωμάτων τῆς Κρήτης καὶ τῆς βορείας Ἑλλάδος, τότε βέβαιον πρέπει νὰ θεωρήσωμεν ὅτι χάρις εἰς τὴν σκαπάνην λύομεν ἐν λίαν ἐνδιαφέρον πρόβλημα τῆς ἱστορίας τῆς ἀρχαιοτάτης πολιτιστικῆς ἀναπτύξεως τῶν τοῦ Αἰγαίου χωρῶν: Περὶ τὸ 3000 πρὸ Χριστοῦ, ὁπότε μεθ’ ἱκανῆς ἀσφαλείας τίθεται ἡ ἀρχὴ τῆς πρωτομινωϊκῆς ἐποχῆς τῆς Κρήτης, ἐξήρχοντο ἤδη πᾶσαι αἱ χῶραι αὗται μιᾶς παλαιοτέρας πρωτογόνου καταστάσεως καὶ δια τῆς εἰσαγωγῆς τοῦ χαλκοῦ, ἤτοι μπρούνζου, εἰς τὰ ὄργανα τοῦ πολέμου καὶ τὰς χρήσεις πάσας τῆς ἐργατικῆς ζωῆς εἰσήρχοντο εἰς νέον σπουδαιότατον πλέον στάδιον αὐτῆς, ὅπερ εἶναι καὶ τὸ πρῶτον τῆς ἀναπτύξεως τῆς ἔκτοτε μέχρι σήμερον δρώσης πολιτισμένης ἀνθρωπότητος.
Ἡ ἀνακάλυψις αὕτη ἔφερε μίαν ἄλλην. Μεταξὺ τῶν πρωτομινωϊκῶν εὑρημάτων τῆς Φαιστοῦ, τὰ ὁποῖα δύναται νὰ ἴδῃ τις εἰς τὸ θαυμασίων πλῆρες Μουσεῖον τοῦ Ἡρακλείου, παρετήρησα δεκατέσσαρα τεμάχια ἀγγείων, τὰ ὁποῖα τόσον εἶναι βέβαιον ὅτι δὲν κατεσκευάσθησαν ἐν Κρήτῃ ὅσον εἶναι φανερὸν ὅτι ἐν Φωκίδι ἢ Χαιρωνείᾳ κατασκευασθέντα εἰσήχθησαν ἐντεῦθεν εἰς τὴν Κρήτην. Τὰ ἀγγεῖα ταῦτα εἶναι αὐτὰ ἐκεῖνα τὰ χαρακτηριστικά, καθὼς εἴπομεν, τῆς παλαιοτάτης νεολιθικῆς λεγομένης—τώρα θὰ λέγωμεν μᾶλλον τῆς πρωΐμου χαλκῆς—ἐποχῆς τῆς βορείας Ἑλλάδος.
Ὄχι μόνον λοιπὸν βεβαιοῦται περιφανῶς ὁ συγχρονισμὸς τῶν δύο ἀντιστοίχων στρωμάτων τῆς Κρήτης καὶ τῆς βορείας Ἑλλάδος, ἀλλ’ ἐξακριβοῦται συνάμα ἓν σπουδαιότατον γεγονὸς τῆς ἱστορίας τῶν ἀπωτάτων ἐκείνων χρόνων. Ὅλας τὰς χώρας τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, τοῦ Αἰγαίου ἰδιαιτέρως, συνέδεον περὶ τὸ 3000 πρὸ Χριστοῦ πρὸς ἀλλήλας συμφέροντα ἐμπορικὰ καὶ βιομηχανικά, τὰ ὁποῖα βεβαίως ἔτρεφε καὶ προῆγε σταθερὰ καὶ συχνή τις συγκοινωνία ἀπὸ τῆς Κρήτης διὰ τῶν νήσων καὶ παραλίων τῆς ἑλληνικῆς θαλάσσης μέχρι τῶν βορειοτάτων ὁρίων τῆς Ἑλλάδος, ἂν μὴ ἴσως καὶ πέραν αὐτῶν. Ἡ Κρήτη ὅμως συνεδέθη ἐνωρίτατα ἤδη διὰ στενῶν δεσμῶν πρὸς τὴν Αἴγυπτον Ἐξ ἑτέρου τὰ προϊόντα τῆς φωκικῆς καὶ χαιρωνειακῆς κεραμικῆς εὑρέθησαν συγχρόνως εἰς τὴν Αἴγυπτον ἐξ ἑνός, εἰς τοὺς τάφους τῶν πρώτων αὐτῆς βασιλέων, εἰς τὴν Λευκάδα ἐξ ἑτέρου, τὴν Σικελίαν, τὴν Ἰταλίαν. Τὸ παγκόσμιον ἐμπόριον ἐγνώρισε τὰς ὁδοὺς αὑτοῦ, τὰς ὁποίας ἐπὶ χιλιετηρίδας ἔπειτα ἠκολούθησεν, ἤδη εἰς τοὺς παναρχαίους γνωστοὺς ὁπωσδήποτε χρόνους. Ὁ πολιτισμὸς τῆς σφαίρας μας ἐτήρησε τὴν αὐτὴν πορείαν.