Η Α. Θ. Παναγιότης ο Άνθιμος ο Ζ. εν Καλύμνω
| Η Α. Θ. Παναγιότης ο Άνθιμος ο Ζ. εν Καλύμνω Συγγραφέας: |
Πρὸ ὀλίγων μηνῶν ἐξετυπώθη ἐν τῷ ἐν Κων/πόλει Πατριαρχικῷ Τυπογραφείῳ καὶ ἀδείᾳ τοῦ Αὐτοκρατορικοῦ Ὑπουργείου τῆς Δημοσίας Ἐκπαιδεύσεως πραγματεία μου περὶ τῆς νήσου Καλύμνου, ἀφιερωθεῖσα τῇ Α. Θ. Παναγιότητι τῷ Οἰκουμενικῷ Πατριάρχῃ Ἀνθίμῳ τῷ Ζʹ τῷ ἀπὸ Λέρου Καλύμνου, νῦν δὲ πραβαίνω εἰς τὴν ἔκδοσιν ἄλλης πραγματείας μου φερούσης μὲν τὸν τίτλον ἡ Α. Θ. Παναγιότης ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Ἄνθιμος ὁ Ζʹ ἐν Καλύμνῳ, ἀφιερωθείσης δὲ τῇ Α. Ὑψηλότητι τῷ Σεβαστῷ Ἡγεμόνι τῆς Σάμου.
Ἐν τῇ δευτέρᾳ πραγματείᾳ ταύτῃ ἀναπαριστῶ τὰς ἐκλάμπρους ἡμέρας τῇς ἐν Καλύμνῳ διαμονῆς τῆς Α. Θ. Παναγιότητος μετὰ τῆς ἐκτάκτου συρροῆς ἐντοπίων καὶ ξένων ἐκ Λέρου, Ἀστυπαλαίας, Πάτμου, Κῶ, Ρόδου, Σάμου καὶ Κων/πόλεως, ἀπεικονίζω κατὰ τὸ δυνατὸν τήν ἀλησμόνητον προσωπικότητα καὶ τὸν βίον τοῦ γεραροῦ Πατριάρχου τούτου, διὰ βραχέων περιγράφω ὡς σκηνὴν τῶν ἐκτάκτων ἑορτῶν τὴν νῆσον Κάλυμνον καὶ τὸ ἀπὸ πολλῶν ἐτῶν κατατρῶγον αὐτὴν κακὸν καὶ τελευταίως ἀναφέρω ὅσα ἡ Α. Θ. Παναγιότης, διάφοροι ἀρχαὶ καὶ ἰδιῶται, ἐγχώριοι καὶ ξένοι, ἔπραξαν πρὸς κατάργησιν τοῦ δεινοῦ κακοῦ τούτου.
Διὰ τῶν περὶ ὧν ὁ λόγος πραγματειῶν μου προσπαθῶ νὰ καταστήσω γνωστότερον τῷ κοινῷ τὰς ἀπαισίους συνεπείας τῆς ἐν τῇ σπογγαλιείᾳ καταχρήσεως τῶν σκαφάνδρων, προκαλούσης οὐ μόνον πλεῖστα ὅσα θύματα, νεκροὺς καὶ παραλύτους, ἀλλὰ καὶ ἕνεκα τῆς ἐξολοθρεύσεως τοῦ εἴδους τῶν σπόγγων ἔνθεν μὲν γενικὴν κατάπτωσιν καὶ καχεξίαν τῶν πρὶν τόσων ἀνθηρῶν ἀνὰ τὸ Αἰγαῖον σπογγαλιευτικῶν τόπων μετὰ πληθυσμοῦ ὡς ἔγγιστα 100,000 ψυχῶν, ἔνθεν δὲ οὐ μικρὰν ζημίαν τοῦ Αὐτοκρατορικοῦ Ταμείου, εὔχομαι δὲ διαπύρως, ὅπως ὁ φιλάνθρωπος καὶ κοινωφελὴς σκοπὸς ἐπιτευχθῇ ὅσον τάχιον.
Κ. ΦΛΕΓΕΛ
Ἦν Ἰανουάριος μὴν τοῦ 1895, ἐπέστρεφον δὲ ἐκ Γενούης εἰς Κάλυμνον, ὅτε τὴν 20 τοῦ ρηθέντος μηνὸς ἔμαθον ἐν Σύρῳ πολυσήμαντον διὰ τὸ Γένος, τὴν Κάλυμνον καὶ ἐμὲ τηλεγραφικὴν εἴδησιν, δηλαδὴ τὴν εἰς τὸν Οἰκουμενικόν Θρόνον ἀνάρρησιν τῆς Α. Πανιερότητος τοῦ Μητροπολίτου Λέρου Καλύμνου κ. Ἀνθίμου, ἐμποιήσασάν μοι βαθεῖαν ἐντύπωσιν, ἐὰν καὶ δὲν ἐγνώριζον ἔτι προσωπικῶς τὸν διαπρεπῆ ἱεράρχην τοῦτον, ἐλθόντα εἰς τὴν Κάλυμνον μόλις πρὸ τριμηνίας. Τὴν ἐπαύριον δέ, ἡμέραν εὔδιον καὶ θερμήν, εὑρὼν ἐν τῷ λιμένι τῆς Σύρου τρεχαντήριον, ἕτοιμον πρὸς τὴν εἰς Κάλυμνον ἀναχώρησιν, ἀπεφάσισα νὰ ἐμπιστευθῶ εἰς αὐτό, πνέοντος οὐρίου Ζεφύρου, ἀντὶ νὰ ἐκλέξω τὴν διὰ Χίου μακροτέραν ὁδὸν μετ’ ἀλλαγῆς ἀτμοπλοίων, ἐλπίζων, ὅτι οὕτω θὰ φθάσω ἐνωρίτερον εἰς τὴν προσωρινὴν ἕδραν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου.
Ἀναπετάσαντες τὰ ἱστία, ἀνάγομεν εἰς τὸ πέλαγος, περιστοιχούμενοι ὑπὸ τῆς χορείας τῶν Κυκλάδων, ἐγειρουσῶν ἐν τῇ ψυχῇ μου τόσας ἀναμνήσεις. Ὁ Ζέφυρος ἀκολουθεῖ νὰ πνέῃ ἡδέως καὶ ἐπελθούσης τῆς νυκτός, διαυγαζομένης ὑπὸ τῆς δίκερω Σελήνης, ζητῶ τὴν κλίνην πρὸς ὕπνον οὐ χειρότερον ἐκείνου, ὅν ἐκοιμᾶτο ὁ Ὁδυσσεὺς ἐπιστρέφων ἐκ τῆς νήσου τῶν Φαιάκων εἰς τὴν ἀγαπητὴν αὐτοῦ Ἰθάκην. Τὴν πρωΐαν εὑρισκόμεθα μεταξὺ Ἰκαρίας καὶ Ἀμουργοῦ, βλέποντες χορείαν ἄλλων νήσων οὐκ ὀλιγώτερον οἰκείων μοι τῶν Κυκλάδων, ἐπὶ τοῦ ἀνατολικοῦ δὲ ὁρίζοντος φαίνονται καθαρῶς διαγεγραμμέναι ἡ Λέρος καὶ ἡ Κάλυμνος. Ἀλλ’ ἠρέμα ἐλαττοῦται ὁ Ζέφυρος καὶ ἐνσκήπτει γαλήνη. Προχωροῦμεν ὀλίγιστα, πρὸς τὴν φαεινὴν δὲ νύκτα τὰ ὑπὸ τὸν ἔμπειρον πλοίαρχον Δημήτριον Μπουρλέτσην Σπετσιώτην τέσσαρα θαλασσινὰ παλληκάρια, τρεῖς Καλύμνιοι καὶ εἷς Κρής, ἐναλλὰξ ποιοῦνται χρῆσιν τῶν κοπῶν, ψάλλοντες ᾄσματα ἢ καπνίζοντες. Πληρεστάτη γαλήνη ἤδη περιβάλλει τὸ πλοῖον, ἡ θάλασσα, κάτοπτρον ἀπέραντον, ἀντανακλᾷ τὴν φιλοπάννυχον Σελήνην καὶ τοὺς ἀστερισμοὺς τοῦ Ὠρίωνος καὶ τῆς Ἄρκτου.
» Ὦ νὺξ ἱερά,
ὡς μακρὸν ἵππευμα διώκεις,
ἀστεροειδέα νῶτα διφρεύουσ’
αἰθέρος ἱερᾶς,
τοῦ σεμνοτάτου δι’ Ὀλύμπου».
Αἴφνης μετὰ τὰ μεσάνυκτα ἄρχεται νὰ ψιθυρίζῃ ὁ ἄνεμος πρὸς τὴν θάλασσαν, ἔπειτα νὰ ὁμιλῇ, τέλος δὲ νὰ βοᾷ. Ἀλλ' οἴμοι, εἶνε ὁ Ἀπηλιώτης καὶ οὐχὶ ὁ Ζέφυρος, ἐναντίος ἄνεμος καὶ οὐχὶ ὁ οὔριος. Ἡ θάλασσα ταράσσεται ὁλοὲν περισσότερον, τὸ δὲ σκάφος ἀναγκάζεται νὰ προχωρῇ μετὰ κόπου διὰ τῶν στροφῶν. Εἴμεθα ἤδη παραπλεύρως τὴς Τελένδου, ἀλλὰ τὸ δύσκολον ἔγκειται εἰς τὸ νὰ κάμψωμεν τὸ ἀκρωτήριον τοῦ Ἁγίου Γεωργίου. Ὁ πλοίαρχος, σταθμίσας τὰς δυνάμεις τοῦ πλοίου καὶ τῆς θυέλλης, ἐπιμένει παλαίων κατὰ τῶν στοιχείων τῆς φύσεως. Τότε
«τριχθά τε καὶ τετραχθὰ διέσχισεν ἴς ἀνέμοιο».
τὸ σχοινίον τοῦ φλόκου καὶ ὁ πλοίαρχος μετὰ τῶν ναυτῶν πλὴν τοῦ κρατοῦντος τὸ πηδάλιον Διονυσίου ὁρμῶσι νὰ δέσωσιν αὐτὸν δι' ἄλλου. Ἡ θύελλα δεινοῦται, σπᾷ ἡ ἀντέννα τοῦ πρώτου ἱστοῦ, συστέλλονται ἤδη τὰ πανία ἀνά μίαν μοῦδαν, τριγυρίζομεν τὰ νησύδρια Νερὰ καὶ τοῦ Ἁγίου Νικολάου, παρὰ τοῦ ἐν Βάρι τάφου τοῦ ὁποίου ἔρχομαι κατ' εὐθεῖαν, καὶ ἔτι μίαν φορὰν στρέψαντες πρὸς Νότον, κάμπτομεν βρεχόμενοι ὑπὸ τῶν ἐξηγριωμένων κυμάτων διὰ καλῶς λελογαριασμένης στροφῆς τὸ ἀκρωτήριον καὶ εἰσπλέομεν ἤδη μὲ οὔριον τὸν Ἀπηλιώτην εἰς τὸν κόλπον καὶ λιμένα τῆς Ποθαίας. Ἦν ἡ δευτέρα 23 Ἰανουαρίου περὶ τὴν 10 π. μ. ὅτε ἐξῆλθον τοῦ πλοίου, διὰ νὰ συμμερισθῶ τὴν γενικὴν χαρὰν τῶν κατοίκων τῆς νήσου Καλύμνου. Πρὶν δὲ νὰ μετάσχωμεν αὐτῆς λεπτομερῶς, πρὶν νὰ παραστῶμεν εἰς τὰς πατριαρχικὰς ἱεροτελεστίας καὶ ἑορτάς, ἁρμόζει νὰ ρίψωμεν ἕν βλέμμα ἐπὶ τῆς Καλύμνου, ὡς σκηνῆς, ἐπὶ τῆς ὁποίας διεδραματίσθη ἡ σειρὰ τῶν ἱεροτελεστιῶν καὶ ἑορτῶν ἐκείνων, ἀλησμονήτων δι’ ὅλους τοὺς εὐτυχήσαντας νὰ μετάσχωσιν αὐτῶν.
Ἡ Κάλυμνος σχηματίζει μετὰ τῆς γείτονος Λέρου σύμπλεγμα νήσων διακοπὲν διὰ στενοῦ πορθμοῦ, γνωστὸν δὲ ἤδη τῷ Ὁμήρῳ ὑπὸ τὸ ὄνομα νῆσοι Κάλυδναι, εἶνε δὲ ἡ μεγαλητέρα καὶ τραχυτέρα ἐξ αὐτῶν. Τρεῖς ὀροσειραὶ διασχίζουσι τὴν Κάλυμνον, σχηματίζουσαι δύο κοιλάδας, τὴν τῆς Χώρας καὶ τὴν τοῦ Βαθέος. Ἡ μέση ὀροσειρὰ εἶνε ἡ ὑψηλοτέρα, φθάνουσα διὰ τοῦ πυραμιδοειδοῦς ὄρους τοῦ Προφήτου Ἠλιοὺ εἰς ὕψος 750 μέτρων, ἡ δὲ βόρειος ἐκπέμπει πρὸς τὴν Λέρον τραχεῖαν χερσόνησον, λήγουσαν εἰς τὸ ἀπόκρημνον ἀκρωτήριον Πιταρίδια καὶ κρύπτουσαν παρὰ τῷ συνοικισμῷ Ἐμποριῷ τὸ προομηρικὸν φρούριον Καστρί. Ἀλλὰ καὶ ἄλλα σπουδαῖα κειμήλια τῆς ἀρχαιότητος καὶ τοῦ μεσαιῶνος κρύπτει ἡ νῆσος πολλαχοῦ, ὁ δὲ Ἄγγλος ἀρχαιολόγος Κάρολος Νεύτων δι’ ἐπιτυχῶν ἀνασκαφῶν κατὰ τὸ 1855 ἔφερεν εἰς φῶς ἀριστουργήματα τῆς ἀρχαίας καλλιτεχνίας χρυσᾶ καὶ ὀρειχάλκινα κοσμοῦντα νῦν τὸ ἐν Λονδίνῳ Βρεταννικὸν Μουσεῖον.
Ὁ νῦν πληθυσμὸς τῆς νήσου Καλύμνου ἀνέρχεται εἰς 16,000 ψυχῶν, κατοικεῖ δὲ ἐν δυσὶ πόλεσι, κειμέναις ἐν τῷ ἀνατολικῷ ἡμίσει τῆς νοτίου κοιλάδος, ἔτι δὲ καὶ ἔν τισι μικροῖς συνοικισμοῖς ἐν τῇ οὕτω λεγομένῃ Ἐμπροσθινῇ θέσει, ἐν τῇ βορείᾳ κοιλάδι, καλουμένῃ τὸ Βαθύ, ἀνὰ τὴν ὀρεινὴν πρὸς τὴν Λέρον χερσόνησον καὶ ἐν τοῖς νησιδίοις Τελένδῳ καὶ Ψερήμῳ. Ἀποδημοῦσι δὲ πλεῖστοι Καλύμνιοι ἐν τῷ ἐξωτερικῷ, ἐμπορευόμενοι τοὺς σπόγγους, ἰδίως ἐν Ρωσίᾳ, ἐν ᾗ καὶ μόνῃ εὑρίσκονται ὡς ἔγγιστα 400.
Ἡ Χώρα μετὰ περίπου 5500 κατοίκων κεῖται εἰς τοὺς πρόποδας τοῦ Κάστρου, μεσαιωνικοῦ φρουρίου ἔχοντος τὸ μέγεθος τῆς Ἀκροπόλεως τῶν Ἀθηνῶν. Ὁ βράχος ἐπὶ τοῦ ὁποίου ἐκτίσθη τὸ φρούριον τοῦτο, προσκολλᾶται πρὸς τὴν μέσην ὀροσειρὰν διὰ στενοῦ αὐχένος, εἰς πολλὰ δὲ μέρη σώζονται ἔτι τὰ τείχη μετὰ τετραγωνικῶν πύργων, πολεμιστρῶν καὶ ἐπάλξεων. Τὸ Κάστρον ἐμπεριεῖχεν τὴν πόλιν τῆς Καλύμνου μέχρι τῶν ἀρχῶν τοῦ αἰῶνος τούτου, ἐξ ὅτου ἤρχισαν οἱ τολμηρότεροι νὰ κτίζωσι τὰς οἰκίας αὑτῶν εἰς τὰς ὑπωρείας τῆς ἀκροπόλεως παρ’ αὐτὴν τὴν ἄνοδον καὶ οὕτω κατ’ ὀλίγον ἐκτίσθη ἡ λεγομένη Χώρα μετὰ τριῶν μεγάλων ἐκκλησιῶν τῆς Παναγίας, τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου καὶ τοῦ Ἁγίου Χαραλάμπους.
Μεταξὺ τῆς Χώρας καὶ τῆς παρὰ τὸν ὁμώνυμον κόλπον κειμένης πόλεως Ποθαίας μετὰ περίπου 9500 κατοίκων ὑψοῦται ἐπὶ κρημνώδους βράχου, προσκεκολλημένου τῇ νοτίῳ ὀροσειρὰ, τὸ Πέραν Κάστρον, οὗ τὰ τείχη μετὰ ἓξ οἰκοσήμων φράγκων ἱπποτῶν σώζονται καλῶς. Ὀλίγον δὲ κατωτέρω τοῦ Πέραν Κάστρου ἄρχονται αἱ πρῶται οἰκίαι τῆς Ποθαίας ἀναμέσον κήπων. Βαθμηδὸν αἱ οἰκίαι συμπυκνοῦνται μέχρι τῆς προκυμαίας, πλατυτάτης ἐν τῷ νοτίῳ αὐτῆς μέρει, ἐκλιπούσης δὲ ὁλοτελῶς ἀπὸ τῆς ἐν τῷ κέντρῳ τῆς παραλίας ἐγειρομένης ἐκκλησίας τῆς Μεταμορφώσεως. Ἡ σύγχρονος Πόθαια ὀφείλει τὴν ὕπαρξιν αὐτῆς εἰς τὴν ἀνάπτυξιν τῆς σπογγαλιείας καὶ τοῦ σπογγεμπορίου. Κατ’ ἀρχὰς οἱ ἐνδιαφερόμενοι ἀνήγειραν μόνον ἀποθήκας ἢ μαγαζιὰ παρὰ τὸν αἰγιαλόν, ταχέως δὲ εὕρισκον καταλληλότερον καὶ ἀνετώτερον νὰ κατοικῶσι διαρκῶς ἐκεῖ. Αὐτοῖς ἠκολούθουν οἱ ἱερεῖς, αἱ ἀρχαί, τὰ σχολεῖα καὶ οὕτω συνέστη ἡ ζωηρὰ κάτω πόλις μετά τῶν 9500 κατοίκων αὐτῆς ἐν τῷ καιρῷ δύο μόνον γενεῶν ἀπὸ τὰ 1836 μέχρι νῦν.
Ἡ Πόθαια ἐμπεριέχει πολλὰς καὶ ὡραίας ἐκκλησίας, ὦν αἱ περισσότεραι ἔτι κτίζονται ἢ κοσμοῦνται, ὡς ὁ Ἅγιος Νικόλαος, ἡ Παναγία τῆς Κουβούσης, ἡ Παναγία Καλαμιώτισσα καὶ ἄλλαι. Ἀπὸ πολλοῦ δὲ ἤδη ἐτελειώθη ἡ ὡραιοτέρα πασῶν, ἡ τῆς Μεταμορφώσεως ἐν τῷ μέσῳ τῆς παραλίας τοῦ λιμένος μετὰ θόλου μολυβδοσκεπάστου, εἰκονοστασίου, ἄμβωνος, ἀρχιερατικοῦ θρόνου μαρμαρίνων καὶ μετὰ ἀξιοσημάντων εἰκονογραφιῶν τοῦ Σακελλαρίου Μαγκλῆ καὶ τοῦ Γεωργίου Οἰκονόμου Καλυμνίων. Ὁ Μαγκλῆς ἀνήκει εἰς τοὺς καλλιτέρους ζωγράφους τῆς ἀναγεννηθείσης ἑλληνικῆς καλλιτεχνίας, ὁ δὲ Οἰκονόμου εἶνε ὁ ἐπάξιος μαθητὴς αὐτοῦ. Ὁ Μαγκλῆς, σπουδάσας ἐν Ἀθήναις καὶ ἐν τῇ Ἑσπερίᾳ, ἐκαλλώπισε δι’ ὡραίων εἰκόνων τὰς ἐκκλησίας τῆς Κων/πόλεως, τοῦ Γαλαζίου, τῆς Σμύρνης καὶ τῆς γενετείρας νήσου, ἀπεβίωσε δὲ λίαν προώρως ἐν Καλύμνῳ πρὸ ἐννεαετίας.
Ὁ ἐν Ποθαίᾳ τῆς Καλύμνου ναὸς τῆς Μεταμορφώσεως ἐμπεριέχει ἔργα αὐτοῦ τέσσαρας εἰκόνας κατὰ τὸν γνωστὸν γάλλον ζωγράφον Γουστάβον Δωρέ, τὸν Ἰώβ, τὸν Φαρισαῖον καὶ Τελώνην, τὸν ἐλεήμονα Σαμαρείτην καὶ τὴν ἔξωσιν τοῦ Ἀδὰμ καὶ τῆς Εὔας ἐκ τοῦ Παραδείσου, ἐν αἷς ὑπερτερεῖ τὸ ὑπόδειγμα αὑτοῦ. Ἰδιαιτέρας καλλονῆς καὶ ἐκφραστικότητος εἶνε ὁ Ἰησοῦς Χριστός, ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν, ἐν τῇ ὡραία πύλῃ τοῦ ναοῦ. Ἐπίσης ἐπέτυχεν εἰς τὸν Ἅγιον Χρυσόστομον, ὀλιγώτερον δὲ εἰς τὸν Ἅγιον Ἰωάννην τὸν Πρόδρομον. Ὁ δὲ Γεώργιος Οἰκονόμου, σπουδάσας ἐν Ἀθήναις, Μονάχῳ καὶ Ρώμῃ, ἐπέρανε τὸν καλλωπισμὸν τῆς ἐκκλησίας τῆς Μεταμορφώσεως. Ἰδιαιτέρας δὲ μνείας ἄξιαι εἶνε ἡ εἰκὼν τοῦ Ἁγίου Βασιλείου, σειρὰ χαρακτηριστικῶν κεφαλῶν προφητῶν καὶ βασιλέων τοῦ Ἰσραὴλ καὶ ἡ δημιουργία τῆς Εὔας. Τελειώσας κατὰ τὸ 1894 τὸν καλλωπισμὸν τῆς ἐν Σφὰξ ἑλληνικῆς ἐκκλησίας, ἐπέστρεψεν εἰς τὴν γενέτειραν νῆσον, καταγινόμενος εἰς εἰκονογραφίας διὰ τὸν ναὸν τῆς Παναγίας τῆς Κουβούσης. Κατὰ τὸν Αὔγουστον δὲ τοῦ 1895 μεταβὰς εἰς Κων)πολιν, εἰσήχθη εἰς τοὺς ὑψηλοὺς κύκλους τῆς ἐκεῖ κοινωνίας, ἐζωγράφησε δὲ ἐκεῖ καὶ τὴν εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ἣν ἡ Α. Θ. Παναγιότης Ἄνθιμος ὁ Ζʹ παρήγγειλεν ὡς δῶρον διὰ τὴν στέψιν τῆς Α. Α. Μεγαλειότητος τοῦ Αὐτοκράτορος τῆς Ρωσίας Νικολάου τοῦ Βʹ.
Μέχρι τοῦ 1888 ἡ Κάλυμνος μετὰ τῆς Λέρου καὶ Ἀστυπαλαίας ἐσχημάτιζεν ἐπισκοπήν, ὑπαγομένην εἰς τὴν Μητρόπολιν Ρόδου, κατὰ τὸ ἔτος δὲ ἐκεῖνο αἱ τρεῖς νῆσοι ὑψώθησαν εἰς Μητρόπολιν, ὁ δὲ πρῶτος Μητροπολίτης ἦν ὁ Πανιερώτατος κ. Χρύσανθος, ὁ ἱδρύσας τὸν ἐν Καλύμνῳ ἱερατικὸν Σύλλογον, ὁ δὲ δεύτερος ὁ Πανιερώτατος κ. Ἄνθιμος, ὁ εἰς τὸν Οἰκουμενικὸν θρόνον ἀναρρηθείς, ὅ δὲ τρίτος μέχρι σήμερον ὁ Πανιερώτατος κ. Σωφρόνιος, ὁ πρῴην Θεσσαλονίκης. Τὰ σχολεῖα δὲ τῆς Ποθαίας καὶ τῆς Χώρας μᾶλλον διακρίνονται διὰ τῆς δραστηριότητος τοῦ διδασκαλικοῦ σωματείου καὶ τῶν προόδων τῶν μαθητῶν ἢ διὰ τοῦ ἐξωτερικοῦ καὶ ἐσωτερικοῦ τῶν κτιρίων πλὴν τοῦ ἐν τῇ θέσει Παντίνῳ νεοκτίστου δημοτικοῦ σχολείου τῶν ἀρρένων, οὗ περ τὰ ἐγκαίνια ἑωρτάσθησαν ἐπὶ παρουσίᾳ τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἀνθίμου τοῦ Ζʹ. Ἰδίως δὲ καλῶς κατηρτισμένον προσωπικὸν διδασκόντων κέκτηται τὸ ἑλληνικὸν σχολεῖον, ᾧ λείπει μόνον μία τάξις διὰ νὰ εἶνε πλῆρες γυμνάσιον καὶ ὅπερ ἀπὸ πολλῶν ἐτῶν διευθύνει ὁ ἐμβριθὴς λόγιος κ. Νικόλαος Καλαβρός.
Ἡ κυριωτέρα ἀπασχόλησις τῶν Καλυμνίων εἶνε ἡ σπογγαλιεία, ἥτις κατέστησε τὴν νῆσον πλουσίαν καὶ εὐημεροῦσαν, ἐφ’ ὅσον διεξήγετο διὰ τῶν ἀθώων φυσικῶν μέσων, δηλαδὴ τοῦ βούτους γυμνῷ τῷ σώματι, ἐν ᾧ ἀριστεύουσιν οἱ Καλύμνιοι, καὶ διὰ τοῦ καμακίου. Ἐξ ὅτου δὲ εἰσήχθησαν τὰ σκάφανδρα καὶ ἤρξατο ἡ ἐν τῇ σπογγαλιείᾳ κατάχρησις αὐτῶν, δηλαδὴ ἀπὸ τριακονταετίας, ἡ νῆσος πάσχει δεινῶς, ὑφισταμένη οὐ μόνον πλεῖστα ὅσα ἀνθρώπινα θύματα, νεκροὺς καὶ παραλύτους, ἀλλὰ καὶ συστηματικὴν ἐξολόθρευσιν τῶν πολυτίμων σπόγγων.
Πιθανόν, ὅτι οἱ Καλύμνιοι ἐξήσκουν τὴν σπογγαλιείαν ἤδη ἐν τῇ ἀρχαιότητι, ἀλλὰ δὲν ἔχομεν περὶ τούτου πληροφορίας· τὸ βέβαιον εἶνε, ὅτι καὶ οἱ γεροντότεροι κάτοικοι τῆς Καλύμνου ἐνθυμοῦνται, ὅτι οἱ προπάτορες αὑτῶν ἦσαν σπογγαλιεῖς. Κατὰ τὸν παρελθόντα αἰῶνα καὶ τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ ἡμετέρου οἱ σπόγγοι ἦσαν ἄφθονοι καὶ ἡλιεύοντο ἀνὰ τὰς ἀκτὰς τῆς Καλύμνου καὶ τῶν γειτόνων νήσων, καθ’ ὅσον δὲ ἐπλήθυνον οἱ σπογγαλιεῖς, ἀπεμακρύνοντο τῆς ἑαυτῶν νήσου. Καὶ κατὰ πρῶτον μὲν ἐπεσκέπτοντο τὰς ἀκτὰς ὁλοκλήρου τοῦ Αἰγαίου, εἶτα δὲ τὴν Καραμανίαν καὶ Συρίαν, περὶ τὸ 1840 ἤρχισαν νὰ καταπλέωσιν εἰς τὴν παραλίαν τῆς Μανδρούχας μεταξὺ Ἀλεξανδρείας καὶ Δέρνας, ἀπὸ τοῦ 1860 δὲ καὶ εἰς τὴν Δέρναν καὶ Βεγγάζην, ἀπὸ τοῦ 1884 δὲ καὶ εἰς τὴν Τρίπολιν τῆς Βαρβαρίας καὶ Σφάξ, τελευταίως δὲ καὶ εἰς τὰ ἰταλικὰ νησίδια Παντελλαρίαν καὶ Λαμπηδοῦσαν.
Κατ’ ἀρχὰς οἱ Καλύμνιοι ἐναύλουν μεγάλα πλοῖα τῆς Λέρου, Σύμης καὶ Κάσου, εἰς ἃ ἔθετον ἀπὸ 20 μέχρι 30 σπογγαλιευτικῶν σκαφῶν, μέχρις οὗ τὴν πρώτην σκάφην ὡδήγησε περὶ τὰ 1860 εἰς τὴν Βεγγάζην ὁ γενναῖος Λέριος πλοίαρχος Γεώργιος Ἀντωνέλλης, ὅν ἔπειτα ἐμιμήθησαν πάντες οἱ Καλύμνιοι. Ἡ ὀλιγόστευσις τῶν σπόγγων ὠθεῖ τοὺς τολμηροὺς δύτας εἰς ἀεὶ μεγαλητέρας ἀποστάσεις, εἰς ἀεὶ μεγαλήτερα βάθη, ταύτην δὲ προξενεῖ ἰδίως ἡ κατάχρησις τῶν σκαφάνδρων. Ἡ σπογγαλιεία ἐξασκεῖται διὰ τεσσάρων τρόπων, πρῶτον διὰ τοῦ καμακίου, δηλαδὴ σιδηρᾶς τριαίνης μετὰ τεσσάρων ἄκρων ἐπὶ δύο συνδεδεμένων ξυλίνων κονταρίων 20 μέτρων, βοηθοῦντος καὶ μηχανισμοῦ ὀπτικοῦ, συνισταμένου ἐκ σιδηροῦ κοίλου κυλίνδρου, ἔχοντος πρὸς τὴν βάσιν παχεῖαν ὕαλον, ἥτις, διὰ πιέσεως ἐξομαλύνουσα τὴν ἐπιφάνειαν τῆς θαλάσσης, καθιστᾷ τὸ ὕδωρ διαυγέστερον, δεύτερον διὰ τῆς γαγγάβας ἢ σακκοειδοῦς δικτύου περίπου τεσσάρων μέτρων τὸ μῆκος συρομένου ἐπὶ τοῦ ἐδάφους τῆς θαλάσσης, τρίτον διὰ καταδύσεως γυμνῷ τῷ σώματι καὶ τέταρτον διὰ καταδύσεως ἐντὸς σκαφάνδρου. Οἱ Καλύμνιοι χρῶνται μόνον τῆς δυσὶ τελευταίοις τρόποις, οἱ Ὑδραῖοι τῷ πρώτῳ καὶ τετάρτῳ, οἱ Αἰγινῆται καὶ οἱ Χαλκῖται τῷ τετάρτῳ, οἱ Συμαῖοι δὲ τοῖς τρισὶ τελευταίοις.
Πλὴν εὐαρίθμων μεμονωμένων κατὰ τὸν χειμῶνα ἐκκινήσεων, ἐκτελουμένων διὰ σκαφάνδρων ἀνὰ τὰς ἀκτὰς του Αἰγαίου Πελάγους, ἡ γενικὴ ἐκκίνησις γίνεται κατὰ τὸ θέρος ἀπὸ τὰ τέλη Ἀπριλίου μέχρι τῶν ἀρχῶν τοῦ Ὀκτωβρίου. Ὁ σπογγαλιεὺς ζῇ ὅλον τὸν χειμῶνα μὲ πίστωσιν, λαμβάνων τὰ διὰ τὴν διατροφὴν αὑτοῦ καὶ τῆς οἰκογενείας αὑτοῦ ἀναγκαῖα χρήματα εἰς δάνειον ἐπὶ τῇ μελλούσῃ ἐργασίᾳ αὑτοῦ, τὸ δὲ φθινόπωρον πληρόνει μὲ ἀδροὺς τόκους τὰ χρέη αὑτοῦ ἐκ τοῦ ἐσοδήματος τῆς λείας, ἦν φέρει εἰς τὴν ἀγορὰν τῆς Καλύμνου. Ἐφ’ ἑκάστου τῶν ταχυπόρων πλοίων, τῶν χωρὶς σκαφάνδρου ἐργαζομένων, ἐπιβαίνουσι 5 ἢ 6 δῦται ἡλικίας 15 μέχρι 20 ἐτῶν, ὧν ὁ εἷς εἶνε ὁ ἰδιοκτήτης τοῦ πλοίου, συνάμα δὲ καὶ πλοίαρχος, ἐκτὸς δὲ τούτων καὶ δύο ἄλλοι ἄνδρες, οἱ λεγόμενοι κωπηλάται πρὸς κωπηλασίαν, ἔτι δὲ καὶ πρὸς ὑπηρεσίαν τῶν δυτῶν, οἵτινες τρώγουσι μόνον τὴν ἑσπέραν μετὰ τὴν ἐργασίαν. Τὸ εἰσόδημα ὅλης τῆς ἐκκινήσεως διανέμεται μεταξὺ τῶν δυτῶν ἀνὰ ἴσα μερίδια, τὸ δὲ πλοῖον λαμβάνει ἐπίσης ἔν, οἱ δὲ κωπηλάται ἀνὰ ἥμισυ μερίδιον ἢ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ὡρισμένον μισθόν. Τὰ περισσότερα τῶν πλοίων τούτων ἔχουσι χωρητικότητα οὐ πλέον τῶν τεσσάρων ἢ πέντε τόννων, ἕνα ἱστὸν μετὰ κεραίας καὶ πέντε ἱστίων, ὥσπερ καὶ τρία ζεύγη κωπῶν, ὅπως δύνανται νὰ κινῶνται καὶ ἐν νηνεμίᾳ ἢ κατ’ ἐναντίου ἀνέμου.
Οἱ γυμνοὶ δῦται κατέρχονται μέχρι βάθους 42 ὀργυῶν ἢ 84 μέτρων, μένουσι δὲ ἐντὸς τοῦ ὕδατος δύο ἢ τρία λεπτά, ὀλίγιστοι δὲ 4, ὡς ἐν τῇ τελευταίᾳ μὲν γενεᾷ οἱ δίδυμοι Ἰωάννης καὶ Ἀντώνιος Περόνης, τὰ κοινῶς δεμέλια λεγόμενα, ἐν δὲ τῇ προτελευταίᾳ οἱ ἐξάδελφοι Γεώργιος καὶ Νικόλαος Μαγριπλῆς. Ὅπως καταβαίνῃ ταχύτερον εἰς τὸν βυθόν, ὁ δύτης ἐγχειρίζεται ἐπίτηδες πρὸς τοῦτο κατειργασμένην πλᾶκα λευκοῦ μαρμάρου, ζυγίζουσαν περίπου 10 ὀκάδας καί, κρατῶν αὐτὴν ἔμπροσθεν αὑτοῦ, πηδᾷ ἀπὸ τοῦ πλοίου κατὰ κεφαλῆς εἰς τὴν θάλασσαν, ἐν ᾧ χονδρὸν σχοινίον, δεδεμένον ἔνθεν μὲν εἰς τὴν ὀπὴν τῆς πλακός, ἔνθεν δὲ διὰ λεπτοτέρου εἰς τὸν καρπὸν τῆς δεξιᾶς, ἀκολουθεῖ αὐτῷ, αὕτη δὲ ἡ πλὰξ μετὰ τοῦ σχοινίου καλεῖται σκανδάλι. Χρώμενοι τῇ πλακὶ ὡς πηδαλίῳ, ὁ δύτης διευθύνεται εἰς τὸ ζητούμενον μέρος καὶ περιπατεῖ ἐπὶ τοῦ ἐδάφους τῆς θαλάσσης, ἀποσπῶν καὶ βάλλων τοὺς σπόγγους εἰς δίκτυον, ὅπερ κρέμαται ἐκ τοῦ αὐχένος καὶ τῆς ζώνης αὐτοῦ. Εἰς σημεῖον, διδόμενον διὰ τοῦ σχοινίου, ἀνελκύουσιν αὐτόν. Ὁ μόνος σοβαρὸς κίνδυνος, ὃν ὑφίσταται, προέρχεται ἐκ τοῦ καρχαρίου, αἱ δυστυχίαι ὅμως συμβαίνουσι σπανιώτερον ἢ ὅσον ὑποθέτει τις. Τὸ πλοῖον δέ, ὅπερ ἐργάζεται διὰ σκαφάνδρου, δέχεται 5 ἔως 10 δύτας, ὥσπερ καί 8 ἕως 12 ἄνδρας δι’ ὑπηρεσίαν, συνοδεύεται δὲ πάντοτε ὑπὸ βρατσέρας, κατεχούσης τὰς τροφὰς καὶ τὸ ἀλίευμα. Ἡ ἐκκίνησις ἑνὸς σκαφάνδρου καλῶς ἐξωπλισμένου ἀνὰ ἓν θέρος εἰς τὴν ἀκτὴν τῆς Ἀφρικῆς ἀπαιτεῖ τὸ στρογγύλον ποσὸν 40,000 φράγκων χρυσῶν, ἡ δὲ ἐκκίνησις πλοίου μετὰ γυμνῶν δυτῶν μόνον ὡς ἔγγιστα 3,000 φράγκων.
Εἶνε ἀξιοσημείωτον, ὅτι ὁ λαὸς τῆς Καλύμνου ἐξ ἀρχῆς προῃσθάνθη τὸ κακόν, ὅπερ ἀνέμενεν αὐτὸν ἐκ τῶν σκαφάνδρων, σήμερον δὲ εἶνε πανθομολογούμενον, ὅτι τὰ σκάφανδρα ἔβλαψαν καὶ βλάπτουσι τὴν πρὶν τόσον ἀνθηρὰν βιομηχανίαν, ὑποσκάπτουσι τὴν ὑγίειαν τόσων ἀκμαίων νεανιῶν καὶ ἀνδρῶν καὶ μειοῦσιν ἐπαισθητῶς τὴν εὐημερίαν τῆς Καλύμνου καὶ τῶν λοιπῶν σπογγαλιευτικῶν τόπων. Ὁ δὲ ἐτήσιος φόρος ἀνθρωπίνων ὑπάρξεων ὑπολογίζεται πλὴν τῶν παραλύτων εἰς 100 ἕως 150 νεκροὺς ἐπὶ χιλίων ὡς ἔγγιστα ἐκ τῶν πληρωμάτων τῶν σκαφάνδρων Καλύμνου, Ἀλικαρνασσοῦ, Σύμης, Ρόδου, Χάλκης καὶ Τρικερίου πρὸς οὐ μικρὰν ἔτι βλάβην καὶ τοῦ Αὐτοκρατορικοῦ Ταμείου.
Τὸ σκάφανδρον καθ’ ἑαυτὸ εἶνε εὐεργετικωτάτη ἐφεύρεσις, ἀλλ’ ἡ κατάχρησις αὐτοῦ καταντᾷ ὀλεθριωτάτη. Ὁ ἐν τῷ σκαφάνδρῳ δύτης μέχρι τοῦ βάθους 15 ὀργυιῶν δύναται νὰ ἐργάζηται ἀνενοχλήτως ἐπὶ 1 ἢ 2 ὥρας, διότι ἐπὶ τοσοῦτον καιρὸν λαμβάνει δροσερὸν ἀέρα ἐν ἀφθονίᾳ καὶ δὲν αἰσθάνεται οὐδεμίαν πίεσιν τῆς θαλάσσης, ἐν βάθει δὲ μείζονι ἀπὸ 16 μέχρι 30 καὶ 40 ὀργυιῶν, ὅπου νῦν ἀναγκάζεται νὰ καταβαίνῃ ἕνεκα τῶν σπόγγων, ὁ ἀήρ, ὁ καταβιβαζόμενος ὑπὸ τῆς μηχανῆς τοῦ σκαφάνδρου, εἶνε ἀναλόγως πεπιεσμένος, ὅπως δύνηται νὰ καταδαμάζῃ τὴν ἀεὶ βαρυτέραν πίεσιν τῆς θαλάσσης, σφόδρα σφίγγουσαν τὸ φόρεμα πρὸς τὴν σάρκα τῶν κάτω μερῶν τοῦ σώματος καὶ οὕτως ὠθοῦσα τὸ αἷμα διαρκῶς πρὸς τὰ ἄνω μέρη, πρὸς τὴν καρδίαν καὶ τὴν κεφαλήν.
Τὸ φοβερὸν εἶνε, ὅτι ὁ ἐν τῷ σκαφάνδρῳ δύτης οὐδόλως αἰσθάνεται κάτω τὸν κίνδυνον, ἀλλὰ προσβάλλεται αἰφνιδίως ἤ, ὡς λέγουσι κοινῶς, κτυπᾶται ὑπὸ παραλυσίας ἧττον ἢ μᾶλλον βαρείας ἢ καὶ θανατηφόρου μετὰ τὴν ἐπὶ τοῦ καταστρώματος τοῦ πλοίου ἐπιστροφῆς ἕνεκα τῆς βιαίας ἐκρήξεως τοῦ ἐν ταῖς φλεψὶ κυκλοφοροῦντος λίαν πεπιεσμένου ἀέρος. Πολὺ ἐξαρτᾶται ἀπὸ τοῦ ὁδηγοῦ τοῦ δύτου, ὅστις κατὰ τὸ βάθος διὰ τοῦ ὡρολογίου ὁρίζει τὸν χρόνον τῆς ἐν τῷ βυθῷ τῆς θαλάσσης διαμονῆς τοῦ δύτου. Δυστυχῶς ὀλίγοι τῶν ὁδηγῶν τούτων γνωρίζουσι τὴν τέχνην αὐτῶν καλῶς ἢ ἐξασκοῦσιν αὐτὴν εὐσυνειδήτως καὶ ὡς ἐκ τούτου ἢ πρὸς χάριν σκληροκάρδων πλοιάρχων καταντῶσι συχνὰ οἱ δήμιοι τῶν συντρόφων αὑτῶν. Ὑπάρχουσιν ὅμως καὶ εὐσυνείδητοι ὁδηγοὶ καὶ πλοίαρχοι· οὕτως οἱ ἤδη ἀποβιώσαντες πλοίαρχοι Νικόλαος καὶ Σακελλάριος Ρεΐση, πατὴρ καὶ υἱός, καὶ ὁ ἐπιζῶν υἱὸς Ἰωάννης Ρεΐσης ἀπὸ τριακονταετίας οὐδένα ἀπώλεσαν δύτην ἐν τῷ σκαφάνδρῳ. Μόνον ἐὰν ὁ δύτης προσεβλήθη ἐλαφρῶς ὑπὸ παραλυσίας καὶ νοσηλεύεται ἐγκαίρως, δύναται νὰ ἀποκτᾷ πάλιν τὴν ὑγίειαν, ἄλλως τε χωλαίνει ἰσόβιος ἔχων εὔθραυστον τὴν ὑγίειαν ἢ ἀποθνήσκει. Κατ’ ἀρχὴν δὲ ἀπέθνησκον πλεῖστοι μόνον ἐξ ἀγνοίας τῆς θεραπείας καὶ τῶν πρώτων περισταλτικῶν μέτρων, οὕτως ὁ προσβεβλημένος ἅμα ἀνεσύρθη εἰς τὸ πλοῖον, δὲν πρέπει νὰ πίνῃ οὔτε σταγόνα ὕδατος, ἐὰν καὶ αἰσθάνεται μεγάλην δίψαν καὶ ζητεῖ ἀνυπομόνως νερό. Πρὸ τῆς πικρᾶς πείρας ποτίζοντες τοὺς προσβεβλημένους, ἀπώλλυον αὐτοὺς αὐτοστιγμεί.
Συχνὰ δὲ καὶ τὰ σκάφανδρα εὑρίσκονται εἰς κακὴν κατάστασιν, ἐὰν δὲ ὁ σωλήν, ὁ φέρων τὸν ἀέρα, διατρυπηθῇ, ὁ δυστυχὴς δύτης πνίγεται ἀμέσως, ἡ δὲ κεφαλὴ αὐτοῦ παραμορφοῦται φρικτῶς μαυρίζουσα καὶ τόσον ἐξογκοῦται, ὥστε δέον νὰ κερματισθῇ διὰ νὰ ληφθῇ ἐκ τῆς περικεφαλαίας καὶ ὀλίγα λεπτὰ μετὰ τὸ φρικαλέον θέαμα τοῦτο ἄλλος δύτης ἐνδύεται τὴν αὐτὴν περικεφαλαίαν, ἀντιμετωπίζων τὸν αὐτὸν θάνατον δίκην μονομάχου τῆς ἀρχαίας Ρώμης, ἐν ᾧ ἄλλοι σύντροφοι θάπτουσι τὸν νεκρὸν ἐν τῷ βυθῷ τῆς θαλάσσης ἐντὸς σάκκου βεβαρυμένου διὰ πετρῶν. Τὰ θύματα τῶν σκαφάνδρων ἐκ μόνης τῆς Καλύμνου ἀνὰ τὴν τριακονταετίαν, ἐξ ὅτου εἰσήχθησαν, ὑπολογίζονται τοὐλάχιστον εἰς 800 νεκροὺς καὶ 200 ἐκ βαρείας παραλυσίας παθόντας, ἐξ ἐλαφρᾶς δὲ πάσχουσι σχεδὸν ὅλοι, ὥστε ἕνεκα τῆς λειψανδρίας πολλὰ κοράσια δὲν δύνανται νὰ ὑπανδρεύωνται. Κατ’ ὀλεθρίαν δὲ συνήθειαν οἱ ἐν τοῖς σκαφάνδροις δῦται ἀποσπῶσι καὶ τὰ μικρότερα σπογγάρια, ἃ διακρίνωσι διὰ τῶν μεγαλυντικῶν φακῶν τῆς περικεφαλαίας, βλάπτοντες οὕτως ἀνεπανορθώτως τὴν ἀναπαραγωγὴν τῶν πολυτίμων σπόγγων.
Οὐδεὶς δὲ ἐπέστησε τὴν προσοχήν μου ἐπὶ τοῦ δεινοῦ κακοῦ τούτου, ὅτε ἐπεσκέφθην τὴν Κάλυμνον τὴν πρώτην φορὰν κατὰ τὸν Αὔγουστον τοῦ 1890 καὶ τὴν δευτέραν κατὰ Μάϊον τοῦ 1892, ὡς ἤδη οἰκείου καὶ ἀναποφεύκτου θεωρουμένου. Ἀνεκάλυψα δὲ αὐτὸ ἀνὰ ἐκδρομὴν εἰς τὸ βορειοδυτικὸν μέρος τῆς νήσου κατὰ τὸν Ἰούνιον τοῦ 1892. Μεταβὰς διὰ τοῦ περάματος εἰς Τέλενδον, ἐναύλωσα λέμβον πρὸς τὸν εἰς τὸν Ἐμποριὸν πλοῦν, ἐπιθυμῶν νὰ ἐπισκεφθῶ ἐκεῖ τὸ οὕτω λεγόμενον Καστρί, πανάρχαιον φρούριον. Ἡ λέμβος ἀνῆκεν ἁπλῷ καὶ πτωχῷ, ἀλλὰ συμπαθητικωτάτῳ ἀνδρὶ 45 περίπου ἐτῶν, Νικολάῳ Στάμπᾳ τὸ ὄνομα, ὅστις ἐβάδιζε μετὰ κόπου, σύρων τοὺς πόδας. Ἐνδιαφερόμενος ἐρώτησα τὸν ἄνδρα, ἀπὸ τί πάσχει καὶ ἔμαθον, ὅτι πρὸ εἰκοσαετίας προσεβλήθη ὑπὸ παραλυσίας, ἐργαζόμενος ὡς σπογγαλιεὺς ἐν τῷ σκαφάνδρῳ ἐν βάθει λίαν μεγάλῳ, διηγεῖτο δέ μοι ὅλην τὴν τρομερὰν ἀλήθειαν, τὴν ἄνω ἐκτεθεῖσαν. Ἡ ἁπλῆ ἀφήγησις τοῦ παθόντος σπογγαλιέως ἤρκεσέ μοι ὅπως συλλάβω αὐθωρεὶ τὴν ἰδέαν, ὅτι ἡ κατάστασις αὕτη δὲν δύναται νὰ παρατείνηται ἐπὶ πολὺ καὶ ὅπως ὅλος ἀφιερωθῶ εἰς τὴν καταπολέμησιν τοῦ ἀνακαλυφθέντος κακοῦ. Παρατηρήσας ὅμως, ὅτι ὑπῆρχεν ἔτι μερὶς ὑπὲρ τῶν σκαφάνδρων, ἀλλὰ βέβαιος ὤν, ὅτι ἐντὸς ὀλίγου ἡ ὁμόνοια περὶ τοῦ ζητήματος τούτου θὰ ἐπέλθῃ, ἀνέμενον τὸν καιρὸν τοῦτον, προετοιμάζων τὰ διὰ τὸν ἀγῶνα ἀναγκαῖα πνευματικὰ ὅπλα. Καὶ ὁ καιρὸς οὕτως ἐπῆλθε ταχέως.
Προβλέπων γενικὴν καταστροφὴν ἐκ τῆς παρατάσεως τῆς καταστάσεως ταύτης τῶν πραγμάτων, ὁ λαὸς τῆς Καλύμνου ἀπὸ τοῦ φθινοπώρου τοῦ 1893 σύσσωμος προέβη εἰς διαβήματα ἐνεργητικά, αἴροντα πᾶσαν ἀμφιβολίαν περὶ τῶν φρονημάτων αὐτοῦ· συνῆλθεν εἰς συλλαλητήρια, συνέστησεν ἐπιτροπὴν πρὸς λύσιν τοῦ ζωτικοῦ ζητήματος τούτου, συνέλεξε χρήματα διὰ τὰ ἀπαραίτητα ἔξοδα, ἔστειλε πληρεξουσίους εἰς τὰς δημογεροντίας τῶν γειτόνων νήσων διὰ νά ἑνωθῶσι πρὸς τὸ γενικὸν καλὸν καὶ ἐξέλεξε διὰ τὸ ἔτος 1894 πρῶτον δημογέροντα τὸν κ. Μιχαὴλ Μαγκλῆν, ὅστις ρητῶς εἶχε θέσει εἰς τὸ πρόγραμμα αὑτοῦ τὴν κατάργησιν τῆς ἐν τῇ σπογγαλιείᾳ καταχρήσεως τῶν σκαφάνδρων. Μία δὲ τῶν πρώτων πράξεων τῆς ὑπὸ τὸν ρηθέντα κ. Μαγκλῆν δημογεροντίας ἦν ἡ ἀποστολὴ σπουδαίου περὶ τοῦ ζητήματος τούτου ὑπομνήματος εἰς τὴν Α. Α. Μεγαλειότητα τὸν Σουλτάνον, εἰς τὴν Α. Θ. Παναγιότητα τὸν Οἰκουμενικὸν Πατριάρχην, τότε Νεόφυτον τὸν Δʹ, εἰς τὴν Α. Υψηλότητα τὸν Μέγαν Βεζύρην καὶ εἰς τὰς Αὐτῶν Ἐξοχότητας τὸν Νομάρχην Αἰγαίου καὶ Μουτεσαρίφην Χίου. Ἔκ τοῦ ὑπομνήματος τούτου ἀναφέρω μόνον τὰς ἑξῆς πολυσημάντους περικοπάς, ὡς λίαν ἀκριβῶς παριστώσας τὴν λυπηρὰν κατάστασιν τῶν πραγμάτων καὶ τὴν ἀπόλυτον ἀνάγκην ταχείας θεραπείας.
«Καὶ πρῶτον μὲν αἱ σπογγαλιευτικαὶ μηχαναὶ εἶνε ὀλεθριώταται εἰς τὴν ὑγίειαν καὶ τὴν ζωὴν τῶν ἀνθρώπων. Ἐκ τῶν στατιστικῶν τῶν κατ’ ἔτος γενομένων καὶ τὰς ὁποίας δύνανται νὰ βεβαιώσωσι καὶ ὅλαι αἱ κατὰ τόπους ἁρμόδιαι αὐτοκρατορικαὶ ἀρχαὶ καὶ ἡ ἰατρικὴ ἐπιστήμη, εἶνε ὑποδεδειγμένον, ὅτι ἐκ τῶν σπογγαλιέων τῶν ἐργαζομένων διὰ τῶν μηχανῶν τούτων δέκα μὲν ἐπὶ τοῖς ἑκατὸν ἀποθνήσκουσιν ἀμέσως ἐν αὐτῇ τῇ ἐργασίᾳ, ἕτεροι δὲ 15 % καθίστανται διὰ βίου παραλυτικοί, ἀκίνητοι καὶ ἄχρηστοι εἰς πᾶσαν ἐργασίαν, οἱ δὲ λοιποὶ καθίστανται κατ’ οὐσίαν ἄνθρωποι ὅλως ἐκνενευρισμένοι καχεκτικοί. Αἱ σπογγαλιευτικαὶ κοινωνίαι εἶνε πλήρεις ἀπὸ τοιούτους παραλυτικοὺς καὶ ἀπὸ χήρας καὶ ὀρφανὰ τῶν ἐκ τῆς ἐργασίας ταύτης ἀποθανόντων, ἐλεεινὰ θύματα καὶ ἀπαισίους μάρτυρας τῆς ἀπανθρώπου ταύτης ἐργασίας, ἐγκαταλελειμμένα εἰς τὴν ἐσχάτην δυστυχίαν καὶ ἀπελπισίαν. Τοὐναντίον, δ’ ἐκ τῶν φυσικῶν σπογγαλιέων, δηλαδὴ τῶν ἁπλῶν κολυμβητῶν, εἶνε σπανία περίπτωσις νὰ ἀποθάνῃ εἰς ἐκ δύο χιλιάδων ἐκ τῆς ἐργασίας ταύτης καὶ ἀπεναντίας μάλιστα οἱ τοιοῦτοι εἶνε πολὺ ὑγιέστεροι ἢ οἱ χερσαῖοι».
«Δεύτερον· Αἱ σπογγαλιευτικαὶ μηχαναὶ κατέστρεψαν τὸ εἶδος τῶν σπόγγων ἐκ τῶν θαλασσῶν τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ ἐν γένει τῆς Μεσογείου. Ἄλλοτε, πρὸ τῆς εἰσαγωγῆς τῶν μηχανῶν, ἐνῷ ἐν ταῖς αὐτοκρατορικαῖς θαλάσσαις εἰργάζοντο, καθὼς προείπομεν, ἀπειράριθμα σπογγαλιευτικὰ πλοῖα, τὰ ὁποῖα ἅπαντα ἐξῆγον ἄφθονον ἁλίευμα καὶ ὅλοι ἔμενον ηὐχαριστημένοι ἐκ τῆς ἐργασίας ταύτης, ἐν τούτοις αἱ θάλασσαι αὗται ἦσαν πάντοτε πλήρεις ἀπὸ σπόγγους καὶ εἰς τὰ ἐλάχιστα βάθη αὐτῶν, σήμερον δέ, ἐνῷ ἔμεινεν οὐδὲ τὸ δέκατον τῶν σπογγαλιευτικῶν πλοίων, ἐν τούτοις δὲν ὑπάρχουσι πλέον σπόγγοι ἐπαρκεῖς δι’ ἐργασίαν οὐδ’ εἰς τὰ μεγαλήτερα βάθη τῆς θαλάσσης, εἰς τὰ ὁποῖα δύναται νὰ κατέλθῃ ὁ σπογγαλιεὺς εἴτε διὰ μηχανῆς εἴτε καὶ ἄνευ. Ὁ δὲ λόγος εἶνε, ὅτι ἐξηφάνισαν αὐτοὺς ἀδίκως καὶ παραλόγως αἱ σπογγαλιευτικαὶ μηχαναί, διότι ὁ μὲν ἁπλοῦς κολυμβητής, καταβαίνων εἰς τὸν πυθμένα τῆς θαλάσσης, ἐξάγει μόνον τοὺς μεγάλους καὶ χρησίμους σπόγγους, οἱ δὲ μικροὶ καὶ ἄχρηστοι σπόγγοι μένουσι καὶ δύναται πάλιν νὰ εὕρῃ αὐτοὺς προσεχῶς σπόγγους τελείους καὶ χρησίμους, ἐνῷ ὁ διὰ τῆς μηχανῆς σπογγαλιεύς, ἐπειδὴ καὶ καιρὸν πολὺν δύναται νὰ μένῃ ἐν τῷ πυθμένι τῆς θαλάσσης καὶ νὰ ἐρευνήσῃ καλῶς τὰ ἐν αὐτῇ καί, τὸ σπουδαιότερον, ἡ περικεφαλαία τῆς μηχανῆς εἶνε ἐφωδιασμένη μὲ μεγεθυντικοὺς φακούς, οἵτινες μεγεθύνουσι καθ’ ὑπερβολὴν καὶ τὰ ἐλάχιστα ἀντικείμενα, ἐξάγει καὶ αὐτοὺς τοὺς μικροτέρους σπόγγους καί, ἀπλῶς εἰπεῖν, εἰς τὸ μέρος τῆς θαλάσσης, ὅπου ἤθελε νὰ πέσῃ, φέρει τὴν παντελῆ ἐρήμωσιν».
«Διὰ νὰ ἐννοήσῃ τις σαφέστερον τὴν καταστροφήν, τὴν ὁποίαν εἰς τὸ μικρὸν τοῦτο διάστημα αἱ σπογγαλιευτικαὶ μηχαναὶ ἐπέφερον εἰς τὰς σπογγαλιευτικὰς κοινωνίας τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ τὴν σπογγαλιευτικὴν βιομηχανίαν ἐν γένει, εἶνε ἀρκετὸν νὰ ρίψῃ ἐν βλέμμα ἐπὶ τῆς καταστάσεως, εἰς ἣν εὑρίσκονται σήμερον. Ἡ Συρία, παραδείγματος χάριν, ἥτις ἄλλοτε εἶχεν ἄνω τῶν 800 σπογγαλιευτικῶν πλοίων, σήμερον δὲν ἔχει πλέον ἢ μὴ μόλις 40, οἱ δὲ δυστυχεῖς αὐτῆς σπογγαλιεῖς, μὴ δυνάμενοι πλέον νὰ ζήσωσιν εἰς τὰς πατρίδας αὑτῶν, ἐγκατέλιπον αὐτὰς καὶ διεσκορπίσθησαν εἰς τὰ διάφορα μέρη τοῦ κόσμου, ἰδίως δὲ εἰς τὴν Ἀμερικήν. Τὸ Καστελλόριζον, ἡ Ἀστυπάλαια, ἡ Νίσυρος, ἡ Τῆνος, ἡ Λέρος καὶ ἡ Πάτμος ἔπαυσαν τοῦ νὰ ᾖνε σπογγαλιευτικαὶ καὶ ἔπαθον τὸ αὐτό. Ἡ Κάλυμνος, ἥτις ἄλλοτε εἶχε 370 σπογγαλιευτικὰ πλοῖα, σήμερον δὲν ἔχει εἰ μὴ μόνον 36 κολυμβητικά, 26 μηχανὰς καὶ ὀλίγας τινὰς. λέμβους, εἰς τὰς ὁποίας δὲν ἐργάζονται οὐδὲ τὸ δέκατον τῶν κατοίκων. Ἡ Σύμη καὶ ἡ Χάλκη ἔπαθον τὸ αὐτό. Ἔν γένει δὲ αἱ σπογγαλιευτικαὶ κοινωνίαι τοῦ Ὀθωμανικοῦ Κράτους ἕνεκα τῶν μηχανῶν τούτων ἔχασαν τοὺς ἀκμαιοτέρους των νέους, εἶδον τὰ κεφάλαιά των κατεστραμμένα καὶ τὸ ἐμπόριόν των περιεχόμενον εἰς δυσάρεστον θέσιν».
Αὗται εἶνε αἱ ὀλίγαι περικοπαὶ τοῦ σπουδαίου καὶ συγκινητικωτάτου ὑπομνήματος τῶν Καλυμνίων. Κατὰ τὸ θέρος δὲ τοῦ 1894 ἀνετέθη εἰς δύο Καλυμνίους, τὸν ἐν Κωνσταντινουπόλει διακεκριμένον δικηγόρον κ. Μιλτιάδην Καραβοκυρὸν καὶ τὸν ἐπίτηδες διὰ τοῦτο εἰς βασιλεύουσαν μεταβάντα σχολάρχην κ. Νικόλαον Καλαβρὸν ἡ φροντίς, ὅπως ἐνεργήσωσιν ὡς πληρεξούσιοι ἐν τῇ βασιλευούσῃ ὑπὲρ τῆς καταργήσεως τοῦ δεινοῦ κακοῦ, τὸ αὐτὸ δὲ ἤδη προσπαθεῖ ἡ Α. Θ. Παναγιότης ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Ἄνθιμος ὁ Ζʹ, ὁ ἐκ τοῦ πλησίον ἀντιληφθεὶς τῶν πραγμάτων. Ἐκ τῶν λοιπῶν δὲ σπογγαλιευτικῶν τόπων ἐνήργουν κατὰ τῶν σκαφάνδρων ἰδίως αἱ δημογεροντίαι τῆς Σύμης καὶ τῆς Ἀστυπαλαίας, ἐκείνη περὶ τὸ 1880, αὕτη ἤδη ἀπὸ τοῦ 1868.
Αἱ ἐν τῇ νήσῷ μένουσαι οἰκογένειαι τῶν δυτῶν συχνὰ ἐνθυμοῦνται αὐτῶν, τὸν τόσον μακρὰν ὑπὲρ αὐτῶν ἐργαζομένων καὶ κινδύνους ὑφισταμένων, ἰδίως αἱ μητέρες, αἱ σύζυγοι καὶ ἀδελφαί, αἱ ψάλλουσαι παρὰ τὴν ἐργασίαν, ἰδίως τὸ διὰ τοῦ χειρομύλου ἄλεσμα τῆς κριθῆς ἡ τοῦ σίτου, αὐτοσχεδίαστα ᾄσματα, τὰ οὕτω λεγόμενα καλημερίσματα, ἐν οἷς εὔχονται τοῖς ἀγαπητοῖς οἰκείοις πᾶν ἀγαθόν, ὅπερ δύναται νὰ ὑπαγορεύσῃ ποιητικὸν πνεῦμα καὶ αἴσθημα βαθύ. Γνωρίζουσι δὲ αἱ κόραι καὶ γυναῖκες τῆς Καλύμνου νὰ κατασκευάζωσι γευστικώτατα καὶ θρεπτικώτατα κουλούρια ἐκ κριθῆς, ἅπερ μετ’ ἄλλων ἀντικειμένων στέλλουσι μνήμης καὶ ἀγάπης ἕνεκα τοῖς ἐν τοῖς παραλίοις τῆς Ἀφρικῆς καὶ ἀλλαχοῦ ἁλιεύουσι δύταις δι’ ἰδιαιτέρων πλοίων, διατηρούντων τὴν συγκοινωνίαν μεταξὺ αὐτῶν καὶ τῆς πατρίδος. Κατὰ τὸν Σεπτέμβριον δὲ καὶ Ὀκτώβριον οἱ δῦται ἐπιστρέφουσι μετὰ τοῦ ἐλαστικοῦ ἁλιεύματος αὑτῶν εἰς τὴν Κάλυμνον καὶ ἄρχεται ἡ μεγάλη ἀγορὰ τῶν σπόγγων, ἥτις ἐξακολουθεῖ μέχρι τῶν Χριστουγέννων.
Ἀλλ’ οἱ κάτοικοι τῆς Καλύμνου ἀπασχολοῦνται καὶ εἰς τὴν γεωργίαν, κηπουρικὴν καὶ κτηνοτροφίαν, εἰσάγονται δὲ σχεδὸν πάντα τὰ πρὸς τὸν βίον ἀναγκαῖα πρὸς χρῆσιν τῶν κατοίκων καὶ πρὸς ἐμπόριον. Ἰδίως νῦν ὅτε τὰ σκάφανδρα καταστρέφουσι τὴν πρὶν ἀκμάσασαν σπογγαλιείαν, πτωχεύσαντες πλοίαρχοι καὶ ἄεργοι δῦται τρέπονται εἰς τὴν γεωργίαν. Αἱ γεωργικαὶ ἐργασίαι τοῦ χειμῶνος, δηλαδὴ ἡ ἀροτρίασις καὶ ἡ σπορά, ἐκτελοῦνται ὑπὸ τῶν ἀνδρῶν, αἱ δὲ τοῦ θέρους ὑπὸ τῶν γυναικῶν καὶ κορασίων, διότι οἱ ἄνδρες πρὶν μὲν ἔλειπον ὁλοτελῶς, ἀπασχολούμενοι εἰς τὰ παράλια τῆς Ἀφρικῆς εἰς τὴν σπογγαλιείαν, νῦν δὲ δὲν συνήθισαν εἰς τὴν ἀλλαγὴν τῶν πραγμάτων. Σχεδὸν ἑκάστη οἰκογένεια καλλιεργεῖ διὰ τὴν χρῆσιν τοῦ οἴκου ὀλίγην κριθήν, σπανιώτερον σῖτον, τὸ ἐπίλοιπον δ’ εἰσάγεται ἐν σχήματι κόκκων ἢ ἀλεύρων. Τὰ χωράφια κεῖνται συχνὰ πολὺ ὑψηλὰ παρ’ ἀποτόμους πλευράς, κλιμακηδὸν ἀναβαίνοντα, χωρὶς ἡ ἐπιμέλεια τῶν καλλιεργητῶν νὰ παραβλέπῃ ὀλίγα τετραγωνικὰ μέτρα χώματος καλλιεργησίμου.
Καλοὶ ἀγροὶ κριθῆς ὑπάρχουσιν οὐ μόνον εἰς ἐπίπεδα μέρη τῶν κοιλάδων, ἀλλὰ καὶ εἴς τινα ὀροπέδια τῆς βορείου καὶ νοτίου ὀροσειρᾶς, πρὸ πάντων ἐν τῷ Ἄργει καὶ ἐν τῷ ὁμόρῳ Βοθυνίῳ. Ἑκάστη οἰκογένεια, καλλιεργοῦσα κριθήν, ἔχει τὸ μικρὸν στρογγύλον ἁλώνιον αὐτῆς ἔν τινι τῶν μικρῶν ἀγρῶν καὶ ἤδη περὶ τὰ μέσα Μαΐου βλέπει τις τὰς γυναῖκας ἢ κορασίδας φερούσας τὴν χρυσῆν κριθήν, ἣν ἔκοψαν διὰ δρεπάνου ἢ ἁπλῶς ἐξερρίζωσαν διὰ τῶν χειρῶν, εἰς τὸ ἁλώνιον, ὅπου μικροί, ἀλλ’ εὐειδεῖς βόες, χρησιμοποιούμενοι καὶ διὰ τὴν ἀροτρίασιν, ἢ καὶ ὄνοι ἁλωνίζουσι τοὺς στάχεις, ἐν ἐλλείψει δὲ ζώων, αἱ γυναῖκες κοπανίζουσι τὴν κριθὴν διὰ βαρέως καμπύλου κοπάνου. Πρὸς καλλιέργειαν δὲ ἀγρῶν μεγαλειτέρων ἐκτάσεων ἢ ἁπλῶς πρὸς ἀποφυγὴν τῆς μονώσεως σχηματίζονται συχνὰ συντροφίαι μεταξὺ τῶν γυναικῶν καὶ κορασίδων. Αἱ εὔποροι ἡ νεωτερίζουσαι τῶν οἰκογενειῶν τῆς Ποθαίας ἀπέβαλον τὴν μικρὰν γεωργίαν ταύτην, μεταβαλοῦσαι τοὺς ἀγροὺς εἰς κήπους ἢ ἐνοικιάζουσαι αὐτούς. Ἀλλὰ καὶ αἱ συκαῖ, αἱ φυτίαι καπνοῦ, οἱ ἀμπελῶνες, ὥσπερ καὶ αἱ κυψέλαι ἀπαιτοῦσιν οὐ μικρὰν ἐπιμέλειαν, καὶ ταῦτα πάλιν πρὸ πάντων ἐκ μέρους τῶν γερόντων καὶ τῶν γυναικῶν. Εἰς τὰς συνήθεις δὲ ἐργασίας τῶν γυναικῶν καὶ κορασίδων ἀνήκει καὶ ἡ ὑδροφορία, τὸ ἄλεσμα διὰ τοῦ χειρομύλου καὶ ἡ συγκομιδὴ τῶν κλαδιῶν ἐκ τῶν ὀρέων διὰ τὸ μαγειρεῖον, τὸ πλύσιμον καὶ ἰδίως τὴν ἀρτοποιΐαν, ἥτις γίνεται κατὰ πᾶν Σάββατον ἐν κλιβάνοις κειμένοις παρὰ ταῖς οἰκίαις.
Τὰ δημόσια πηγάδια τῆς Ποθαίας καὶ τῆς Χώρας διαρκῶς ζωογονοῦνται ὑπὸ ὑδροφόρων γυναικῶν καὶ κορασίδων πάσης ἡλικίας, αἵτινες, ἱστάμεναι ἐπὶ τῶν πλατέων χειλέων τῶν πηγαδίων, συχνὰ ἀνὰ τρεῖς καὶ τέσσαρες συγχρόνως, πληροῦσι τὰς μεγάλας πηλίνας στάμνας αὑτῶν, ἀντλοῦσαι τὸ ὕδωρ διὰ σιδηρῶν ἀντλιῶν, κρεμαμένων ἐκ μακροῦ σχοινίου, καὶ ἔπειτα βραδεῖ τῷ βήματι φέρουσι ἐπὶ τοῦ ὤμου τὸ βαρὺ φορτίον εἰς τὰς οἰκίας αὑτῶν. Πολὺ δυσκολωτέρα ὅμως ἐργασία εἶνε ἡ συλλογὴ τῶν φρυγάνων καὶ κλαδιῶν, ἃ πολλαχοῦ αὐξάνουσιν εἰς τὰ ὄρη καὶ ἐξ ὧν ἤθελον γίνει ταχέως δάση, ἐὰν μὴ κατεστρέφοντο. Βλέποντες τὰς γυναῖκας καὶ κορασίδας ταύτας ἀνὰ δύο, τρεῖς καὶ πλείονας ἐπὶ δυσβάτων ἀτραπῶν κατερχομένας τῶν ὑψηλῶν ὀρέων, φερούσας ἐπὶ τοῦ αὐχένος καὶ ὑποστηριζούσας ταῖς χερσὶ τὸ βαρὺ φορτίον, δὲν δυνάμεθα νὰ μὴ θαυμάζωμεν τὴν ρώμην καὶ καρτερίαν αὐτῶν. Οἱ κῆποι εὑρίσκονται εἰς τὰ βαθύτερα μέρη, ὅπου ὑπάρχει ὑπόγειον ὕδωρ, ὅπως ἐν Ποθαίᾳ, ἐν τῇ Ἐμπροσθινῇ θέσει καὶ παρὰ τὴν Ρῖνα ἐν τῇ κοιλάδι τοῦ Βαθέος. Ἡ ἄρδευσις ἐκτελεῖται διὴ μηχανήματος, ὃ κινεῖ ὄνος, ἡμίονος ἢ ἵππος, τὰ προϊόντα δὲ τῶν κήπων τούτων εἶνε πρὸ πάντων ἑσπεροειδῆ καὶ λαχανικά. Ἡ κτηνοτροφία ἐξασκεῖται ἐν Καλύμνῳ ἀπὸ χρόνων παλαιοτάτων, περιορίζεται δὲ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον εἰς πρόβατα καὶ αἶγας. Ἡ νῆσος νῦν ἀριθμεῖ 50 περίπου ποιμενικὰς οἰκογενείας μετὰ 5000 προβάτων καὶ 3000 αἰγῶν ὡς ἔγγιστα, βοσκομένων ὑπὸ ποιμένων καὶ βοσκοπουλῶν ἐλευθέρως ἐπὶ τῶν ὀρέων καὶ τῶν ἐν ἀργίᾳ διατελούντων ἀγρῶν ἀντὶ μικροῦ φόρου, πληρουμένου εἰς τὸν δῆμον, ἡ δὲ νῆσος διατέμνεται διὰ τῆς μέσης ὀροσειρᾶς εἰς δύο ἡμίση, ὧν τὸ ἕτερον ἀλληλοδιαδόχως καθ’ ἕκαστον ἔτος χρησιμεύει πρὸς σπορὰν ἢ βοσκήν.
Ἡ ἐνδυμασία τῶν γυναικῶν καὶ κορασίδων εἶνε ἁπλῆ, ἀλλὰ ἰδιόρρυθμος καὶ γραφική. Ὑπὲρ τὸ λευκὸν ὑποκάμισον, τὸ ὁποῖον αἱ κομψαὶ κρύπτουσι διὰ μισοφουστάνου χρωματιστοῦ μετὰ κεντημάτων, φορεῖται στενὸς χιτὼν βαθέος χρώματος, τὰ λεγόμενα καβάδια, ἔμπροσθεν ἀνοικτός, περιεζωσμένος ὑπὲρ τὴν ὀσφὺν διὰ πλατείας μελαίνης ζώνης μετὰ μακρῶν θυσάνων, ἐνῷ μέλαν καὶ κίτρινον, ἐνίοτε δὲ καὶ λευκὸν μανδύλιον, τὸ λεγόμενον τσεμπέρι, προφυλάττων τὴν κεφαλήν, ἧς αἱ τρίχες συνδέονται διὰ κοκκίνου κεφαλοδέματος, ὁ δὲ χιτὼν δεικνύει ἀριστερόθεν καὶ δεξιόθεν μέχρι τοῦ γόνατος τομήν, ὡς παρὰ ταῖς ἀρχαίαις Λακαίναις, διὰ νὰ μὴ ἐμποδίζῃ ἐν τῇ ἐργασίᾳ καὶ ἐν τῇ πορείᾳ. Συνήθως αἱ γυναῖκες φοροῦσι πρὸς ταύτην τὴν ἐνδυμασίαν κίτρινα ὑποδήματα μὲ ὑψηλὰ καλάμια κατὰ τῶν πετρῶν, θάμνων καὶ ἀκανθῶν, ὅπως οἱ ποιμένες, οἱ Κρῆτες καὶ οἱ Ρωμαῖοι στρατιῶται, τινὲς δὲ αὐτῶν βαδίζουσι καὶ ἀνυπόδητοι. Αὕτη ἡ παλαιὰ ἐνδυμασία ὑπείκει ἠρέμα εἰς ἄλλην, ἧς τὸ ἰδιάζον συνίσταται ἐν τῷ ὅτι ἀντὶ τῶν καβαδίων, τοῦ ἔμπροσθεν ἀνοικτοῦ χιτῶνος, φορεῖται τὸ φουστάνι μὲ σούφρας, ἀρχομένας πολὺ ὑψηλά, ἕνεκα δὲ τούτου λείπει ἡ ζώνη καὶ αἱ τομαί. Τὰ διὰ τὴν νεωτέραν ἐνδυμασίαν ταύτην ἁρμόδια ὑποδήματα εἶνε τὰ λεγόμενα σκαφόνια μαῦρα καὶ κοντά. Ἀλεξήλια, χειρόκτια καὶ ὁ λίαν εὐμετάβλητος συρμὸς τῶν Παρισίων δὲν ἐπεξέτειναν ἔτι τὸ διὰ τὰ βαλάντια τῶν ἀνδρῶν τόσον δυσβάστακτον κράτος αὑτῶν εἰς τὰς Σπαρτιάτιδας τῆς Καλύμνου.
Ἡ ἐνδυμασία τῶν ἀνδρῶν εἶνε μᾶλλον ποικίλη, ὅπως πρέπει καὶ νὰ περιμένωμεν αὐτό, ἀφ’ οὗ ἡ νῆσος ἀναδεικνύει παρὰ τὸν συντηρητικώτατον ποιμένα τὸν τολμηρὸν θαλασσοπόρον καὶ δύτην, τὸν κομψὸν μεγαλέμπορον τῶν πρωτευουσῶν τῆς Εὐρώπης. Μεταξὺ τῶν πλοιάρχων καὶ δυτῶν δὲν εἶνε σπάνιοι ἄνδρες ὡραῖοι καὶ ἐλεύθεροι τοὺς τρόπους, ἀκούραστοι δὲ οὐ μόνον ἐν τῇ ἐργασίᾳ, ἀλλὰ καὶ εἰς τὰς διασκεδάσεις, εἰς τραγούδια, παιγνίδια καὶ χορόν. Ἡ χειμερινὴ ἐνδυμασία τῶν ποιμένων κατασκευάζεται ἐκ χονδροῦ φαιοῦ μαλλίνου ὑφάσματος, συνίσταται δὲ ἐκ βρακίων, γελεκίου, σκούφου καὶ ὑψηλῶν κιτρίνων ὑποδημάτων, μακρὰ δὲ ποιμενικὴ ράβδος μετὰ σιδηροῦ ἀγκίστρου, ὥσπερ καὶ σακκοῦλα ἐκ τοῦ δέρματος νεογνοῦ αἰγὸς διὰ τὸν καπνὸν εἶνε αἱ ἀχώριστοι σύντροφοι αὐτοῦ. Τὸ θέρος φοροῦσι τὰ αὐτὰ φορέματα μόνον ἐκ βαμβακερῶν ὑφασμάτων καὶ ψάθινον πῖλον. Ἡ ἐνδυμασία τῶν δυτῶν εἶνε, πρὸ πάντων κατὰ τὰς ἑορτάς, ζωγραφικὴ καὶ κομψή, συνισταμένη ἐκ κεντητοῦ καὶ ἐπὶ τῶν νώτων περιπλοκάδην δεδεμένου γελεκίου ἐπὶ λευκοῦ ὑποκαμίσου, μαύρων σκαφονίων καὶ κατὰ τὴν ὥραν τοῦ ἔτους ψαθίνου πίλου ἢ κούκου ἐκ γούνων. Τὸ πρὶν τόσον συχνὰ φορούμενον κόκκινον φέσιον μετὰ μαύρου ἢ κυανοῦ θυσάνου ἔγεινεν ἤδη σπάνιον. Συχνὰ βλέπομεν τοὺς ψαθίνους πίλους τῆς Φλωρεντίας, ἐνίοτε δὲ καὶ τὴν ρωσικὴν κασκέταν, φερομένην ὑπὸ τῶν εἰς Ρωσίαν μεταβαινόντων, τῶν κοινῶς ρώσων λεγομένων.
Ὡς εἰς τὰ πλεῖστα ἄλλα μέρη, τὰ κατοικούμενα ὑπὸ τῶν ὀρθοδόξων, καὶ ἐν τῇ Καλύμνῳ ὑπάρχει ἀρχαιόθεν τὸ ἔθιμον, ὅτι οἱ γονεῖς, ἀδελφοὶ καὶ στενώτεροι συγγενεῖς φροντίζουσι περὶ τῆς ὑπανδρείας τῶν κορασίδων, προικίζοντες αὐτὰς ἐν καλῇ ὥρᾳ καὶ πρὸ πάντων κατασκευάζοντες διὰ τὸ μέλλον ζεῦγος οἰκίαν. Καὶ ἡ πενεστέρα οἰκογένεια καταβάλλει τὴν δέουσαν φροντίδα, ὅπως αἱ θυγατέρες αὐτῆς μὴ ὑπηρετῶσιν ἐν ξέναις οἰκίαις ὡς ὑπηρέτριαι, ἀλλ’ ἐργάζωνται ἐν τῇ ἰδίᾳ μέχρι τῆς ὑπανδρείας. Μόνον τελευταίως ἡ διαφορὰ τῶν περιουσιῶν ἐπήνεγκεν εἰς τὸν κανόνα τοῦτον ὀλίγας ἐξαιρέσεις. Οἱ γάμοι, παρατεινόμενοι ἐπί τινας ἡμέρας, ἑορτάζονται πλουσιοπαρόχως ὑπὸ πυκνὴν συρροὴν συγγενῶν καὶ φίλων, ἐλευθέρως ζητούντων καὶ διατασσόντων, ὅσα ἐπιθυμοῦσι. Τότε ψάλλονται ᾄσματα, χορεύονται δὲ μετὰ χάριτος καὶ ἀκουρασίας οἱ ἐγχώριοι χοροί, ἐν οἷς πρωταγωνιστεῖ ὁ ἐπὶ κεφαλῆς τοῦ χοροῦ χορεύων.
Ἀπὸ τῶν Χριστουγέννων μέχρι τῆς ἑορτῆς τῶν Ἐπιφανίων καὶ εἰς τὸν καιρὸν τῶν Ἀπόκρεω, εἰς τὸ Πάσχα καὶ ἄλλας θρησκευτικὰς ἑορτὰς ἐπίσης ψάλλουσι καὶ χορεύουσιν ἢ ἀληθέστερον ἔψαλλον καὶ ἐχόρευον, διότι ἡ κακουχία τῶν τελευταίων ἐτῶν πνίγει τὴν ὄρεξιν τῶν διασκεδάσεων. Ἰδίως ἄξιαι προσοχῆς εἶνε αἱ αὐτοσχεδίαστοι ἐρωταποκρίσεις κατὰ διαφόρους σκοποὺς ὑπὸ τὸν ἦχον τοῦ ἀσκαύλου, τῆς λύρας καὶ τοῦ βιολίου, ἑορτάζονται δὲ καὶ πανηγύρεις ἔξω τῶν δύο πόλεων, ἡ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου ἐπὶ τοῦ λόφου τῆς Πατέλλας, ἡ τοῦ Ἁγίου Πέτρου ἐν τῇ θέσει Παλαιονήσῳ, ἡ τοῦ Προφήτου Ἠλίου ἐπὶ τοῦ ὁμωνύμου ὑψηλοτέρου ὄρους τῆς νήσου, ἡ τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονος ἐν τῷ Δάμῳ, ἡ τῆς Παναγίας Γαλατιανῆς ἐπὶ τοῦ ὁμωνύμου ὄρους καὶ ἐν τῇ θέσει Ἀργινῶντα καὶ ἡ τῆς Κυραψηλῆς ἐπὶ τοῦ ὁμωνύμου ὄρους. Κατὰ τὸν Σεπτέμβριον δὲ συρρέει πληθυσμὸς πολὺς ἐν τῇ κοιλάδι τοῦ Βαθέος ἐπὶ τῶν μόλις ἐπιστρεψάντων ἐκ τῆς Ἀφρικῆς καὶ ἀλλαχόθεν πλοίων, ὅπως παραδίδηται δι’ ὀλίγας ἡμέρας εἰς τὴν συγκομιδὴν τῶν ἐλαιῶν τοῦ ἐκεῖ μεγάλου ἐλαιῶνος. Αἱ περισσότεραι δὲ τῶν οἰκογενειῶν συνείθισαν νὰ μένωσιν εἰς τὰ χωράφια αὑτῶν τὸν καιρὸν τῆς συγκομιδῆς τῶν σύκων καὶ τοῦ τρυγητοῦ ἐν καλύβαις ἐκ φυλλωμάτων τῆς ροδοδάφνης, αἵτινες βαθμηδὸν ἀντικαθίστανται ὑπὸ λιθοκτίστων οἰκιῶν, συχνὰ ἐν θέσεσι μαγευτικαῖς καὶ μετὰ πανοράματος ἐξαισίου.
Οἱ κάτοικοι τῆς Καλύμνου ἔνθεν μὲν φυλάττουσιν ἔτι πολλὰ τῶν ὡραίων πατροπαραδότων ἐθίμων αὑτῶν, ἔνθεν δὲ κατέστησαν κοσμοπολῖται, ταξειδεύοντες συχνότατα ἀνὰ τὴν οἰκουμένην καὶ ἱδρύοντες ἐμπορικοὺς οἴκους, ἰδίως σπογγεμπορικοὺς εἰς πλείστας μεγαλουπόλεις τῆς Εὐρώπης, καὶ ἐν ἄλλαις ἠπείροις. Οἱ σπουδαιότεροι τῶν ἐμπορικῶν οἴκων τούτων εἶνε κατ’ ἀλφαβητικὴν σειρὰν τῶν πόλεων καὶ ὀνομάτων οἱ ἑξῆς· ἐν Ἀμστελοδάμῳ Νικηφόρος Κόκκινος, ἐν Βιέννῃ Θέμελις Διαμαντῆς καὶ Γεώργιος Κουρεμέτης, ἐν Βρυξέλλαις Ἀδελφοὶ Ζερβοί, ἐν Καλκούττῃ Μιχαὴλ Πελεκᾶνος, ἐν Λειψίᾳ Ἀντώνιος Μάγκος, ἐν Λιβόρνῳ Ἀδελφοὶ Τουλουμάρη, ἐν Λονδίνῳ Ἀδελφοὶ Συμεὼν καὶ Νικόλαος Βουβάλης, ἐν Μαδρίτῃ Δημήτριος Ἀλεξιάδης καὶ Γεώργιος Μπουλαφένδης, ἐν Μονάχῳ Θέμελις Ζερβός, ἐν Μόσχᾳ Ἀντώνιος Μπιλλήρης καὶ Γεώργιος Σκουμβουρδῆς, ἐν Οδησσῷ Ἀδελφοὶ Πατέλλη, ἐν Πειραιεῖ Γεώργιος Πελεκᾶνος, ἐν Πετρουπόλει Ἰωάννης Πουγούνιας καὶ Ἰωάννης Τηλιακός, ἐν Στοκχόλμῃ Τσάππος καὶ Θεοδωρίδης, ἐν Στουτγάρτῃ Νικόλαος Κωλέττης, ἐν Τεργέστῃ Θεόφιλος Κουτρούλης καὶ ἐν Φραγκφούρτῃ ἐπὶ Μοίνου Ἀδελφοὶ Ἠλιάδαι. Ἔκ τῶν σπουδαιοτέρων δὲ μεγαλεμπόρων Καλυμνίων, διαμενόντων ἐν τῇ νήσῷ ἀναφέρω τοὺς ἑξῆς· Ἀναγνώστην Ἀλεξιάδην, Ἰορδάνην Ἀλεξιάδην, Νικόλαον Δρᾶκον, Μιχαὴλ Κόκκινον, Ἀντώνιον Κουρεμέτην, Ἀριστείδην Κουρεμέτην Νομικὸν Κουντούρην, Μιχαὴλ Λαζάρου, Μιχαὴλ Μαγκλῆν, Ἰωάννην Ε. Ὀλυμπίτην, Ἰωάννην Θ. Ὀλυμπίτην, Μιχαὴλ Ὀλυμπίτην καὶ Ἐμμανουὴλ Ν. Ὀλυμπίτην.
Ἀλλὰ καὶ εἰς πολλοὺς ἄλλους κλάδους ἀνθρωπίνης πνευματικῆς δράσεως ἐξέχουσιν οἱ Καλύμνιοι, ἀναδείξαντες μακρὰν φάλαγγα ἀρχιερέων, οἷοι Γαβριὴλ Ἰατρουδάκης Μητροπολίτης Νικοπόλεως, Ἀμβρόσιος Κασσάρας, ἐπίσκοπος Πλαταμῶνος, Μισαὴλ Πατέλλης, ἐπίσκοπος Θαυμακοῦ καὶ οἱ ἀείμνηστοι, Μελέτιος Καβάσιλας, πρώην Κρήτης, καὶ Ἰερεμίας Ταυλάριος, πρώην Δέρκων, ἀρχιμανδριτῶν, οἷοι Νικηφόρος Ζερβός, Ἰωακεὶμ Οἰκονόμου, Μισαὴλ Παραβάτης, Ἰερεμίας Σαρδινάκης, Σεραφεὶμ Σκαρούλης καὶ Ἀμβρόσιος Τσάππος, ἱεροδιακόνων, οἷοι Γεννάδιος Θέμελις καὶ ὁ ἀείμνηστος Γεώργιος Καλλισπέρης, ἱερέων, οἷοι Σκευοφύλαξ Πικραμμένος καὶ Θέμελις Θέμελι, σχολαρχῶν καὶ πτυχιούχων διδασκάλων, οἷοι Ἰωάννης Ἀμπελᾶς, Ἀλέξανδρος Βάλλας, Νικόλαος Γαλανός, Ἰωάννης Καβάσιλας, Νικόλαος καὶ Φιλόλαος Καλαβρός, Ἀντώνιος Καραντώνης, Γεώργιος Μανιᾶς, Ἐμμανουὴλ Νικολαΐδης, Ἰωάννης Ὀρφανός, Μάρκος Παπαγεωργίου, Κλεομένης Συμεὼν καὶ οἱ ἀείμνηστοι Γερμανὸς Ταυλάριος, Δανιὴλ Κεραμεύς, Ἰεζεκιὴλ Παπουτσίνας, Νομικὸς Καλαβρός, Σακελλάριος Κλήμης καὶ Νικόλαος Παπᾶ Ἰωάννου, δικαστῶν καὶ δικηγόρων, οἷοι Γεώργιος Καλλισπέρης, Μιλτιάδης καὶ Δημήτριος Καραβοκυρός, Θέμελις καὶ Ἰωσὴφ Κινδύνη, Ἀριστείδης Κουτρούλης καὶ Μιχαὴλ Σακελλαρίου, ἰατρῶν, οἷοι Σακελλάριος Ζερβός, Ἰωάννης Καραντώνης, Ἀντώνιος Κινδύνης, ὑφηγητὴς τοῦ ἐν Ἀθήναις Πανεπιστημίου, Μιχαὴλ καὶ Σπυρίδων Καραβοκυρός, Θέμελις Κατθοπούλης, Γεώργιος Κουντούρης, Ἀντώνιος Πελεκᾶνος, Ἐμμανουὴλ Πιζάνιας, Νικόλαος Προεστός, Θεμιστοκλῆς Ν. Ὀλυμπίτης, Νικόλαος καὶ Γρηγόριος Θ. Ὀλυμπίτης, Σπυρίδων Σακελλαρίου, Ἀριστείδης, Γεώργιος καὶ Φίλιππος Σβῦνος, Δημήτριος Σούνιος καὶ οἱ ἀείμνηστοι Κωνσταντῖνος Δρᾶκος, Νεοκλῆς Καλαβρός, Ἐμμανουὴλ Κοντόδιακος, Νικόλαος Πελεκᾶνος καὶ Γεώργιος Σκόνης, πτυχιούχων φαρμακοποιῶν, οἷοι Μιχαὴλ Διαμαντῆς καὶ Βασίλειος Ὀλυμπίτης, ζωγράφων, οἷοι Μιχαὴλ Αλαχοῦζος, Μιχαὴλ Κουφός, Θεόφιλος Μπιλλήρης, Γεώργιος Οἰκονόμου, ὁ ἀείμνηστος Σακελλάριος Μαγκλῆς καὶ οἱ εὐέλπιδες μαθηταὶ τῆς ζωγραφικῆς Ἐμμανουὴλ Ζαΐρης, Ἰωάννης Ζερβὸς καὶ Σακελλάριος Πιζάνιας, ξυλογλυπτῶν, οἷοι Νικόλαος Καλλίας, Νικόλαος Καραντώνης καὶ Νικόλαος Μαλαμάτος. Ὡς ἀνώτερος κυβερνητικὸς ὑπάλληλος τῆς μὲν Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἀνεδείχθη Ἱπποκράτης Ταυλάριος, τῆς δὲ Ἑλλάδος ὁ ἀείμνηστος Νικόλαος Καλλισπέρης, ὡς ἀρχαιοδίφης Ἰωάννης Καλλισπέρης, ὡς ἐκκλησιαστικοῦ ρήτορες διαπρέπουσι Μιχαὴλ Γαλανός, Γεννάδιος Θέμελι καὶ Ἰωάννης Καβάσιλας, ὡς δημοσιογράφοι Μιχαὴλ Γαλανὸς καὶ Σακελλάριος Σακελλαρίου, ἐκ τοῦ γυναικείου δὲ φύλου ἐξέχουσιν ἐπὶ μορφώσει ἐκπεπαιδευμέναι ἐν τῷ ἐξωτερικῷ Σεβαστὴ καὶ Ἐρασμία Καλλισπέρη, Χριστοφίλη Πικραμμένου, Καλλιόπη Καλαβροῦ, Μαρία Σαρδινάκη, Ἄννα Καβάσιλα καὶ ἄλλαι.
Ζητῶ συγγνώμην παρὰ τοῦ φίλου ἀναγνώστου διὰ τὸ πλῆθος τῶν ὀνομάτων, ἃ ἀναφέρω, ἀλλ’ ἀκριβῶς τὸ πλῆθος τοῦτο, τρανώτατα ἀποδεικνύον τὴν ἀξίαν τῆς γενετείρας τοσούτων ἐν διαφόροις κλάδοις τῆς ἀνθρωπίνης δράσεως εὐδοκιμούντων προσώπων, δύναται νὰ συντείνῃ νὰ προκαλῇ τὴν ὑπὲρ τῆς πασχούσης νήσου τόσον ἀναγκαίαν γενικὴν συμπάθειαν.
Προΐστανται τῆς νήσου ἐκ μέρους τῆς Αὐτοκρατορικῆς Κυβερνήσεως εἷς Καϊμακάμης, ἐκ μέρους δὲ τοῦ πληθυσμοῦ δύο δημογέροντες μετὰ ὀκτὼ συμβούλων, ἐκλεγόμενοι κατ’ ἔτος περὶ τὰ Χριστούγεννα διὰ γενικῆς ψηφοφορίας. Τὰ ἔσοδα τοῦ δήμου τῶν Καλυμνίων ἀνέρχονται κατὰ μέσον ὅρον εἰς 100,000 φράγκα χρυσᾶ ἐτησίως, πηγάζουσι δὲ ἐκ τοῦ φιλανθρωπικοῦ δικαιώματος τῶν εἰσαγομένων σπόγγων καὶ ἄλλων ἐμπορευμάτων, τῆς δεκάτης τῶν προϊόντων τῆς γῆς καὶ τῶν ποιμνίων, ἅτινα ἀναλίσκονται εἰς τὸν πρὸς τὴν Αὐτοκρατορικὴν Κυβέρνησιν φόρον, εἰς τὰ σχολεῖα, εἰς διατήρησιν τριῶν ἔως πέντε δημοτικῶν ἰατρῶν, δύο δημοτικῶν φαρμακείων καὶ διαφόρων ὑπαλλήλων τῆς δημογεροντίας ἀπὸ τοῦ πρώτου γραμματέως μέχρι τῶν κλητήρων.
Τοιαύτη ἐν συντόμῳ ἡ νῆσος Κάλυμνος, ρόδον καταβιβρωσκόμενον ὑπὸ σκώληκος, Ἀνδρομέδα, ἀπειλουμένη ὑπὸ κήτους καὶ ἀναμένουσα τὸν Περσέα, ἡ σκηνὴ ἐκτάκτων ἑορτῶν, ὁ ὅρος πολυπληθῶν ἐπισκέψεων καὶ τὸ κέντρον τῶν σκέψεων ὁλοκλήρου τῆς Ὀρθοδοξίας ἀνὰ τὰς ἀλησμονήτους ἡμέρας τοῦ Ἰανουαρίου καὶ Φεβρουαρίου τοῦ 1895.
Ἡ εἴδησις τῆς εἰς τὸν Οἰκουμενικὸν Θρόνον ἀναρρήσεως τοῦ τέως Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Λέρου Καλύμνου κ. Ἀνθίμου διεδόθη αὐθημερὸν διὰ τοῦ τηλεγράφου ἀνὰ τὸν πεπολιτισμένον κόσμον, δηλαδὴ Σάββατον τὴν 20 Ἰανουαρίου ἔφθασε δὲ εἰς Κάλυμνον, μὴ ἔχουσα ἔτι τηλεγραφικὴν συγκοινωνίαν μόνον τὴν ἐπαύριον περὶ τὰς 5 μ. μ. δι’ ἀτμοπλοίου, φέροντος ἐξ Ἀλικαρνασσοῦ παχὺν φάκελλον τηλεγραφημάτων καὶ ἀπεσταλμένον τοῦ ἐν Ἁλικαρνασσῷ κ. Νικολάου Καϊσαρλῆ, ὅστις, παραλαβὼν τὸν ἐκ τῶν προκρίτων τῆς Καλύμνου κ. Ἐμμανουὴλ Ὀλυμπίτην, πρῶτος ἀνήγγειλε τὸ εὐφρόσυνον καὶ σπουδαῖον γεγονὸς τῷ Οἰκουμενικῷ Πατριάρχῃ Ἀνθίμῳ τῷ Ζʹ. Μεταξὺ δὲ τῶν τηλεγραφημάτων ἰδιαιτέρως ἄξιον τυγχάνει μνείας τὸ τῶν ἐννέα Συνοδικῶν, τῶν ψηφισάντων ὑπὲρ Ἀνθίμου τοῦ Ζʹ.
Μόλις ἐγνωστοποιήθη ἡ εἴδησις αὕτη ἀνὰ τὴν Κάλυμνον, ἤρξαντο αἱ κωδωνοκρουσίαι καὶ ἡ συρροὴ τῶν προὐχόντων καὶ τοῦ λαοῦ εἰς τὴν Μητρόπολιν, ὅπως συγχαρῶσι τῷ τέως Πανιερωτάτῳ Μητροπολίτῃ αὑτῶν, ἤδη δὲ Παναγιωτάτῳ Οἰκουμενικῷ Πατριάρχῃ, ἀσπαζόμενοι τὴν δεξιὰν καὶ ἑπικαλούμενοι τὴν εὐλογίαν Αὐτοῦ. Μεταξὺ τῶν πρώτων ἔσπευσεν ἡ Δημογεροντία, συγχαίρουσα ἐν ὀνόματι ὁλοκλήρου τοῦ λαοῦ τὴν Α. Θ. Παναγιότητα, ἥτις ἐξέφρασε τὴν πρὸς τὸ Γένος καὶ τὴν Ἐκκλησίαν εὐγνωμοσύνην Αὑτῆς, ὑποσχομένη συνάμα, ὅτι καὶ μακρὰν τῆς μικρᾶς ἐν τῷ Ικαρίῳ Πελάγει τέως Μητροπόλεως Αὑτῆς θέλει φροντίσῃ ὑπὲρ τῶν ζωτικῶν συμφερόντων αὐτῆς. Ἐξακολουθουσῶν δὲ τῶν ὑποδοχῶν περὶ τὴν 8 ὥραν μ. μ. κατέπλευσεν ἀτμόπλοιον, φέρον ἀξιωματικὸν τῆς ἡγεμονικῆς χωροφυλακῆς τῆς Σάμου, τὸν κ. Δημήτριον Κωνσταντᾶν, ἀποσταλέντα ὑπὸ τῆς Αὐτοῦ Ὑψηλότητος τοῦ Ἡγεμόνος Γεωργίου Βέροβιτς, νῦν Γενικοῦ Διοικητοῦ τῆς Κρήτης, καὶ κομιστὴν συγχαρητηρίων ἐπιστολῶν ἐκ μέρους τοῦ Ἡγεμόνος καὶ τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου τῆς Σάμου κ. Γαβριήλ, ἦλθε δὲ καὶ νέος φάκελλος τηλεγραφημάτων, ἐν οἷς καὶ τὸ περὶ τῆς ἐκλογῆς Ἀνθίμου τοῦ Ζʹ ἐπίσημον τοῦ Τοποτηρητοῦ τοῦ Οἰκουμενικοῦ θρόνου Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Προύσσης κ. Ναθαναήλ. Ἐξηκολούθουν δὲ αἱ συγχαρητήριοι ἐπισκέψεις μέχρι βαθείας νυκτός, προσερχομένων οὐ μόνον ἀνδρῶν, ἀλλὰ καὶ γυναικῶν καὶ παίδων, ὁρμωμένων ἐξ εὐλαβῶν αἰσθημάτων, ἀσπαζομένων τὴν δεξιὰν καὶ ἐπικαλουμένων τὴν εὐλογίαν τῆς Α. Θ. Παναγιότητος.
Ἐξ ὀνόματος δὲ τοῦ πολυπληθεστάτου στοιχείου τῶν πλοιάρχων καὶ δυτῶν προσηγόρευσε τὴν Α. Θ. Παναγιότητα ὁ πλοίαρχος Νικόλαος Χούλλης, παρακαλῶν τὸν Πατριάρχην ὅπως ἐν τῇ βασιλευούσῃ μεριμνήσῃ περὶ τῆς καταργήσεως τῶν σκαφάνδρων, τῶν τόσων ἐπιβλαβῶν διὰ τὴν ὑγίειαν καὶ ζωὴν τῶν δυτῶν καὶ τὴν εὐημερίαν οὐ μόνον τῆς Καλύμνου, ἀλλὰ καὶ τῶν λοιπῶν σπογγαλιευτικῶν τόπων τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ τῆς Ἑλλάδος, ἡ δὲ Α. Θ. Παναγιότης ὑπεσχέθη, ὅτι θὰ πράξῃ πᾶν τὸ δυνατόν.
Ἀλλ’ οὐ μόνον οἱ κάτοικοι τῆς Καλύμνου ἔσπευδον εἰς τὴν Α. Θ. Παναγιότητα διὰ νὰ συγχαρῶσιν Αὐτῇ, ἀλλὰ καὶ ἀπεσταλμένοι ἐκ τῶν γειτόνων νήσων, ἔτι δὲ καὶ ἐκ Κωνσταντινουπόλεως. Τὴν πρωΐαν τῆς 23 Ἰανουαρίου ἦλθεν ἐκ Λέρου δι’ ἱστιοφόρου ὅ πρῶτος δημογέρων τῆς νήσου κ. Νικόλαος Σκοπελίτης καὶ ὁ σχολάρχης κ. Ἰωάννης Ἀμπελᾶς, οἷς ἠκολούθησαν ὀλίγας ἡμέρας ὕστερον δι’ ἀτμοπλοίου ὁ Πανοσιολογιώτατος Ἀρχιμανδρίτης Δωρόθεος Νικηταΐδης μετὰ πολλῶν ἱερέων καὶ οἱ ἐκ τῶν προκρίτων κ. κ. Νικόλαος Χαραμῆς, Θεολόγος Μαρκόπουλος, Σωτήριος Ματτανδός, Δαβὶδ Καρλαβᾶς καὶ Νικόλαος Ροῦσος. Ἔκ Κῶ δὲ ἔφθασεν ἐπίσης τὴν 23 Ἰανουαρίου ὁ Πανιερώτατος Μητροπολίτης Κῴου κ. Καλλίνικος μετὰ τοῦ δημάρχου Κῶ κ. Γεωργίου Ἰωαννίδου, τοῦ κ. Νικολάου Νικολαΐδου καὶ τῶν υἱῶν τοῦ κ. Ἀλεξίου Θυμανάκη, ἀνεψιῶν δὲ τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ἡρακλείας κ. Γερμανοῦ, Ἀναστασίου καὶ Δημοσθένους. Ἐξ Ἀστυπαλαίας δὲ ἦλθεν δι’ ἱστιοφόρου ὁ πρῶτος δημογέρων τῆς νήσου κ. Ἐμμανουὴλ Λογιώτατος μετὰ τῶν μελῶν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ταμείου καὶ δημοτικοῦ συμβουλίου κ. κ. Ἰωάννου Οἰκονομίδου, Ἰωάννου Γεωργιάδου καὶ ἄλλου Ἐμμανουὴλ Λογιωτάτου, ἐκ Πάτμου δὲ ὁ Πανοσιώτατος Καθηγούμενος τῆς Ἰερᾶς Μονῆς Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου κ. Νεκτάριος μετὰ τοῦ Πανοσιολογιωτάτου Ἀρχιμανδρίτου Κυρίλλου Βοΐνη καὶ τοῦ σχολάρχου κ. Μιχαὴλ Μαλανδράκη, ἐκ Κωνσταντινουπόλεως δὲ οἱ ἀνεψιοὶ τῆς Α. Θ. Παναγιότητος κ. Ἀγησίλαος Παπακωστῆς ἰατρὸς ἐν Τυρολόῃ, καὶ κ. Χρῆστος Ρῆγας, τραπεζίτης ἐν Κωνσταντινουπόλει, οἱ Πανοσιολογιώτατοι Ἀρχιμανδρῖται Σεραφεὶμ Σακαρούλης Καλύμνιος καὶ Ἰωακεὶμ Φορόπουλος Χῖος, ὁ ἱεροκῆρυξ Ἱερόθεος Τεκνόπουλος Καισαρεὺς καὶ ὡς ἀντιπρόσωποι τοῦ τύπου τῆς βασιλευούσης ὁ διευθυντὴς τῆς «Ἐκκλησιαστικῆς Ἀληθείας» κ. Ἰάκωβος Βασιάδης καὶ ὁ κ. Ἀθανάσιος Παλαιολόγος, ἀνταποκριτὴς τῶν ἐφημερίδων «Νεολόγος» καὶ «Κωνσταντινούπολις», ἐκ Ρόδου δὲ ἔφθασεν ὁ Πανιερώτατος Μητροπολίτης Ρόδου κ. Κωνσταντῖνος.
Τὴν 21 Ἰανουαρίου ἡ δημογεροντία τῆς Καλύμνου μετὰ τοῦ δημοτικοῦ συμβουλίου ἐσκέφθη περὶ τοῦ προγράμματος ἐπισήμου ἑορτῆς εἰς τιμὴν τῆς ἀναρρήσεως τοῦ τέως Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Λέρου Καλύμνου εἰς τὸν Οἰκουμενικὸν Θρόνον, ἀπεφασίσθη δὲ νὰ τελεσθῇ τὴν 25 Ἰανουαρίου, ἡμέραν τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, τὴν μὲν πρωΐαν δοξολογία ἐν τῷ ναῷ τῆς Μεταμορφώσεως, τῷ δι’ ἐξαιρέτων εἰκόνων κοσμηθέντι ὑπὸ τῶν ἐντοπίων ζωγράφων Σακελλαρίου Μαγκλῆ καὶ Γεωργίου Οἰκονόμου, μετὰ μεσημβρίαν δὲ νὰ ἑορτασθῶσι τὰ ἐγκαίνια τοῦ ἐν τῇ θέσει Παντίνῳ νέου δημοτικοῦ σχολείου τῶν ἀρρένων. Ἤδη τὴν παραμονὴν τῆς 25 Ἰανουαρίου διὰ μυρσινῶν καὶ ἀνθέων ἐστολίσθησαν ὁ ναὸς τῆς Μεταμορφώσεως καὶ τὸ νέον δημοτικὸν σχολεῖον, ἀπὸ τῆς ἑσπέρας δὲ κατέλαβον θέσεις ἐν τῷ ναῷ εὐλαβεῖς γυναῖκες, προσελθοῦσαι καὶ ἐκ τῶν μᾶλλον ἀποκέντρων μερῶν τῆς νήσου, ὅπως διανυκτερεύσωσιν ἐκεῖν. Ἔν μεγίστῃ συρροῇ λαοῦ ἤρξατο ἡ λειτουργία περὶ τὰς 7 π. μ., μετὰ δὲ τὸ ἀνάγνωσμα τοῦ Ἁγίου Εὐαγγελίου ὁ ἱεροδιάκονος Καλλίνικος Καλαβρὸς ἐκ τοῦ ἄμβωνος ἐποιήσατο ἔναρξιν τῶν προσφωνήσεων πρὸς τὴν Α. Θ. Παναγιότητα, ἥτις ηὐχαρίστησεν ἀπὸ τοῦ μητροπολιτικοῦ καλλιμαρμάρου θρόνου τὸ πνευματικὸν ποίμνιον Αὑτῆς διὰ τὰ πρὸς Αὐτὴν δηλωθέντα αἰσθήματα, συνιστῶσα ἀγάπην, εἰρήνην, ὁμόνοιαν καὶ ὑπισχνουμένη, ὅτι θὰ φροντίσῃ ὑπὲρ αὐτοῦ καὶ μακρόθεν ἐν τῇ βασιλευούσῃ.
Εἶτα ἐκ μέρους τῆς κοινότητος ἀπὸ τοῦ ἀριστεροῦ χοροῦ προσηγόρευσε τὴν Α. Θ. Παναγιότητα ὁ δεύτερος δημογέρων κ. Κλεάνθης Ζερβός, ὅν διεδέχθη πάλιν ἐκ τοῦ ἄμβωνος ὁ σχολάρχης κ. Νικόλαος Καλαβρός. Προοιμιασάμενος διὰ τῆς εὐαγγελικῆς ρήσεως «οὐ δύναται πόλις κρυβῆναι ἐπάνω ὄρους οὐδὲ καίουσι λύχνον καὶ τιθέασιν αὐτὸν ὑπὸ τὸν μόδιον, ἀλλ’ ἐπὶ τὴν λυχνίαν καὶ λάμπει πᾶσι τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ», ὁ ἀγορεύων διὰ βραχέων ἐποιήσατο λόγον περὶ τῶν δοκιμασιῶν καὶ θλίψεων, ἃς καρτερικώτατα ὑπέστη ἡ Α. Θ. Παναγιότης καὶ αἵτινες οὐδόλως ἐκώλυσαν Αὐτὴν νὰ ἀσχολῆται περὶ τὴν μελέτην τῶν ἱερῶν γραφῶν διὰ νὰ μεταδίδῃ τὰ πορίσματα τῶν μελετῶν τούτων εἰς ἅπαντας τοὺς χριστιανοὺς διὰ τῆς δημοσιεύσεως αὐτῶν, ἐξέθηκεν εἶτα τὰς ἐλπίδας, αἵτινες εἶχον γεννηθῇ εἰς τὴν τέως ἐπαρχίαν Αὐτῆς διὰ τὸ ἀκαταπόνητον Αὐτῆς περὶ τὸ διδάσκειν σχεδὸν καθ’ ἡμέραν ἐπὶ ἐκκλησίας, τὴν σύνεσιν καὶ τὸ θαρραλέον Αὐτῆς πρὸς ὑποστήριξιν καὶ βελτίωσιν τῶν κοινοτικῶν πραγμάτων καὶ ἰδίᾳ τῶν σχολείων, τὴν λύπην, ἣν αἰσθάνονται ἐν μέρει, διότι στεροῦνται ἱεράρχου, παρ’ οὗ τοσαῦτα καὶ τηλικαῦτα ἤλπισαν, καὶ τὴν χαρὰν πάλιν, διότι αἱ ἀρεταὶ τοῦ τέως Μητροπολίτου αὐτῶν, τυχοῦσαι τῆς δεούσης ἐκτιμήσεως παρά τε τῆς Α. Α. Μεγαλειότητος τοῦ Σουλτάνου, τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῶν λογάδων τοῦ Γένους, ἀνήγαγον Αὐτὸν εἰς τὸ ὕψιστον ἐν τῇ Ὀρθοδοξίᾳ ἀξίωμα, ἀφ’ οὗ ἡ δρᾶσις Αὐτοῦ θὰ εἶνε εὐεργετικὴ δι’ ἅπαντα τὸν χριστιανισμόν, ἐν τέλει δὲ ηὐχήθη ὁ ἀγορεύων νὰ μὴ λησμονήσῃ ἡ Α. Θ. Παναγιότης τῆς τέως ἐπαρχίας Αὐτῆς, ἥτις τόσον μόνον ὀλίγον χρόνον εἶχε τὸ εὐτύχημα νὰ ἀπολαύσῃ Αὐτῆς καὶ ἐν ᾗ τοσαῦτα ἴχνη εὐεργετικὰ τῆς διαβάσεως Αὐτῆς κατέλιπεν ἡ βραχεῖα διαμονὴ Αὐτῆς. Εἰπόντος δὲ καὶ τοῦ ἐκ τῶν πρεσβυτέρων δημοδιδασκάλων κ. Φιλολάου Καλαβροῦ λογίδριον ἐκ τοῦ ἀριστεροῦ χοροῦ, ἐξηκολούθει ἡ λειτουργία, μεθ’ ἣν ὅλοι οἱ ἐκκλησιαζόμενοι ἠσπάσθησαν τὸν σταυρὸν καὶ τὴν δεξιὰν τοῦ Πατριάρχου. Ἰδιαιτέρας δὲ μνείας ἄξια τυγχάνουσι καὶ τὰ ὑπὸ δύο χορῶν μαθητῶν καὶ μαθητριῶν ψαλέντα ᾄσματα εἰς τιμὴν τῆς Α. Α. Μεγαλειότητος τοῦ Σουλτάνου καὶ τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, τοῦ μὲν ἀριστεροῦ χοροῦ συνισταμένου ἐκ κορασίων, τοῦ δὲ δεξιοῦ ἐξ ἀρρένων.
Τί σκηνή! Τὸ μεγαλεῖον αὐτῆς ἐνέκειτο εἰς τὴν μὲ ὅλας τὰς ἀντιθέσεις ἀνυπέρβλητον ἁρμονίαν. Τὸ μικρὸν καὶ ἀπόκεντρον τοῦ τόπου καὶ τὸ ὕψος τοῦ ἀξιώματος, ἡ χαρὰ ἐπὶ τῇ ἀναρρήσει καὶ ἡ λύπη ἐπὶ τῇ ἀποχωρήσει, γεωργοὶ καὶ ποιμένες παρὰ τὸν μεγαλέμπορον τῆς Μόσχας, τοῦ Λονδίνου καὶ τῆς Μαδρίτης, ἁλιεῖς καὶ δῦται παρὰ τὸν ζωγράφον, τὸν διακοσμήσαντα τὴν ἐκκλησίαν δι’ ἐξαιρέτων εἰκόνων, πάντες καὶ πᾶσαι, μικροὶ καὶ μεγάλοι ἀφῃρημένοι εἰς ἓν μέγα αἴσθημα. Ὄντως τοιαῦται σκηναί, τοιαῦται στιγμαὶ εἶνε ἐκ τῶν σπανίων, ἄξιαι νὰ διαιωνισθῶσι διὰ τῆς παραδόσεως, τοῦ καλάμου, τοῦ χρωστῆρος.
Ἐκ τοῦ ναοῦ τῆς Μεταμορφώσεως ἡ Α. Θ. Παναγιότης ἐν μέσῳ ζητωκραυγῶν καὶ πυροβολισμῶν μετέβη μετὰ τῶν τότε παρευρισκομένων ξένων ἐκ Σάμου, Κῶ καὶ Λέρου εἰς ἐπίσημον γεῦμα παρὰ τῷ πρώτῳ δημογέροντι τῆς Καλύμνου κ. Θέμελι Ὀλυμπίτῃ, ὅπερ παρ’ ὅλην τὴν ἐπισημότητα αὐτοῦ ὑπηνθύμιζε συσσίτιον τῶν πρώτων χριστιανικῶν χρόνων, τὴν λεγομένην ἀγάπην, τόσον ἦτο σεμνόν, τόσον αἱ ἀκτῖνες μεγάλης ἐνδομύχου χαρᾶς ἔλαμπον ἐπὶ τῶν προσώπων τῶν συνδαιτυμόνων καὶ μόνον αἱ προπόσεις μετήνεγκον ἡμᾶς εἰς τὸ τέλος τοῦ ΙΘʹ αἰῶνος, εὐλαβῆ δὲ καὶ ὅλως ἄϋλα αἰσθήματα κατέκλυζον τὰς καρδίας ἡμῶν, ὅτε τετράφωνος χορὸς καλλιφώνων ἱερέων, οὗ ἡγέτης ἦν ὁ Πανοσιολογιώτατος Ἀρχιμανδρίτης Μισαὴλ Παραβάτης, ἤρξατο ψάλλων συγκινητικώτατα τροπάρια καὶ πολυχρονισμὸν τῷ Πατριάρχῃ. Μετὰ τὸ γεῦμα δὲ ἡ Α. Θ. Παναγιότης μετὰ τῶν ἐπισήμων ξένων, τῶν ἀρχῶν καὶ προκρίτων, προπορευομένου τοῦ ἱεροῦ κλήρου, μετέβη ἐν μεγάλῃ συρροῇ λαοῦ διὰ δύο στίχων μαθητῶν τῶν δημοτικῶν σχολείων εἰς τὰ ἐγκαίνια τοῦ πλησίον κειμένου δημοτικοῦ σχολείου ἐν τῇ θέσει Παντίνῳ. Τὸ μέγα τοῦτο κτίριον, ἀνοικοδομηθὲν κατὰ τὸ σχέδιον τοῦ ἐκ Κερκύρας μουσοφιλοῦς ἀρχιτέκτονος κ. Ἀλεξάνδρου Ἀνδρέη, συνίσταται ἐκ πέντε αἰθουσῶν, διατέμνεται δὲ ἀνὰ τὸ μῆκος διὰ μεγάλου διαδρόμου, δι’ οὗ τὰ ἀνθρώπινα κύματα κατέκλυζον τὴν μείζονα τῶν αἰθουσῶν, ἄλλοι δ’ ἔβλεπον διὰ τῶν ἀνοικτῶν παραθύρων, παιδία δέ τινα ἀπὸ τῶν πέριξ συκεῶν, τόσον ζωηρὸς ἦν ὁ ζῆλος. Ἡ Α. Θ. Παναγιότης, ἣν ὑπεδέχθη ἐν τῇ αὐλῇ τοῦ σχολείου πολυμελὴς χορὸς μαθητῶν, ψάλλων ὡραῖον μέλος, ἐτέλεσε τὸν ἁγιασμόν, εἶτα δὲ ἤρξαντο ἀπὸ ὑψηλοῦ βήματος τῶν λόγων οἱ ρήτορες τῆς ἑορτῆς τῶν ἐγκαινίων, ὁ πρῶτος γραμματεὺς τῆς δημογεροντίας κ. Στέφανος Τηλιακός, ὁ ἑλληνοδιδάσκαλος καὶ ἄριστος φυσιοδίφης κ. Νικόλαος Γαλανὸς καὶ ὁ δεύτερος δημογέρων κ. Κλεάνθης Ζερβός, ὁ μὲν πρῶτος ἐξῇρεν ἐνθουσιωδῶς τὴν γενικὴν σημασίαν τῆς ἑορτῆς, ὁ δὲ δεύτερος ὑπέδειξε, τίς ἡ σημασία τοῦ σχολείου ἐν τῇ κοινωνίᾳ, ὁ δὲ τρίτος ἀπήγγειλε ποίημα τοῦ υἱοῦ αὑτοῦ Γερασίμου, ὑπηρετοῦντος ἐν Ἰνδίαις ἐν τῷ παγκοσμίῳ Ἐμπορικῷ οἴκῳ τῶν Ἀδελφῶν Ράλλη, ποιηθὲν ἐπίτηδες διὰ τὴν περίστασιν ταύτην. Εἶτα οἱ προσκεκλημένοι διηυθύνθησαν εἰς ἄλλην αἴθουσαν, ὅπου ἡ Δημογεροντία εἶχε λάβῃ τὴν φροντίδα νὰ παραθέσῃ κυλικεῖον ἐξαίρετον, μετ’ ὀλίγον δὲ ἡ Α. Θ. Παναγιότης μετὰ τῆς ἀκολουθίας Αὐτῆς, ἔπειτα δὲ καὶ πάντες οἱ λοιποὶ μετέβησαν εἰς τὰς οἰκίας αὑτῶν.
Τρεῖς ἡμέρας μετὰ τὴν εἰς Κάλυμνον ἔλευσίν μου, δηλαδὴ τὴν 25 Ἰανουαρίου, ὀλίγον πρὸ τοῦ ἐπισήμου γεύματος ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ πρώτου δημογέροντος κ. Θέμελι Ὀλυμπίτου παρουσιάσθην ὑπὸ τοῦ ἐν Καλύμνῳ προξενικοῦ πράκτορος τῆς Ἑλλάδος κ. Νικολάου Σημεὼν τῇ Α. Θ. Παναγιότητι, ὑποδεχθείσῃ με λίαν εὐμενῶς καὶ ὀρισάσῃ νά παρακαθήσω δεξιόθεν Αὐτῆς κατὰ τὸ παρατεθὲν γεῦμα. Ἔκτοτε ηὐτύχησα νὰ ἐπανίδω πολλάκις τὴν Α. Θ. Παναγιότητα, ἐνεπνεύσθην δὲ τόσον ὑπὸ τοῦ ἐκτάκτου τῶν περιστάσεων καὶ τῆς προσωπικότητος Αὐτῆς, ὥστε ἀπεφάσισα νὰ περιγράψω τὴν ἔν Καλύμνῳ διαμονὴν Ἀνθίμου τοῦ Ζʹ λεπτομερῶς διὰ δύο ἐφημερίδας συγχρόνως, τὴν «Ἁρμονίαν» τῆς Σμύρνης καὶ τὸν «Τηλέγραφον» τῆς Ἀλεξανδρείας. Ἀλλὰ διὰ τοῦτο εἶχον ἀνάγκην σημειώσεων αὐθεντικῶν, ἀφορωσῶν εἰς τὸν βίον τῆς Α. Θ. Παναγιότητος, μελλουσῶν νὰ ᾖνε ἡ κατακλεὶς καὶ ὁ ἄξων τῶν ἀνταποκρίσεών μου καὶ ὡς ἐκ τούτου παρεκάλεσα ἐν καταλλήλῳ στιγμῇ τὴν Α. Θ. Παναγιότητα, ὅπως εὐαρεστηθῇ νά μοι δώσῃ τοιαύτας διὰ σύντομον βιογραφίαν Αὐτῆς, ὅπερ εὐμενέστατα καὶ ἔπραξεν.
Ἡ Α. Θ. Παναγιότης ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Ἄνθιμος ὁ Ζʹ εἶνε γόνος τῆς εὐάνδρου Ἠπείρου, ἐγεννήθη δὲ κατὰ τὸν Μάρτιον τοῦ 1831 ἐν τῷ χωρίῳ Πλησιβίτσῃ, λαβὼν ἐν τῷ ἁγίῳ βαπτίσματι τὸ ὄνομα Ἄγγελος. Ὁ πατὴρ αὐτοῦ Χριστόδουλος Τσάτσος, ἀφήσας τὴν οἰκογένειαν αὑτοῦ ἐν Πλησιβίτσῃ, μετέβη εἰς τὴν παρακειμένην κωμόπολιν Φιλιάτας, ὅπως ἐξασκῇ τὸ ἐμπόριον. Κατὰ δὲ τὸ 1844 ὁλόκληρος ἡ οἰκογένεια μετῷκησεν εἰς τὰ Ἰωάννινα, ὅπου μετ’ ὀλίγον ἀπεβίωσεν ὁ πατήρ, βυθίσας εἰς βαθὺ πένθος τὴν χήραν Ἑλένην καὶ ἑπτὰ ὀρφανά, τέσσαρα ἀρσενικὰ καὶ τρία κοράσια, ἐξ ὧν ὁ Ἄγγελος ἦν ὁ τέταρτος, ἄγων τότε τὸ 14 ἔτος τῆς ἡλικίας αὑτοῦ. Ἡ μήτηρ, σπουδαία καὶ ἐνάρετος γυνή, κατέβαλε πᾶσαν προσπάθειαν, ὅπως ἀναθρέψῃ καλῶς τὰ τέκνα αὑτῆς, πρὸ πάντων ἐφιστῷσα τὴν προσοχὴν εἰς τὸν Ἄγγελον, ὅστις, ἀποφοιτήσας ἐκ τοῦ δημοτικοῦ σχολείου τῆς πόλεως, κατὰ τὸ 1848 ἐχειροτονήθη διάκονος παρὰ τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ἰωαννίνων κ. Ἰωαννικίου.
Κατὰ τὰς προτροπὰς τῆς μητρὸς καὶ τοῦ Μητροπολίτου, συνταυτιζομένας μετὰ τῶν ἐνδομύχων πόθων τῆς καρδίας αὑτοῦ, ὁ νεαρὸς διάκονος κατὰ τὸ 1850 ἤρχισε νὰ φοιτᾷ εἰς τὴν Ζωσιμαίαν Σχολήν, ἧς ἀπεφοίτησε μετὰ τοῦ βαθμοῦ ἄριστα κατὰ τὸν Ἰούνιον τοῦ 1856. Μεταβὰς ἕνα μῆνα ὕστερον διὰ Κωνσταντινουπόλεως εἰς τὴν Θεολογικὴν Σχολὴν τῆς Χάλκης, ἣν τότε διηύθυνεν ὁ Μητροπολίτης Σταυρουπόλεως Τυπάλδος Ἰακωβάτος Κεφαλλήν, καὶ λαβὼν ἐκεῖ μετὰ πενταετεῖς σπουδὰς τὸ δίπλωμα μετὰ τοῦ βαθμοῦ ἄριστα, κατὰ τὸ 1861 ἐπέστρεψεν εἰς τὰ Ἰωάννινα, ὅπου ἐδίδασκεν ἐν τῇ Ζωσιμαίᾳ Σχολῇ ὑπὸ τὸν γυμνασιάρχην Ἀναστάσιον Σακελλάριον καὶ συγχρόνως μετὰ τοῦ μαθηματικοῦ Σπυρίδωνος Μανάρη τὰ ἱερὰ μαθήματα καὶ ἑλληνικὴν ἱστορίαν, εἰς τὰς δύο δὲ ἀνωτέρας τάξεις τοῦ Κεντρικοῦ Παρθεναγωγείου ἱερά, ἑλληνικὰ καὶ μαθηματικά, ἦν δὲ συγχρόνως καί ἱεροκῆρυξ. Χηρευσάσης οὖν τῆς Ἐπισκοπῆς Παραμυθίας κατὰ τὸ 1869, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος ἐπέστησε τὴν προσοχὴν αὑτῆς ἐπὶ τοῦ ἐναρέτου καὶ μετὰ ζήλου ἐκπληροῦντος τὰ καθήκοντα αὑτοῦ ἱεροκήρυκος καὶ καθηγητοῦ τῶν Ἰωαννίνων, ὅστις τὸν Ἰούλιον τοῦ αὐτοῦ ἔτους ἐψηφίσθη Ἐπίσκοπος Παραμυθίας, ἐχειροτονήθη δὲ κατ’ ἐντολὴν τῆς Ἱερὰς Συνόδου, ἐπὶ Μητροπολίτου Ἰωαννίνων τοῦ Σεβασμιωτάτου κ. Σωφρονίου, τοῦ νῦν Λέρου Καλύμνου, ἐν τῷ Μητροπολιτικῷ ναῷ τῶν Ἰωαννίνων ὑπὸ τριῶν ἱεραρχῶν, τοῦ Ἄρτης Σεραφείμ, τοῦ Βελᾶς Γερμανοῦ καὶ τοῦ Περιστερᾶς Κυρίλλου.
Τὴν Ἐπισκοπὴν Παραμυθίας ἐποίμανεν ἐπὶ ὀκτὼ ἔτη μέχρι τοῦ 1877, ὅτε μετετέθη, προαχθεὶς εἰς βαθμὸν Μητροπολίτου εἰς τὴν ἐπαρχίαν Αἴνου, εἰς ἣν κατὰ τὸ ἔτος 1885 προσετέθησαν καὶ αἱ πόλεις Δεδεαγάτσ καὶ Φέρραι καί τινα χωρία διὰ Πατριαρχικοῦ Συνοδικοῦ Τόμου. Κατὰ τὸ αὐτὸ ἔτος συνέγραψε πόνημα, ἐπιγραφόμενον «Ἡ θεότης τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ» καὶ ἐκδοθὲν ἐν Ἀθήναις. Ἐχρημάτισε Συνοδικὸς ἀπὸ τοῦ Μαΐου τοῦ 1885 μέχρι αὐτοῦ μηνὸς τοῦ 1887. Ἐν τῇ συνοδικῇ περιόδῳ ταύτῃ διεκρίθη ἐπὶ σπουδαίοις ζητήμασιν, ἐξ ὧν ἀναφέρω μόνον τὸ τοῦ διαζυγίου τοῦ πρίγκηπος Γορτσακώφ, υἱοῦ τοῦ γνωστοῦ ἀρχικαγκελλαρίου τῆς Ρωσίας, ἀντέταξε δὲ ἐν τούτῳ μετὰ τοῦ Μητροπολίτου Μηθύμνης κ. Νικηφόρου ἰσχυρὰν διαμαρτύρησιν κατὰ τῆς πλειονοψηφίας.
Ἀποβιώσαντος τοῦ Πατριάρχου Ἰωακεὶμ τοῦ Δʹ κατὰ τὸν Δεκέμβριον τοῦ 1886, μετὰ τεσσάρων ἄλλων συνοδικῶν ἀρχιερέων ὑπεστήριξε παντὶ σθένει τὴν ὑποψηφιότητα Ἰωακεὶμ τοῦ Γʹ. Μετατεθεὶς δὲ κατὰ τὸν Ὀκτώβριον τοῦ 1888 εἰς Ἀγχίαλον ἐπὶ τῆς πατριαρχείας Διονυσίου τοῦ Εʹ δὲν ἐδέχθη τὴν μετάθεσιν ταύτην καὶ μετὰ πολλὰς δοκιμασίας τέλος ἐπετράπη αὐτῷ νὰ ἐπιστρέψῃ εἰς τὴν πατρίδα αὑτοῦ, τὰ Ἰωάννινα, ὅπου, ἐνσκήψας εἰς τὴν μελέτην τῆς Ἀγίας Γραφῆς καὶ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἡρμήνευσεν εἰς ὁμιλίας ἑκατὸν περίπου τὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον.
Κατὰ τὸν Ἀπρίλιον δὲ τοῦ 1893 μετέβη εἰς Κωνσταντινούπολιν πρὸς ἔγκρισιν καὶ ἐκτύπωσιν τοῦ σπουδαίου διτόμου πονήματος τούτου, διωρίσθη δὲ ἐκεῖ Μητροπολίτης Κορυτσᾶς τὴν 13 Ἰουνίου τοῦ αὐτοῦ ἔτους. Τὴν ἐπαρχίαν δὲ ταύτην ἐποίμανεν ἓν ἔτος καὶ ὀκτὼ ἡμέρας, τὴν 20 δὲ τοῦ Ἰουνίου τοῦ 1894 μετετέθη εἰς τὴν Μητρόπολιν Λέρου Καλύμνου, ἐξ ἧς μετὰ ἓξ μῆνας ἀκριβῶς ἐκλήθη εἰς τὸν Οἰκουμενικὸν θρόνον. Ἐν ἁπάσαις ταῖς ἐπαρχίαις, ὅπου ἐποίμανεν ὁ διαπρεπὴς ἱεράρχης, παρ’ ὅλα τὰ προσκόμματα ἐνίσχυε τὴν παιδείαν καὶ τὴν ἠθικὴν διὰ συνεχοῦς διδασκαλίας, ὑπεξέκαις δὲ τὸν ζῆλον πρὸς τὰ χριστιανικὰ καθήκοντα καὶ τὴν εὐσέβειαν, ἀφήσας ἀπανταχοῦ τὰς ἀρίστας ἀναμνήσεις οὐ μόνον παρὰ τοῖς χριστιανοῖς, ἀλλὰ καὶ παρὰ τοῖς ὀθωμανοῖς. Ὅσα δὲ ἡ Α. Θ. Παναγιότης Ἄνθιμος ὁ Ζʹ ἔπραξεν ὡς Πατριάρχης, ἐν τῇ βασιλευούσῃ ἀνεξιτήλοις γράμμασι ἐγκεχάρακται ἐν τοῖς δελτίοις τῆς ἱστορίας.
Μετρίου ἀναστήματος, ἰσχνός, ἡλιοκαὴς καὶ τὸν χειμῶνα, λευκοπώγων καὶ λευκόθριξ μετὰ μελανῶν ἔτι ὀφρύων καὶ καστανοχρόων σπινθηροβολούντων ὀφθαλμῶν, ἀπέριττος τὴν ἐνδυμασίαν καὶ τὴν τροφήν, διὰ τοῦ ἐξωτερικοῦ ἤδη προδίδει τὸ σπάνιον κρᾶμα ἀγαθῆς καὶ σταθερᾶς ψυχῆς. Κοσμούμενος ὑπὸ τῶν σπανίων ἀρετῶν τῆς ὀλιγαρκείας, μετριοφροσύνης, φιλαληθείας, δικαιοσύνης καὶ φλογερᾶς πρὸς τὸν Ὕψιστον καὶ τὸν πλησίον ἀγάπης, καταγοητεύει πάντας, ὅσοι ἔχουσι τὴν εὐτυχίαν νὰ πλησιάζωσιν αὐτόν, διὰ τῆς ἁπλῆς καὶ συνάμα εὐγενεστάτης συμπεριφορᾶς, ἀναμιγνύων εἰς ὁμιλίαν ὁτὲ μὲν εὐφυολογίας σωκρατικάς, ὁτὲ δὲ ρητὰ καὶ εἰκόνας ἐκ τῆς Ἀγίας Γραφῆς. Ἤκουσα δὲ αὐτοῦ παρατηρήσεις βραχυολόγους θελκτικωτάτας. Ὅτε παῖς τις ἔφερεν αὐτῷ τὴν ποιμενικὴν ράβδον, μετὰ περιττῆς δὲ ὁρμῆς προσέκρουσεν αὐτὴν πρὸς τὸ ἔδαφος, ὥστε ἐγένετο πολὺς ὁ κρότος καὶ ἐφοβήθησαν οἱ περὶ αὐτόν, μὴ ἔπαθεν ἡ ράβδος, εἶπεν: «Ἔτσι εἶσθε πάντοτε δειλοί». Ὅτε δὲ οἱ φιλοξενούμενοι Κωνσταντινοπολῖται δικαίως ἐπῄνεσαν τὰ πολλὰ καλὰ προσόντα τῆς Καλύμνου δυσανάλογα πρὸς τὴν μικρότητα τῆς νήσου, εἶπε: «Μικρὸν μὲν τὸ μέρος, ἀλλ’ ἔχει μεγάλην καρδίαν». Ὅτε δὲ ἐγένετο λόγος περὶ τῆς ἀξιοπρεποῦς ὑποδοχῆς τῆς ἀναμενομένης ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ἐπιτροπῆς, εἶπε μειδιῶν: «Πολλὰ ψάρια ἔχομεν».
Εὐηρέσκετο δὲ ἐπανειλημμένως νὰ ὀνομάζῃ τὴν Κάλυμνον ἐρωμένην μου, ἀφ’ οὗ ἀγαπῶ αὐτὴν τόσον, νὰ ὀνομάζῃ δὲ ἐμὲ «φλογερὸν φίλον μας», ἐξηγούμενος τὸ ἐπίθετον μου ἐκ τοῦ φλέγεσθαι, καὶ ὅτε παρετήρησα ἐν τῇ ὁμιλίᾳ περὶ τῶν προλήψεων τῶν πλείστων ξένων, ὅτι φθάνει εἷς νὰ καταλάβῃ τὴν ἀλήθειαν διὰ νὰ διαδώσῃ αὐτὴν εἰς τὸν κόσμον ἅπαντα καὶ ὅτι τὸ βῆμα ἀπὸ τοῦ μηδενὸς εἰς τὴν μονάδα εἶνε δυσκολώτερον ἢ ἀπὸ τὴν μονάδα εἰς τὸ ἑκατομμύριον, ἐποιήσατο μνείαν τῆς παραβολῆς τοῦ κόκκου σιναπίου, μικροτάτου μὲν ὄντος, παράγοντος δὲ δένδρα πελώρια.
Τοιοῦτος ἐν ἀτελεῖ σκιαγραφίᾳ ἡ Α. Θ. Παναγιότης ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Ἄνθιμος ὁ Ζʹ, ὅστις καὶ ὡς Πατριάρχης ἀκαμάτως ἐξεπλήρου τὰ πρὸς τὸ μικρὸν ποίμνιον αὑτοῦ ἱερὰ καθήκοντα, ὡς ἂν ἦτο ἔτι Μητροπολίτης, εὐλογήσας ἕνα γάμον καὶ τελέσας πλεῖστα μνημόσυνα, ἐξ ὧν ἀναφέρω μόνον τρία, τὸ ὑπὲρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τῆς μακαρίτιδος Θεμελίνας Μάγκου, μητρὸς τοῦ ἐν Λειψίᾳ μεγαλεμπόρου κ. Ἀντωνίου Μάγκου ἐν τῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου Νικολάου τὴν 23 Ἰανουαρίου, τὸ ὑπὲρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τοῦ μακαρίτου Ἐμμανουὴλ Μαγκλῆ, πατρὸς τῶν μεγαλοκτηματιῶν κ. κ. Ἰωάννου, Κλεάνθους, Ἀλεξάνδρου, Ἀριστοτέλους καὶ τοῦ τραπεζίτου κ. Μιχαὴλ Μαγκλῆ, τοῦ καὶ ἀντιπροσώπου τῆς Αὐτοκρατορικῆς Ὀθωμανικῆς Τραπέζης ἐν Καλύμνῳ, ἐπίσης ἐν τῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου Νικολάου τὴν 29 Ἰανουαρίου καὶ τὸ ὑπὲρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τοῦ μακαρίτου Νομικοῦ Καλαβροῦ, πατρὸς τοῦ σχολάρχου κ. Νικολάου Καλαβροῦ, ἐν τῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου τὴν 31 Ἰανουαρίου. Κατὰ τὸ ἔθιμον, μετὰ τὴν ἱεροτελεστίαν τῶν μνημοσύνων αἱ σχετικαὶ οἰκογένειαι παρέθεντο τῇ Α. Θ. Παναγιότητι καὶ τοῖς λοιποῖς προσκεκλημένοις πλούσια γεύματα, ἀνὰ τὰ ὁποῖα ἐγένετο εὔφημος μνεία των μεταστάντων, ἐξεφωνήθησαν δὲ καὶ πολλαὶ προπόσεις, μετὰ τὰ ἐπιδόρπια δὲ ἡ Α. Θ. Παναγιότης περικυκλουμένη ὑπὸ ἐντοπίων καὶ ξένων, ἐδείκνυεν ἔτι μᾶλλον ὅλην τὴν εὐγένειαν καὶ χάριν τῆς ψυχῆς Αὑτῆς, συνδιαλεγομένη ἡμῖν περὶ διαφόρων ἀντικειμένων, ἐπὶ μείζονα δὲ καιρὸν ἀπησχόλησεν ἡμᾶς ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ σχολάρχου κ. Καλαβροῦ τὸ ζήτημα τοῦ θρησκεύματος τῶν Ἑλλήνων τῶν μεταβάντων διὰ τὴν ἑορτὴν τοῦ Πάσχα εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα, τοῦ μὲν ἱεροκήρυκος κ. Τεκνοπούλου διατεινομένου, ὅτι ἦσαν ἐθνικοί, τοῦ δὲ κ. Ἀγησιλάου Παπακωστῆ ἰατροῦ, ὅτι ἦσαν Ἕλληνες μὲν τὸ γένος, Ἰουδαῖοι δὲ τὸ θρήσκευμα. Μετὰ μακρὰν δὲ καὶ ζωηρὰν συζήτησιν ἡ πλειονοψηφία, ἐν ᾗ καὶ ἡ Α. Θ. Παναγιότης, ἐξεφράσθη ὑπὲρ τῆς γνώμης τοῦ κ. Παπακωστῆ.
Τὰ ὑπὲρ ἀναπαύσεως τῶν ψυχῶν τοῦ μακαρίτου Νομικοῦ Καλαβροῦ καὶ τοῦ μακαρίτου Ἐμμανουὴλ Μαγκλῆ τελεσθέντα μνημόσυνα εἶχον σημασίαν μείζονα ἢ ἁπλῶς οἰκογενειακὴν, ἀφ’ οὐ καὶ οἱ δύο ἄνδρες οὗτοι εἰργάσθησαν κοινωφελῶς ὑπὲρ τοῦ τόπου, ὁ μὲν ἀναπτύξας τὰς πνευματικάς, ὁ δὲ τὰς ὑλικὰς δυνάμεις τῆς Καλύμνου. Ὁ Νομικὸς Καλαβρός, βαδίσας εἰς τὰ ἴχνη τῶν ἀειμνήστων διδασκάλων τῆς νήσου τῶν ἱερομονάχων Γαβριήλ, Δανιὴλ καὶ Ἰεζεκιὴλ Καλυμνίων, ἐμόρφωσεν ἀνὰ τὸν μακρὸν βίον αὑτοῦ ὁλοκλήρους γενεὰς τῶν συμπολιτῶν αὑτοῦ, ὁ δὲ Ἐμμανουὴλ Μαγκλῆς μετὰ τῶν Μαζαραίων, Ὀλυμπιτῶν καὶ ἄλλων προβλέπων τὴν σημασίαν τῆς ἄντικρυ τῆς Καλύμνου ἐκτεινομένης Καρίας, ἔρριψε τὸ μεῖζον μέρος τῆς διὰ τῶν κόπων αὑτοῦ ἀποκτηθείσης μεγάλης περιουσίας ἐκεῖ, ἀποκτήσας μεταξὺ Μύνδου καὶ Ἀλικαρνασσοῦ γαίας ἐκτεταμένας, ἐμπεριεχούσας καὶ δάση καὶ μεταλλεῖα. Σὺν τῷ χρόνῳ ἐσχηματίσθη ἐκεῖ ἀποικία Καλυμνίων κατὰ τὴν ἔκτασιν τῶν γαιῶν πενταπλασία τῆς νήσου, ἀξία νὰ καλῆται μεγάλη Κάλυμνος, ὅπως ποτὲ ὁ ἐν τῇ νοτίῳ Ἰταλίᾳ στέφανος Ἑλληνίδων πόλεων μεγάλη Ἑλλάς.
Αἱ χαρμόσυνοι ἡμέραι παρήρχοντο ταχέως ἐν τῇ εὐαρέστῳ συναναστροφῇ μετὰ τῶν ἐρχομένων καὶ ἀναχωρούντων ἐκ τῶν γειτόνων νήσων καὶ ἐκ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐπισκεπτῶν. Ἡ Α. Θ. Παναγιότης ἐδέχετο πάντας μετὰ ἴσης εὐγενείας, εἶχε δὲ καὶ πολλὰς ἄλλας ἀπασχολήσεις, ἀπαντῶσα εἰς τὰς τόσας ἐπιστολὰς καὶ τόσα τηλεγραφήματα. Ἰδιαιτέρως δὲ ἀναπολῶ ἐν τῇ μνήμῃ μου τὴν ὑπαγόρευσιν ἐπιστολῆς, ἣν Ἄνθιμος ὁ Ζʹ ἔστειλεν εἰς τὸ ἐν Ἀστυπαλαίᾳ λογικὸν ποίμνιον Αὑτοῦ, ὅπου δὲν ἐπρόφθασε νὰ μεταβῇ ὡς Μητροπολίτης, οὐδὲ νῦν ἠδύνατο. Ταύτην τὴν ἐπιστολὴν ἔφερον οἱ ἀπεσταλμένοι τῆς Ἀστυπαλαίας εἰς τὴν ἀμφίρρυτον πατρίδα αὑτῶν ὡς πολύτιμον κειμήλιον, ἡ σκηνὴ δὲ αὕτη, ἐκτυλισσομένη ἐνώπιόν μου ἐν τῷ Μητροπολικῷ οἴκῳ, ζωηρῶς ὑπηνθύμιζέ μοι παρομοίας σκηνὰς τῶν ἀποστολικῶν καιρῶν.
Ἀνέτειλεν ἡ 30 Ἰανουαρίου, ἑορτὴ τῶν τριῶν ἱεραρχῶν καὶ τῶν γενεθλίων τῆς Α. Α. Μεγαλειότητος τοῦ Σουλτάνου, εὔδιος, χαρμόσυνος. Τὰ πλοῖα σημαιοστόλιστα, τὰ ὄρη ἀντηχοῦντα ἀπὸ τοὺς πυροβολισμούς, οἱ κώδωνες καλοῦντες τὸ χριστεπώνυμον πλήρωμα εἰς τὰς ἐκκλησίας. Ἰδοὺ ὁ γεραρὸς Πατριάρχης μετ’ ἐπιβαλλούσης συνοδείας μεταβαίνων εἰς τὸν ναὸν τῆς Μεταμορφώσεως, λειτουργῶν, εἶτα δὲ ἐπικαθήμενος τοῦ θρόνου ἀκούων τὸν πανηγυρικὸν περὶ ἠθικῆς, ὃν ἐκφωνεῖ ὁ ἑλληνοδιδάσκαλος κ. Ἰωάννης Ὀρφανός ἐκ τοῦ ἄμβωνος, ἀποτίνων τὸν φόρον βαθείας εὐγνωμοσύνης πρὸς τοὺς τρεῖς ἱεράρχας. Μετὰ μικρὰν δὲ διακοπὴν, τελεῖται ἡ δοξολογία ὑπὲρ τῆς Α. Α. Μεγαλειότητος τοῦ Σουλτάνου, εἶτα δὲ ὅλοι διευθύνονται εἰς τὸ Διοικητήριον, πρὸ τοῦ ὁποίου ὁ κ. Λεωνίδας Καραβοκυρός, τό γε νῦν πρῶτος δημογέρων τῆς Καλύμνου, ἀπαγγέλλει κατάλληλον διὰ τὴν περίστασιν ᾠδὴν τῆς αὑτοῦ ἐμπνεύσεως. Ἔν τῷ Διοικητηρίῳ δὲ ὁ ἀρχιγραμματεὺς αὐτοῦ Φουὰδ Βέης, ἀντιπροσωπεύων τὸν πρό τινος παραιτηθέντα διοικητήν, δέχεται μετὰ πλείστης ὅσης εὐγενείας τὰ συγχαρητήρια καὶ τὰς εὐχὰς ὑπὲρ τῆς ὑγιείας καὶ εὐημερίας τῆς Α. Α. Μεγαλειότητος, προσφέρων ἀναψυκτικά. Τὸ δὲ γεῦμα πρὸς τιμὴν τῆς Α. Θ. Παναγιότητος παρέθετο ὁ μεγαλέμπορος κ. Γεώργιος Σκουμβουρδῆς ἐν τῷ οἴκῳ αὑτοῦ, τὴν ἑσπέραν δὲ διεσκέδαζε τὸν λαὸν φωταψία πολλῶν οἴκων τῆς προκυμαίας, ἰδίως τοῦ Διοικητηρίου καὶ τῆς Δημογεροντίας.
Λίαν γοργῶς ἔφευγον αἱ ἡμέραι, ἔνθεν μὲν ἀπηλαύομεν εὐγνωμόνως τῆς παρατάσεως τῆς διαμονῆς τῆς Α. Θ. Παναγιότητος, ἔνθεν δὲ εἴχομεν τὸν φόβον καθ’ ἑκάστην στιγμὴν νὰ βλέπωμεν ἀναφαινόμενον τὸ ἀτμόπλοιον, τὸ φέρον τὴν πρὸς προϋπάντησιν καὶ ἀπαγωγὴν Αὐτῆς ἐπιτροπήν, ἔμεινε δὲ πάντοτε ἡ ἐλπίς, ὅτι ἀπὸ τῆς ἀφίξεως ταύτης θὰ παρέλθωσιν ἡμέραι τινές, πρὶν νὰ χωρισθῶμεν. Ἀλλ’ οἴμοι, τῶν ἀνθρωπίνων ἐλπίδων! Ἐματαιώθη αὕτη. Τὴν τελευταίαν λειτουργίαν ἐτέλεσεν ἡ Α. Θ. Παναγιότης κατὰ τὴν ἑορτὴν τῆς Ὑπαπαντῆς τὴν 2 Φεβρουαρίου ἐν τῷ ναῷ τῆς Παναγίας τῆς Κουβούσης, πανηγυριζούσης τῆς πολυπληθοῦς συντεχνείας τῶν σπογγαλιέων, τὸ δὲ γεῦμα πρὸς τιμὴν τῆς Α. Θ. Παναγιότητος παρέθετο ὁ μεγαλέμπορος κ. Νικόλαος Βουβάλης ἐν τῷ οἴκῳ αὑτοῦ.
Αἴφνης τὴν 3 Φεβρουαρίου περὶ τὴν 1 μ. μ. ἀναφαίνεται μετὰ τρικυμιώδη πλοῦν ἡ «Χίος» τῆς Ἀτμοπλοΐας Αἰγαίου τῶν κ. κ. Π. Μ. Κουρτζῆ καὶ Σίας μετὰ τῆς ἀναμενούσης ἐπιτροπῆς, συνισταμένης ἐκ τῶν Συνοδικῶν Σεβασμιωτάτων Μητροπολιτῶν Αἴνου κ. Λουκᾶ καὶ Δυρραχίου κ. Βησσαρίωνος, παρακολουθούντων δὲ καί τινων ἀνωτέρων πατριαρχικῶν ὑπαλλήλων καὶ τοῦ διευθυντοῦ τῆς «Νέας Ἐπιθεωρήσεως» κ. Σπυρίδωνος Καραγιαννίδου, δυστυχῶς δὲ ἡ ἀπό τινων ἡμερῶν εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν ἐνσκήψασα χολέρα ἠμπόδιζε τὰ μέλη τῆς ἐπιτροπῆς, μὴ ὑποστάντα τὴν ὑπὸ τοῦ νόμου ἀπαιτουμένην κάθαρσιν, νὰ ἐλευθεροκοινωνήσωσι καὶ οὕτως ἡ ἀναχώρησις τῆς Α. Θ. Παναγιότητος ἐγένετο ἐσπευσμένη, οὐχ ἧττον δὲ τὰ μάλιστα ἐπιβάλλουσα καὶ ἴσως ἔτι μᾶλλον συγκινητική, ὡρίσθη δὲ δια τὴν πρωΐαν τῆς ἐπιούσης, Σαββάτου 4 Φεβρουαρίου.
Τὴν παραμονὴν καὶ αὐτὴν ἔτι τὴν ἡμέραν τῆς ἀναχωρήσεως ἀπὸ τὰς 5 π. μ. δεχθεῖσα τὰς ἀποχαιρετηρίους ἐπισκέψεις, ἡ Α. Θ. Παναγιότης περὶ τὰς 7 π. μ. μετέβη, συνοδευομένη ὑπὸ τοῦ ἱεροῦ κλήρου, τῶν συγγενῶν Αὐτῆς, τῶν ἄλλων ξένων ἐπισκεπτῶν καὶ συσσώμου τοῦ λαοῦ τῆς Καλύμνου εἰς τὸν ἐν τῇ προκυμαίᾳ ναὸν τὴς Μεταμορφώσεως, ἔνθα ἐτελέσθη δοξολογία. Εἶτα ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Ἄνθιμος ὁ Ζʹ ἐξεφώνησε λόγον συγκινητικώτατον ἐκ τῆς Ὡραίας Πύλης, ἀποχαιρετῶν τὸ λογικὸν ποίμνιον Αὑτοῦ, συνιστῶν αὐτῷ εἰρήνην, ὁμόνοιαν, ἀγάπην καὶ εὐλογῶν αὐτό, ὁμολογῶν τὸ δυσβάστακτον τοῦ νέου φορτίου Αὑτοῦ, ἀλλὰ καὶ τὴν πεποίθησιν, ὅτι ὁ Ὕψιστος θὰ δυναμώσῃ Αὐτὸν ἐν τῇ ἐκπληρώσει τῶν δυσκόλων καθηκόντων Αὐτοῦ, ἔτι δέ, ὅτι δὲν θὰ λησμονήσῃ ἐν τῇ βασιλίδι τῶν πόλεων τὸ μικρὸν ἐν τῷ Ικαρίῳ Πελάγει λογικὸν ποίμνιον Αὑτοῦ, ἐξ οὗ ἑκλήθη νὰ διευθύνῃ τὴν ὁλκάδα τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας.
Ταῦτα εἰπόντος τοῦ γεραροῦ Πατριάρχου ἐν συγκινήσει καὶ συγκινοῦντος πάντας τοὺς παρισταμένους, ὁ πρῶτος δημογέρων κ. Θέμελις Ὀλυμπίτης προσεφώνησεν ἐκ τοῦ σύνεγγυς τὸν ἀναχωροῦντα γεραρὸν Πατριάρχην διὰ βραχέων, ἐκ τοῦ ἄμβωνος δὲ ἐκτενέστερον ὁ ἑλληνοδιδάσκαλος κ. Γεώργιος Μανιᾶς, συγκινῶν μέχρι δακρύων Ἄνθιμον τὸν Ζʹ. Ἤδη ὁ λαός, ἄνδρες καὶ γυναῖκες πάσης τάξεως καὶ ἡλικίας ἐπὶ πλέον ἢ μίαν ὥραν παρήλαυνον ἐνώπιον τῆς Α. Θ. Παναγιότητος, ἀσπαζόμενοι τὸν τίμιον σταυρὸν καὶ τὴν κρατοῦσαν αὐτὸν δεξιὰν Αὐτῆς, μεθ’ ὃ ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης μετὰ τῆς ἐπιβλητικῆς ἀκολουθίας Αὑτοῦ ἐπορεύθη διὰ τῆς καταμέστου λαοῦ προκυμαίας εἰς τὴν ἐξέχουσαν μακρὰν εἰς τὸν λιμένα ἀποβάθραν, τῶν μαθητῶν ψαλλόντων ποίημα, διὰ τὴν περίστασιν ταύτην ποιηθὲν ὑπὸ τοῦ ἑλληνοδιδασκάλου κ. Νικολάου Γαλανοῦ καὶ ἐκφράζον ἰδίως τὴν γενικὴν λύπην διὰ τὸν ἀποχωρισμόν.
Ὁ συνωστισμὸς ἦν δεινός, ἀλλ’ ὁ ρέκτης ἀρχηγὸς τῆς χωροφυλακῆς Καλύμνου Ἰσμαὴλ Ἀγᾶς καί τινες ραβδοῦχοι κλητῆρες τῆς Δημογεροντίας ἐπέτυχον νὰ ἀποτρέψωσι πᾶν ἀπευκτέον. Ἡ Α. Θ. Παναγιότης ἐπιβαίνει μετὰ τῶν λοιπῶν ἀναχωρούντων, δηλαδὴ τῶν συγγενῶν Αὐτῆς καὶ τῶν ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ἐπισκεπτῶν, τῆς λέμβου ἥτις μετὰ ταχύτητος προσεγγίζει τὴν «Χίον», ἀναβαίνουσι τὴν κλίμακα, εἰσέρχονται εἰς τὸ ἀτμόπλοιον καὶ ἀποσύρονται εἰς τὴν αἴθουσαν, ὅπου ἄρχονται οἱ χαιρετισμοὶ καὶ παρουσιάσεις. Ὁ δὲ πληθυσμὸς σύσσωμος παραμένει ἐν τῇ προκυμαίᾳ καὶ λοιπῇ παραλίᾳ, πυροβολῶν καὶ ζητωκραυγῶν ὑπὲρ τοῦ Πατριάρχου, ἐπὶ πλέον ἢ μίαν ὥραν, μέχρις οὗ ἡ «Χίος» ἀναχωρεῖ ὑπὸ καλοὺς οἰωνούς, διασχίζουσα γοργῶς τὴν γαληνιαίαν θάλασσαν καὶ φέρουσα τὸν Πατριάρχην εἰς τὴν βασιλίδα τῶν πόλεων.
Ἡ Α. Θ. Παναγιότης Ἄνθιμος ὁ Ζʹ, ὡς εἰκός, κρατεῖ τὸν ἱερὸν λόγον Αὑτοῦ, τὸν δοθέντα τοῖς κατοίκοις τῆς Καλύμνου, ὅτι δὲν θὰ λησμονήσῃ αὐτῶν μακρὰν ἐν τῇ βασιλευούσῃ, στείλας μὲν εἰς τὴν Ἱερὰν Μητρόπολιν Λέρου Καλύμνου ἀντάξιον Αὑτοῦ διάδοχον, τὸν τέως Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Θεσσαλονίκης κ. Σωφρόνιον Προκοννήσιον, διαπρέποντα ἐπὶ αὐστηρότητι καὶ λεπτότητι συνάμα, ἐπὶ σοφίᾳ καὶ πείρᾳ, δραττόμενος δὲ πάσης εὐκαιρίας, ὅπως συνιστᾷ τοῖς ὑψηλοῖς λειτουργοῖς τοῦ Κράτους τὴν παῦσιν τῆς ἐν τῇ σπογγαλιείᾳ καταχρήσεως τῶν σκαφάνδρων. Ἡ δημογεροντία δὲ τῆς Καλύμνου, ἀδιακόπως διεξάγουσα ἀλληλογραφίαν μετὰ τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει πληρεξουσίου αὐτῆς κ. Μιλτιάδου Καραβοκυροῦ, ὑπὸ ἡμερομηνίαν 3 Ἰανουαρίου τοῦ ἔτους τρέχοντος ἔστειλεν ἐκ νέου μακρὸν τηλεγράφημα τῇ Α. Α. Μεγαλειότητι τῷ Σουλτάνῳ, δι’ οὗ ἐπικαλεῖται τὴν κατάργησιν τοῦ δεινοῦ κακοῦ.
Οὐκ ὀλίγον δὲ ζῆλον καταβάλλει ἐν τῷ ζητήματι τούτῳ καὶ ὁ ἄνω μνησθεὶς ἐν Κωνσταντινουπόλει δικηγόρος κ. Μιλτιάδης Καραβοκυρὸς Καλύμνιος, δημοσιεύσας κατὰ τὸ τέλος τοῦ παρελθόντος ἔτους ἐν τῇ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐγκρίτῳ γαλλικῇ ἐφημερίδι «Ἀνατολὴ» ἀξιόλογον πραγματείαν περὶ τῆς σπογγαλιείας καὶ τῆς ἐν αὐτῇ καταχρήσεως τῶν σκαφάνδρων. Ὁ δὲ ἀδελφὸς αὐτοῦ κ. Λεωνίδας Καραβοκυρός, διὰ τὸ τρέχον ἔτος πρῶτος δημογέρων τῆς νήσου Καλύμνου, νεωστὶ προὔτεινεν, ὅπως τοὐλάχιστον ἓν μέρος τῶν θαλασσῶν τῆς Αὐτοκρατορίας, π. χ. τὰ ὕδατα τῆς Κρήτης, ἀφεθῇ ἐλεύθερον ἀποκλειστικῶς διὰ τοὺς γυμνοὺς δύτας, ἀπαγορευθῇ δὲ διὰ τὰ σκάφανδρα. Τὴν πρότασιν ταύτην κρίνω ὀρθοτάτην καὶ πρακτικωτάτην, ἐκφράζω δὲ ἐκ μέρους μου τὸν πόθον, ὅπως ἐπεκταθῇ τὸ μέτρον τοῦτο καὶ εἰς τὰ παράλια τῆς Σάμου καὶ τῆς Κύπρου, τὸ καλὸν δὲ παράδειγμα τῶν τριῶν νήσων τούτων ἀφεύκτως ἐντὸς ὀλίγου θὰ φέρῃ καλὰ ἀποτελέσματα καὶ διὰ τὰ λοιπὰ σπογγοφόρα παράλια τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ τῆς Ἑλλάδος. Ὁ δὲ μουσοτραφὴς Εὐγένιος Βέης Γενίδουνιας, ἀνώτερος ὑπάλληλος τοῦ ὑπουργείου τῆς γεωργίας ἐν Σμύρνῃ, μοὶ ἔστειλε πολυτίμους σημειώσεις περὶ τῆς τεχνικῆς ἀναπαραγωγῆς τῶν σπόγγων, εἰς ἣν κατεγίνετο καὶ ὁ ἔνδοξος στρατηγὸς Ἰωσὴφ Γαριβάλδι ἐν τῷ νησιδίῳ Καπρέρᾳ. Ἰδιαιτέρας δὲ ἐπίσης προσοχῆς εἶνε ἄξιαι τρεῖς ἐκθέσεις περὶ τοῦ ζητήματος τούτου, τελευταίως συνταχθεῖσαι καὶ ἀποσταλεῖσαι ἡ τοῦ ἐν Ρόδῳ ἐριτίμου ὑποπροξένου τῆς Ρωσίας κ. Δημητρίου Γαληνοῦ πρὸς τὴν Α. Ε. τὸν νομάρχην τοῦ Αἰγαίου Ἀββεδὶν πασᾶν πέρυσιν, ἡ τῆς δημογεροντίας τῆς Ἀστυπαλαίας πρὸς τὸν αὐτὸν ὑψηλὸν λειτουργὸν τοῦ Κράτους ἐπίσης πέρυσιν καὶ ἡ τοῦ ἐν Λονδίνῳ ἐκγατεστημένου Καλυμνίου μεγαλεμπόρου κ. Νικολάου Βουβάλη, τοῦ διὰ τὴν ἀξίαν αὐτοῦ τιμηθέντος διὰ παρασήμων ὀθωμανικοῦ, ἑλληνικοῦ καὶ ἱσπανικοῦ, πρὸς τὸ ὑπουργεῖον τῶν οἰκονομικῶν πρὸ ὀλίγων μηνῶν.
Ὅσον δὲ ἀφορᾷ τὴν ἀσθενῆ μου ἐνέργειαν πρὸς κατάργησιν τοῦ δεινοῦ κακοῦ, ἤδη ἀπὸ τοῦ 1892 ἤρχισα νὰ μελετῶ τὴν κατάστασιν τῆς νήσου Καλύμνου πρὸς τὸν σκοπὸν τῆς περιγραφῆς αὐτῆς ἐν διαφόροις γλώσσαις καὶ κατὰ πρῶτον ἰταλιστὶ καὶ ἑλληνιστί. Καὶ τὴν μὲν ἰταλικὴν ἔκδοσιν, ἀφιερωθεῖσαν τῇ Α. Ε. τῷ ἐν Γενούῃ Γενικῷ Προξένῳ τῆς Ρωσίας κ. Θεοδώρῳ δὲ Κρέβελ, ἐδημοσίευσα ἐν τοῖς φυλλαδίοις τοῦ Μαρτίου, Ἰουνίου καὶ Ἰουλίου τοῦ 1893 τοῦ περιοδικοῦ τοῦ ἐν Μεδιολάνοις Συλλόγου τῆς Ἐμπορικῆς Ἐξερευνήσεως τῆς Ἀφρικῆς, οὗτινος τυγχάνω ὢν μέλος ἀπὸ τοῦ 1889, ἐν ἰδιαιτέρῳ δὲ τεύχει ἐν Γενούῃ κατὰ τὸ 1895, τὴν ἑλληνικὴν δέ, ἀφιερωθεῖσαν τῇ Α. Θ. Παναγιότητι τῷ Οἰκουμενικῷ Πατριάρχῃ Ἀνθίμῳ τῷ Ζʹ, ἐν τῇ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐγκρίτῳ ὁμωνύμῳ ἐφημερίδι κατὰ τὸ φθινόπωρον τοῦ 1895, ἐν ἰδιαιτέρῳ δὲ τεύχει κατὰ τὸ ἔαρ τοῦ ἔτους τρέχοντος ἐν τῷ Πατριαρχικῷ Τυπογραφείῳ τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἀδείᾳ τοῦ Αὐτοκρατορικοῦ ὑπουργείου τῆς Δημοσίας Ἐκπαιδεύσεως, φυλάττω δὲ ὡς κειμήλιον τὸ εὐμενέστατον γράμμα τῆς Α. Θ. Παναγιότητος, δι’ ἧς ἐδέχθη τὴν ἀφιέρωσιν. Οἱ ἐν Ἰταλίᾳ δὲ φίλοι μου ἀπέστειλαν τὴν ἰταλικὴν ἔκδοσιν τῆς περὶ ἧς ὁ λόγος πραγματείας μου εἰς πολυπληθεῖς φίλους καὶ γνωρίμους αὑτῶν, κατέχοντας ὑψηλὰς ἐν τῇ κοινωνίᾳ θέσεις, οἷοι ὁ ἐν Ρώμῃ πρεσβευτὴς τῆς Α. Α. Μεγαλειότητος τοῦ Σουλτάνου Μαχμοὺτ Νεδὶμ Βέης, πολλοὶ ὑπουργοὶ τῆς Ἰταλίας καὶ πλεῖστοι ἄλλοι τῶν ἐν τέλει καὶ εἰς σπουδαίους συλλόγους ἰδίως τῆς Ἰταλίας, Γαλλίας καὶ Ρωσίας, διὰ νὰ γνωσθῇ τὸ ζήτημα τῶν σκαφάνδρων. Ἐγένετο δὲ καὶ εὔφημος μνεία τοῦ βιβλίου μου ἐν τῷ ἰταλικῷ τύπῳ, ἰδίως ἐν τῷ «Κάφφαρο» τῆς Γενούης, ἐν τῷ ὁποίῳ προηγουμένως ἐδημοσίευσα ἄρθρον περὶ τῆς σπογγαλιείας καὶ τῆς ἐν αὐτῇ καταχρήσεως τῶν σκαφάνδρων. Κατὰ τὸ φθινόπωρον τοῦ ἔτους τρέχοντος μετεκόμισα τὸ ζωτικὸν ζήτημα τῶν σπογγαλιέων εἰς τὴν γείτονα τῆς Καλύμνου, τὴν εὔνομον Σάμον, ἥτις ἔδειξε ταῖς προσπαθείαις μου μεγίστην συμπάθειαν καὶ ὅπου προέβην εἰς τὴν ἐκτύπωσιν τῆς παρούσης πραγματείας ἐν τῷ Ἡγεμονικῷ Τυπογραφείῳ.
Ἐν ᾧ δὲ ἐν Ἰταλίᾳ κατεγινόμην εἰς τὴν ἐκτύπωσιν καὶ διάδοσιν τῆς περὶ ἧς ὁ λόγος πραγματείας μου, ἡ πραγματοποίησις τῆς τόσον ἐπιποθουμένης καταργήσεως τῶν σκαφάνδρων κατὰ τὸν Μάϊον τοῦ παρελθόντος ἔτους ἤδη ὑπεμειδία τοῖς Καλυμνίοις καὶ τοῖς πληθυσμοῖς τῶν λοιπῶν σπογγαλιευτικῶν τόπων τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ τῆς Ἑλλάδος, ἀλλ’ οἴμοι, μόνον ὑπεμειδία, ματαιωθεῖσα τῇ ἐπεμβάσει ἀνωνύμων τινῶν ὑποστηρικτῶν τῶν σκαφάνδρων, οἱ «Καιροὶ» δὲ τῶν Ἀθηνῶν, πεισθέντες τίς οἶδε τίνι τρόπῳ ὑπὸ τῶν αὐτῶν ὑποστηρικτῶν, ἐδημοσίευσαν ἄρθρον ἱκανὸν νὰ παραπλανήσῃ μόνον τοὺς ὁλοτελῶς ἀγνοοῦντας τὰ πράγματα καὶ τολμῶν ἔτι νὰ διαβάλῃ τὸ ἁγνὸν πρόσωπον τῆς Α. Θ. Παναγιότητος Ἀνθίμου τοῦ Ζʹ. Τὸ ἄρθρον τοῦτο τῶν «Καιρῶν» ἦλθε καὶ εἰς Λιβόρνον, ὁ δ’ ἐκεῖ μεγαλέμπορος κ. Ἰωάννης Τουλουμάρης Καλύμνιος, δικαίως ἀγανακτήσας διὰ τὰς ἐν αὐτῷ ἐμπεριεχομένας διαστρεβλώσεις τῆς ἀληθείας καὶ διαβολὰς κατὰ τῆς Α. Θ. Παναγιότητος, παρεκάλεσεν ὁμογενῆ τινα, ὅπως δημοσιεύσῃ ἐν τῷ «Ἐμπορικῷ Ταχυδρόμῳ τοῦ Λιβόρνου» ἀναίρεσιν τοῦ ἄρθρου τῶν «Καιρῶν», ὁ δὲ κύριος οὗτος ἠρκέσθη εἰς τὸ νὰ δημοσιεύσῃ ἐν τῷ ρηθέντι φύλλῳ ἁπλῆν μετάφρασιν, ἀκουσίως δεινώσας οὕτω τὰ πράγματα διὰ τῆς ἐν Ἰταλίᾳ διαδόσεως τῶν ψευδῶν ἀντὶ νὰ βελτιώσῃ αὐτὰ δι’ ἀναιρέσεως. Τὴν ἀναίρεσιν δὲ ταύτην ἀνελάβομεν ὁ μὲν κ. Ἱερώνυμος Δε-Φερράρης, δικηγόρος καὶ πρόξενος τῆς Περσίας καὶ τοῦ Μαυροβουνίου ἐν Γενούῃ, ἐν τῇ ἐκεῖ ἀρίστη ἐφημερίδι «Κάφφαρο» ὑπὸ ἡμερομηνίαν Σεπτεμβρίου 1895, ἐγὼ δὲ ἐν τῇ «Κωνσταντινουπόλει» κατὰ τὸν Νοέμβριον τοῦ αὐτοῦ ἔτους, δημοσιεύσας ἄρθρον ὑπὸ τὸν τίτλον «ἡ Α. Θ. Παναγιότης Ἄνθιμος ὁ Ζʹ ἐν τῷ ἰταλικῷ τύπῳ», ἐν τῷ ὁποίῳ ἐπέστησα τὴν προσοχὴν ἐπὶ τοῦ ὅτι εὐγενὴς ὀπαδὸς τοῦ Πάπα Ρώμης κρίνει ὀρθότατα περὶ τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἀνθίμου τοῦ Ζʹ καὶ ὑπερασπίζει Αὐτόν, ἐν ᾧ Ἕλληνες ὀρθόδοξοι, ἀνάξιοι τῶν δύο τίτλων τούτων, τολμῶσι νὰ διαβάλλωσιν Αὐτόν, προσάπτοντες Αὐτῷ αἰσθήματα, ὑφ’ ὧν λυμαίνονται οἱ ἴδιοι, καὶ πράξεις, ἃς διαπράττουσιν οἱ αὐτοί, ἤδη δὲ ὁ Ἰσοκράτης περὶ τοιούτων λέγει. «Πάντων ἡγοῦμαι πονηροτάτους εἶναι καὶ μεγίστης ζημίας ἀξίους, οἵτινες οἷς αὐτοὶ τυγχάνουσιν ὄντες ἔνοχοι, ταῦτα τῶν ἄλλων τολμῶσι κατηγορεῖν».
Ἀλλὰ «θαρσεῖν χρή»! Πλὴν τῆς μεμονωμένης νεφέλης ταύτης, ἤδη προσπαθούσης νὰ κρυβῇ παντελῶς, βλέπω αἴθριον τὸν οὐρανόν, ἀκράδαντον δὲ ἔχω τὴν πεποίθησιν, ὅτι τοσαῦται ἐνέργειαι τοιούτων ἀνδρῶν ἐγχωρίων καὶ ξένων θὰ ἐπενέγκωσιν ἐντὸς ὀλίγου χρόνου τὴν αἰσίαν λύσιν τοῦ σπουδαίου ζητήματος τούτου, ἡ δὲ εἰκὼν τῆς Α. Θ. Παναγιότητος Ἀνθίμου τοῦ Ζʹ, δίδοντος ἡμῖν τόσον λαμπρὸν παράδειγμα ἐν φιλανθρωπίᾳ καὶ εὐθύτητι, ζῇ καὶ θὰ ζήσῃ ἀειθαλὴς ἐν ταῖς καρδίαις τῶν Καλυμνίων ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεὰν καὶ οὐ μόνον τῶν Καλυμνίων.