Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1889/Η γυνή εν τη κοινωνική οικονομία
| ←Γκαῖτε καὶ Μπετόβεν | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1889 Συγγραφέας: Ἡ γυνὴ ἐν τῇ κοινωνικῇ οἰκονομίᾳ |
Ὁ ἔρως καὶ τὰ μοῦρα→ |
Νεοκλῆς Καζάζης
Δεν προτίθεμαι νὰ ὑποτυπώσω πλήρη τὴν φυσιογνωμίαν τῆς Γυναικὸς ἐν τῷ πίνακι τοῦ ἀνθρωπίνου βίου. Τὸ πρόβλημα αὐτῆς διατελεῖ μέχρι τῆς σήμερον δυσχερὲς καὶ δύσλυτον, περὶ δὲ τὴν λύσιν αὐτοῦ ἠστόχησαν ἀπ’ αἰώνων κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον καὶ αἱ μᾶλλον πεπολιτισμέναι ἱστορικαὶ κοινωνίαι καὶ ἡ ἐπιστήμη. Ὅτε κοινωνικόν τι ἢ ἱστορικὸν θέμα παρίσταται ὑπὸ τὴν μορφὴν προβλήματος, σημαίνει ὅτι ἐκ τῆς φύσεως αὐτοῦ προκαλεῖ ἀντιθέτους γνώμας συζητήσεις καὶ ἀμφισβητήσεις, ἀείποτε δὲ παρατείνεται καὶ ἀναβάλλεται ἡ ὁριστικὴ αὐτοῦ λύσις. Τῆς γυναικὸς τὸ θέμα ἐστὶν ἀναντιρρήτως ἐκ τῶν προβλημάτων τούτων. Ἀφ’ ἧς ἡμέρας κατέστη ἡ πρώτῃ κοινωνία διὰ τῆς φυσικῆς καὶ ἠθικῆς ἑνώσεως ἀνδρὸς καὶ γυναικός, ἐτέθη καὶ τὸ πρόβλημα αὐτῆς. Καὶ ἔλυσαν μὲν αὐτὸ διαφοροτρόπως ἑκάστη ἱστορικὴ κοινωνία καὶ ἕκαστος αἰὼν μέχρι τῆς σήμερον· ἀλλ’ ἅπασαι αὗται αἱ λύσεις φέρουσι τὸν χαρακτῆρα τῆς προσωρινότητος.
Ἐν τῷ καθ’ ἡμᾶς αἰῶνι τὸ πρόβλημα τοῦτο ἐτέθη καὶ πάλιν μετὰ μείζονος ἐννοίας. Ἡ θύελλα τῆς γαλλικῆς ἐπαναστάσεως, τὰ δι’ αὐτῆς προκηρυχθέντα δόγματα ἐλευθερίας, ἰσότητος καὶ αὐτονομίας τῶν ἀνθρώπων ἔμελλον νὰ ἐξεγείρωσι ταυτοχρόνως καὶ τὴν συνείδησιν τῆς γυναικός. Ἔχουσι τοῦτο τὸ ἰδιάζον αἱ μεγάλαι ἱστορικαὶ ἐπαναστάσεις, ἀφ’ ὧν ἐγκαινίζεται νέα συνθετικὴ περίοδος, ὅτι καθίστανται ἡ ἀφετηρία της ἀνακινήσεως ἁπάντων τῶν συναφῶν πρὸς τὴν κυρίαν ἀρχήν, ἀφ’ ἧς ἀπορρέουσι, κοινωνικῶν θεμάτων. Ἐντεῦθεν καὶ αἱ κατὰ τὸν μετὰ τὴν γαλλικὴν ἐπανάστασιν αἰῶνα διατυπωθεῖσαι ἀπόπειραι πρὸς χειραφεσίαν τῆς γυναικὸς καὶ τὰ προγράμματα τῆς νέας κοινωνικῆς διοργανώσεως ἐπὶ τῇ βάσει τῆς μεταξὺ ἀνδρὸς καὶ γυναικὸς ἰσότητος καὶ τῆς ἀμοιβαίας ἐλευθερίας. Ἤδη κατὰ τὴν θυελλωδεστάτην καὶ κρισιμωτάτην τῶν στιγμῶν τῆς ἐπαναστάσεως γυνὴ ὑπέροχος δημιουργεῖ περὶ ἑαυτὴν πολιτικὸν κέντρον καὶ καθίσταται ἡ Σίβυλλα τῆς σώφρονος ἐλευθερίας, ὑπὲρ ἧς καταστρέφει τὸν βίον. Μετά τινα χρόνον, κατευνασθέντος ὅπως δήποτε τοῦ ἐπαναστατικοῦ σάλου, ἄλλη γυνή, ἀπὸ τοῦ ἐν τῷ θελκτικῷ Coppet ἀναχωρητηρίου της, περιστοιχουμένη ὑπὸ τῶν ἐξοχωτάτων ἀνδρῶν τοῦ καιροῦ ἐκείνου, μετ’ ἀξιοσημειώτου πείσματος ἀμφισβητεῖ τὸ κῦρος τοῦ Ναπολέοντος, ὁπότε ἐστεμμένοι δυνάσται δορυφοροῦσιν αὐτόν. Οὕτως ὁ πυρετὸς τῆς ἐπαναστατικῆς ἐλευθερίας συνετάραξεν ἐπίσης τὸ νευροπαθὲς ἐκεῖνο ὅν, τὸ καλούμενον γυνή, ἥτις σπεύδει νὰ ἐξέλθῃ τοῦ ἀσύλου τοῦ οἴκου, διὰ νὰ διεκδικήση τὸ προσῆκον αὐτῇ ἠθικὸν κῦρος ἐν τῇ κοινωνικῇ τάξει.
Ὁ στρόβιλος τῶν ἱστορικῶν μεταρρυθμίσεων παρασύρει ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἐν τῷ διαγραφομένῳ ὑπ’ αὐτοῦ κύκλῳ πᾶν ὅ,τι συναντήσῃ ἐνώπιόν του. Ἡ χειραφεσία τῆς γυναικὸς ἔλαχεν ἐν τῷ κύκλῳ τούτῳ της ἐπαναστατικῆς κινήσεως τοῦ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος. Καὶ οὕτως ἐξεγείρεται ἡ γυνὴ ἀπὸ τῆς παθητικῆς νάρκης, εἰς ἣν ἀπ’ αἰώνων κατεδικάσθη. Ἡ διαμαρτύρησις αὐτῆς κατὰ τῆς ὑποτελείας της ἀποτελεῖ ἓν τῶν περιεργοτάτων φαινομένων τοῦ νεωτέρου βίου. Ἀντιπρόσωποι της διαμαρτυρήσεως ταύτης παρέστησαν ἔν τε τῇ Εὐρώπῃ καὶ τῇ Ἀμερικῇ ἐξ ἀμφοτέρων τῶν φύλων. Τὸ δυσχερὲς πρόβλημα κατέστη ἀντικείμενον τῆς κοινωνικῆς φιλοσοφίας, ὅσον καὶ τῆς ποιήσεως, τοῦ κοινωνικοῦ συμφέροντος, ὅσον καὶ τοῦ ἀνθρωπίνου αἰσθήματος. Ὁποία αὐστηρὰ λογικὴ ἐν ταῖς σελίσιν, ἃς ἔγραψεν ὑπὲρ τῆς χειραφεσίας της γυναικὸς ὁ εὐγενὴς φιλόσοφος τῆς ελευθερίας, ὁ Tohn Stuart Mill! Ὁποία πυρετώδης καὶ ἀδάμαστος διεκδίκησις τῶν δικαιωμάτων τῆς γυναικὸς ἐν τοῖς πολυαρίθμοις συγγράμμασιν τῆς ἀνδρογυναικὸς ἐκείνης ἥτις ἐκαλεῖτο Γεωργία Σάνδη! Ἀλλ’ ἐπίσης ὁποία ἀντίθετος κριτικὴ τῶν νεοτερικῶν τούτων δογμάτων ἐν ταῖς μεταφυσικαῖς σελίσι τοῦ Schopenhauer, ἢ ἐν ταῖς κυνικαῖς τοῦ Proudhon, τῶν ἀποστόλων τούτων τῆς ἀπαισιοδοξίας καὶ τῆς ἀναρχίας!Μέχρι τῶν καθ’ ἡμᾶς χρόνων Γυνή, ἐξερχομένη τοῦ οἴκου, διεκδικοῦσα ὑπὲρ ἑαυτῆς ἐπίσημον θέσιν ἐν τῷ δημοσίῳ βίῳ, ἐθεωρήθη φυσιολογικὸν τέρας, παθογενὴς ὕπαρξις, διαλαθοῦσα ἐν τῇ κοινωνικῇ δημιουργίᾳ. Εἶνε ἀληθές, ὅτι οἱ ἐπίλεκτοι ἐκ τούτων, ἐτιμήθησαν συνήθως ὡς ἄτομα, ἀπεθεώθησαν, ἀλλ’ ἐν συνόλῳ ἐπέσυρον ἐφ’ ἑαυτῶν τὸν σαρκασμόν.
Ἡ ἱστορία δύναται νὰ σημειώσῃ μεγάλας ὑπηρεσίας, προσενεχθείσας ὑπὸ τῆς γυναικὸς ἐν τῇ κοινωνικῇ ἐργασίᾳ τοῦ ἀνθρωπίνου βίου. Ὡς προφῆτις, ὡς βασίλισσα, ὡς μουσόληπτος καὶ ἐν αὐταῖς ταῖς σκοτεινόταταις ἐποχαῖς, κατηγλάϊσε διὰ τοῦ φωτὸς αὐτῆς τὸν κοινωνικὸν κόσμον. Ὑπῆρξεν ἱέρεια τοῦ θείου, ἀλλὰ συνάμα καὶ τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τοῦ καλοῦ.
Καὶ ἐν τούτοις ἡ γυνὴ αὕτη, ἡ Μοῦσα, ἡ Ἑστιάς, ἡ Σίβυλλα, ὡς εἶδος, ἑσατυρίσθη καὶ κατεχλευάσθη. Αἱ μᾶλλον πεπολιτισμέναι ἱστορικαὶ κοινωνίαι ἠρνήθησαν αὐτῇ πλεῖστα τῶν ἀστικῶν καὶ πολιτικῶν δικαιωμάτων, τῶν παρεχομένων μετ’ ἄκρας ἐλευθεριότητος καὶ εἰς τὸν ἠλιθιώτατον τῶν ἀνηκόντων εἰς τὸ ἄρρεν γένος. Ὁ ἀστικὸς κῶδιξ, ὁ δημόσιος, ὁ ποινικός, παρέσχον ἔκπαλαι πλεῖστα δικαιώματα εἰς τὸν ἄνδρα, ἀλλ’ ὡς πρὸς τὴν γυναῖκα ἐπεδείξαντο ὑπέρμετρον φειδωλίαν. Ἡ ἱστορικὴ αὕτη κληροδοσία ἐκ τοῦ παρελθόντος πιέζει μέχρι τῆς σήμερον τὴν γυναῖκα. Ἡ παράδοσις τῆς ὑποτελείας αὐτῆς πρὸ τοῦ ἀνδρὸς εἶνε τὸ σύμβολον τῆς κοινωνικῆς πίστεως, τῆς ἠθικῆς τάξεως τῶν λαῶν.
Εἶνε τοῦτο δίκαιον; ἀπορρέει ἀπ’ αὐτῆς τῆς φυσιολογικῆς καὶ ἠθικῆς συστάσεως τῆς γυναικός, ἀπὸ τῶν πρὸς τὸν ἄνδρα σχέσεων αὐτῆς;
Ἐν τούτῳ κεῖται τὸ πρόβλημα τῆς γυναικὸς κατὰ τὸν αἰῶνα τοῦτον τῶν ποικίλων προβλημάτων.
Δὲν σκοπεύω κατὰ τὴν στιγμὴν ταύτην νὰ προτείνω οἱανδήποτε λύσιν τοῦ φλογεροῦ προβλήματος. Δὲν ἐνδιαφέρομαι ν’ ἀποθεώσω τὴν γυναῖκα, ἢ νὰ ταπεινώσω αὐτήν. Πολλὰ ἐγράφησαν καὶ θὰ γραφῶσιν ἔτι περὶ τοῦ θέματος τούτου ἐν τῇ τραγῳδίᾳ καὶ τῇ σάτυρᾳ, ἐν τῇ μεταφυσικῇ καὶ τῇ κοινωνιολογίᾳ. Οὐδὲν δὲ δύναμαι νὰ προσθέσω εἰδικώτερον εἰς τὰ ἔκπαλαι περὶ τῆς φύσεως καὶ τοῦ χαρακτῆρος τῆς γυναικὸς λεχθέντα.
Τὸ θέμα μου εἶναι πεζότερον· ἐνδιαφέρει ἐν τούτοις αὐτὰς τὰς βάσεις τῆς κοινωνικῆς τάξεως. Ἐν τῷ κοινωνικῷ ὀργανισμῷ, ἐν τῷ οἰκονομικῷ ὀργανισμῷ παντὸς λαοῦ, ἡ Γυνὴ κατ’ ἀνάγκην ἀποτελεῖ οὐσιῶδες στοιχεῖον τοῦ ἀνθρωπίνου βίου, φυσικοῦ καὶ ἠθικοῦ, ἑπομένως καὶ ἀναπόδραστον παράγοντα ἐν τῇ οἰκονομικῇ λειτουργία καὶ ἀλληλεγγύῃ τῆς κοινωνίας. Ἡ ἐργασία ἄρα αὐτῆς ἐπιβάλλεται ὑπ’ αὐτῆς τῆς ἀνάγκης τῆς καθολικῆς ἐργασίας.
Ὁ οἰκονομικὸς ὀργανισμὸς τῆς κοινωνίας εἶνε ἐκ τῶν σπουδαιοτάτων κοινωνικῶν ὀργανισμῶν. Ἄνευ ἀσφαλῶν καὶ ἑδραίων οἰκονομικῶν θεμελίων οὐδεμία κοινωνία δύναται ἐπαρκῶς ν’ ἀναπτυχθῇ καὶ νὰ προκόψῃ. Ἀπὸ τῆς οἰκονομικῆς αὐτῆς ἀφετηρίας κατ’ ἐξοχὴν ὁρμωμένη, θέλει δυνηθῆ νὰ ἐπιδιώξῃ τοὺς ἄλλους αὐτῆς ἠθικοὺς σκοπούς, ὅτε προηγουμένως καταστῇ οἰκονομικῶς ἰσχυρὰ καὶ εὔτονος.
Ἑκάστη ἱστορικὴ κοινωνία ἔχει τὸν ἴδιον αὐτῆς φυσιολογικὸν τύπον· ἔχει ἑπομένως ἰδιαιτέρας ἀνάγκας, ἐπιδιώκει ἰδιαιτέρους σκοπούς. Ἔχει ἐπίσης τὴν ἀνάγκην διαφόρων παραγόντων καὶ ὀργάνων πρὸς πλήρωσιν τῶν σκοπῶν τούτων. Ὅ,τι χθὲς ἦτο ἄκαιρον, περιττόν, ἄσκοπον, κατανοεῖται σήμερον ἔγκαιρον, ἀναγκαῖον, σκόπιμον. Αἱ δὲ ἱστορικαὶ αὗται μεταμορφώσεις καὶ ἀλλοιώσεις τῶν κοινωνιῶν ἀποτελοῦσι τὰς βάσεις τῆς προόδου αὐτῆς καὶ τῆς ἀναπτύξεως.
Ἐν τῇ οἰκονομικῇ ἐργασίᾳ τῶν κοινωνιῶν εἴμεθα ὑποχρεωμένοι ἐπίσης ν’ ἀναγνωρίσωμεν τὸν καθολικὸν τοῦτον κανόνα. Τὰ σημερινὰ αὐτῶν ὄργανα, οἱ παράγοντες τῆς ἐργασίας αὐτῶν διαφέρουσιν ὑπὸ πᾶσαν ἔποψιν τῶν τοῦ παρελθόντος. Ὁπόση ἀλλοίωσις ἐπῆλθεν, ὁπόσαι μεταβολαὶ καὶ ἐπαναστάσεις ἐτελέσθησαν ἐν τῇ γεωργίᾳ, ἐν τῇ βιομηχανίᾳ, ἐν τῇ οἰκονομικῇ συλλήβδην ἐργασίᾳ τῶν λαῶν, ἀπὸ τῆς λιθίνης ἐποχῆς, ἀπὸ τῶν χρόνων τῶν τρωγλοδυτῶν, ἀπὸ τοῦ ἀρότρου τοῦ Ἡσιόδου καὶ τῶν πρώτων στοιχείων τῆς βιομηχανικῆς ἐργασίας, δι’ ἧς κατώρθου ὁ ἄνθρωπος πενιχρώτατα καὶ εὐτελέστατα νὰ περιβάλῃ τὰ ἐκ τοῦ ψύχους καὶ τῶν κακουχιῶν κατεσκληκότα αὐτοῦ μέλη, μέχρι τοῦ καθ’ ἡμᾶς αἰῶνος, καθ’ ὃν ἐπετελέσθησαν τὰ μέγιστα τῶν κατορθωμάτων τοῦ ἀνθρώπου ὑπὸ τὴν κατακτητικὴν καὶ νικηφόρον κατὰ τῆς φύσεως ἐνέργειαν τοῦ ἄνθρακος, τοῦ σιδήρου, τοῦ ἠλεκτρισμοῦ, πάντων ἐκείνων τῶν τρόπων, δι’ ὧν ὁ ἄνθρωπος, τῇ ἐνεργείᾳ τῶν φυσικῶν δυνάμεων ὑπεδούλωσε καὶ καθυπέταξεν αὐτὴν τὴν φύσιν, ἧς ἀπὸ τοσούτων αἰώνων ἦτο δοῦλος καὶ ἄθυρμα! Ἡ πραγματικὴ πρόοδος τοῦ ἀνθρώπου ὑπὸ τὰς τοιαύτας κοινωνικὰς συνθήκας ἐτελέσθη, ἂν δὲ σήμερον περιῆλθεν εἰς ὑπέροχον ὅπως δήποτε σημεῖον, ὀφείλει τοῦτο πρωτίστως εἰς τὴν ἰδίαν ἐργασίαν.
Ἡ ἐργασία εἶνε ὁ Ἐφέστιος θεὸς τῆς κοινωνικῆς εὐδαιμονίας, ὁ ἀποκλειστικὸς παράγων τῆς ἀνθρωπίνης προόδου. Κατὰ τοὺς βαρβάρους αἰῶνας τῆς ἱστορίας, ὑπὸ τὸ κράτος, ἀτίμου κοινωνικῆς ἀνισότητος, ἐν τῇ διαιρέσει τῶν ἀνθρώπων εἰς ἄρχοντας καὶ εἰς ὑποζύγια, εἰς πρόσωπα καὶ εἰς πράγματα, ἦτο δυνατὸν ἡ ἐργασία νὰ θεωρῆται κατηραμένη παρὰ θεοῦ καὶ παρ’ ἀνθρώπων. Οὐδαμοῦ εὑρίσκει ἐκτίμησιν καὶ δικαιοσύνην.
Ἔν τινι τῶν Εὐγενεστάτων τῶν αἰώνων ἐκείνων ἱερῶν βιβλίων, τῇ παλαιᾷ Γραφῇ, ὁ θεὸς καταρᾶται τὸν ἄνθρωπον· καὶ ἡ φοβερωτέρα κατ’ αὐτοῦ κατάρα εἶνε νὰ φάγῃ τὸν ἄρτον του ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου. Ἐν τῇ Ἰνδικῇ, ἐν τῇ Αἰγύπτῳ, ἐν αὐτῇ τῇ Ἑλλάδι καὶ Ῥώμῃ ὁ ἐργάτης, ὁ ἀποχειροβίωτος, ὁ ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου τὸν ἄρτον ποριζόμενος, εἶνε ὁ ἀποδιοπομπαῖος τράγος τῆς πολιτικῆς κοινωνίας. Κατ’ αὐτὸν τὸν χριστιανικὸν Μέσον αἰῶνα, ὑπὸ τὰ πνεύσαντα ρεύματα τῆς κοινωνικῆς τῶν ἀνθρώπων ἰσότητος, ἐν τῇ ἐποχῇ τῶν τιμαριωτικῶν ἰδεῶν, ἡ ἐργασία εἶνε ὁ κλῆρος τῶν ἀποκλήρων τάξεων. Ἐν τῷ κοινωνικῷ ὀργανισμῷ διαγράφονται εἰσέτι οἱ ἀπαίσιοι ἐκεῖνοι κύκλοι, ἐν οἷς ταλαιπωροῦνται κοινωνικοὶ κατάδικοι, οἱ proletarii τῆς ἱστορίας, οἱ εἰς ἐργασίαν προωρισμένοι. Οὕτως ἡ ἐργασία διετέλεσε περιφρονημένη καὶ ἐστιγματισμένη κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων τῆς ἱστορίας μέχρι τοῦ καθ’ ἡμᾶς αἰῶνος.
Ἀλλὰ τὸ δόγμα τῆς κοινωνικῆς ἰσότητος εἶνε ὁ καρπὸς τῶν νεωτέρων χρόνων. Εὐγενὴς καὶ ὑψηλόφρων ἐν ἁμίλλῃ καὶ ἐργασίᾳ ἀναπτύσσει ἡ κοινωνία τὰς φυσικὰς καὶ ἠθικὰς αὐτῆς δυνάμεις ἐν τῷ μεγάλῳ σταδίῳ τοῦ περὶ ὑπάρξεως ἀγῶνος. Ὁ ἄνθρωπος ἐρρίφθη ἐπὶ τοῦ κόσμου τούτου ἀγωνιζόμενος, παλαίων, ἐργαζόμενος· οὗτος ὁ κλῆρος του. Καθ’ ὅσον καταπίπτουσιν ὑπὸ τὴν ἄρνησιν τῶν νεωτέρων ἰδεῶν τὰ προχώματα τοῦ παρελθόντος, τὰ τέως διαχωρίζοντα ἀπ’ ἀλλήλων τὰς κοινωνικὰς τάξεις, κατὰ τοσοῦτον ἡ ἐργασία κτᾶται μεῖζον καὶ ἰσχυρότερον κράτος ἐπὶ τῆς κοινωνικῆς διοργανώσεως. Ἂν μία τῶν βάσεων τῆς ἐνεστώσης ἱστορικῆς τάξεως εἶνε ἡ ἰσότης, ἡ ἰσότης αὕτη οὐδαμοῦ εὗρε μείζονα ὑποστήριξιν, ὅσον ἐν τῇ ἐργασίᾳ.
Ἡ ἐργασία εἶνε ἀφετηρία τῆς κοινωνικῆς οἰκονομίας καὶ ἁρμονίας, αὕτη ᾖρε τοὺς φραγμούς, τοὺς διαχωρίζοντας τὰς φυλάς, τὰ ἔθνη, τὰ γένη. Ὁ νεώτερος πολιτισμὸς μετὰ τῶν κατακτήσεων αὐτοῦ καθ’ ὅλους τοὺς κλάδους τοῦ ἐπιστητοῦ εἶνε τὸ τέκνον τῆς συλλήβδην ἐργασίας τῶν ἀνθρώπων, ἐν πνεύματι ἰσότητος καὶ αὐτονομίας διεξαγόντων τὸν κοινὸν ἀγῶνα τῆς ἐργασίας καὶ τῆς προόδου.
Ἀλλ’ ὅπως δὲν δύναται νὰ ἐξαιρεθῇ ἀπὸ τῆς ἐπιβαλλομένης ταύτης ἐργασίας τοῦ ἀνθρωπίνου γένους αὕτη ἢ ἐκείνη ἡ φυλή, οὕτω δὲν δύναται νὰ ἐξαιρεθῇ ἐν συνόλῳ αὕτη ἢ ἐκείνη ἡ μερὶς τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. Ὁ ἄνθρωπος, ὡς σύνολον, ὡς ἑνιαῖος μικρόκοσμος, ἀποτελεῖται ἐκ τῶν δύο ἀντιθέσεων, τῶν ἀλλήλας συμπληρουσῶν ἐν τῇ κοινῇ ἐργασίᾳ, τοῦ ἄρρενος καὶ τοῦ θήλεος. Ἐξ ἀμφοτέρων τούτων τελειοῦται ἡ ἀνθρωπίνη σύνθεσις. Ἐν τῇ κοινωνικῇ ἐργασίᾳ καὶ οἰκονομίᾳ ἀμφότερα τὰ γένη εἶνε σκοποί, ἀλλὰ καὶ παράγοντες. Ἂν ὁ ἠθικὸς κόσμος βασίζεται ἐπὶ τῆς συνθέτου ταύτης ἐργασίας καὶ ἑνότητος, καὶ ὁ οἰκονομικὸς κόσμος δὲν δύναται νὰ ὑπάρξῃ καὶ νὰ λειτουργήσῃ προσηκόντως ἄνευ τῆς ἀμοιβαίας ταύτης, ἐνιαίας κατ’ οὐσίαν, συνεργασίας.
Ἐν εὐκόσμῳ οἰκονομικῇ κοινωνίᾳ ἡ γυνὴ κέκτηται ἑπομένως καὶ τὸ καθῆκον καὶ τὸ δικαίωμα νὰ ἀναπτύξῃ τὰς παραγωγικὰς αὐτῆς κατὰ τὸ ἐνὸν δυνάμεις. Ἂν ἱστορική τις κοινωνία ἀποστερῇ αὐτὴν τοῦ δικαιώματος τούτου, ἕνεκα τυφλώσεως, δικαιοῦται αὕτη νὰ τὸ διεκδικήσῃ. Ἀστόχως δὲ καὶ πλημμελῶς κοινωνία τις ἐπιδιώκει τὸν σκοπὸν αὐτῆς, παραγνωρίζουσα τὴν οἰκονομικὴν τῆς γυναικὸς σημασίαν καὶ δύναμιν, ἀποκλείουσα αὐτὴν πάσης ἐργασίας, περιορίζουσα ἐν τῷ ἀδύτῳ τοῦ οἴκου, καχεκτικὸν φυτόν, ἀληθῶς φυτοβιοῦν, ἐλάχιστα συμβάλλον ἐν τῷ μεγάλῳ ἀγῶνι τῆς ἱστορικῆς ἐνεργείας τῶν ἀνθρώπων.
Τίς ἀγνοεῖ, ὅτι τοιαύτῃ ὑπῆρξεν ἡ μοῖρα τῆς γυναικὸς ἀπὸ τῶν παλαιτάτων χρόνων τοῦ ἀνθρωπίνου γένους; Ἰδοὺ ἡ Ἀνατολή, φυσικὴ πατρὶς τῆς Ἀστάρτης, ἐγωϊστική, ἀκόλαστος, μηδὲν ἐν τῇ οἰκογενείᾳ ἐκτὸς τοῦ ἀνδρὸς γινώσκουσα, ὑβρίζουσα τὴν παρθένον, τὴν σύζυγον, τὴν μητέρα, τὴν θυγατέρα, θεωροῦσα αὐτὰς κατωτέρας ὑπὸ πᾶσαν ἔννοιαν καὶ τοῦ τελευταίου μωροῦ ἄρρενος. Ἐν τοῖς νόμοις τοῦ Μανοῦ, τοῦ Μωϋσέως, τοῦ Ζωροάστρου, ἐν ἁπάσαις ταῖς θρησκευτικαῖς καὶ κοινωνικαῖς ἀποκαλύψεσι τῶν προφητῶν αὐτῶν, ἡ κατάρα βαρύνει ἐπὶ τῆς κοινωνικῆς μοίρας τῆς γυναικός· εἶνε ἡ παιδίσκη, ἡ παλλακίς, ἡ θεραπαινὶς τοῦ ἀνδρὸς κατὰ πρῶτον, εἶτα δὲ ἡ σύζυγος. Ἰδοὺ ἡ Ἑλλάς, ἡ ἐν τῇ προόδῳ τῶν χρόνων, ὑπὸ τὴν ἐπίπνοιαν εὐγενεστέρων ἰδεῶν δημιουργήσασα τὰ ἰδεωδέστατα ἐκεῖνα ποιητικὰ ὄντα, τὰς Μούσας, τὴν Ἀθηνᾶν, τὰς Χάριτας. Ἐν τῇ θετικῇ κοινωνικῇ τάξει ἀγνοεῖ καὶ αὕτη ἐπίσης τὴν ἰσότητα ἀνδρὸς καὶ γυναικός, ἐν δὲ τῷ οἰκονομικῷ αὐτῆς ὀργανισμῷ διαβιβρωσκομένη ὑπὸ τοῦ σάρακος τῆς δουλείας, οὔτε σκέπτεται νὰ χρησιμοποιήσῃ τὴν γυναῖκα, ἀφοῦ ἀρνεῖται, πρὸς ὄλεθρον ἑαυτῆς ἐπὶ τέλους, νὰ χρησιμοποιήσῃ τὸν ἐλεύθερον πολίτην. Ἂν ποτὲ γυνή τις, λαμβάνουσα τῆς ἑαυτῆς φύσεως συνείδησιν, ἀποπειραθῇ νὰ ὑπερπηδήσῃ τὰ κοινωνικὰ ἐσκαμμένα, στιγματίζεται ὡς ἀκόλαστος, ἀποκηρύττεται ὡς διεφθαρμένη, ταξινομεῖται ἐν τῇ κοινωνικῇ τάξει ὡς ἑταίρα, καὶ δὲν σώζουσιν αὐτὴν τῆς μοιραίας καταδίκης οὔτε ἡ ὑψηλὴ ποιητικὴ ἔμπνευσις τῆς Σαπφοῦς, οὔτε ἡ βαθεῖα πολιτικὴ ἐμβρίθεια τῆς Ἁσπασίας. Μετὰ τὴν Ἑλλάδα ἡ Ῥώμη περιορίζει ἐπίσης τὴν γυναῖκα ἐντὸς τοῦ ἀσύλου τοῦ οἴκου· τιμᾷ αὐτήν, ἀλλὰ θεωρεῖ πάντοτε κατωτέραν τοῦ ἀνδρός, ἥττονα αὐτοῦ κατά τε τὰ οἰκογενειακὰ καὶ τὰ ἀστικὰ δίκαια. Μόνη ἡ Γερμανία, ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν τοῦ ἰσοτικοῦ πνεύματος τοῦ Χριστιανισμοῦ, περιβάλλει διὰ μυστικοῦ πέπλου γοητείας τὴν γυναῖκα, ἀλλὰ καὶ πάλιν περιορίζει αὐτὴν φυτοβιοῦσαν ἐν τῷ θερμοκηπίῳ τοῦ οἴκου, ἥκιστα συμβάλλουσαν δὲ ἐν τῇ λειτουργίᾳ τοῦ οἰκονομικοῦ ὀργανισμοῦ τῆς κοινωνίας. Παρὰ τοῖς ποικίλοις τούτοις πολιτισμοῖς τῆς ἱστορίας τιμᾶται μὲν κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον ἡ γυνή, ἀλλ’ ἀείποτε θεωρεῖται κατώτερον μέλος τοῦ κοινωνικοῦ σώματος. Κατ’ οὐσίαν εἶνε ἐπιβλαβὲς καὶ ἐπιζήμιον· φθείρει μόνον, καταναλίσκει ἐν τῇ κοινωνικῇ οἰκονομίᾳ· ἀλλ’ οὐδὲν ἢ ἐλάχιστον εἰσφέρει εἰς τὴν οἰκονομικὴν ἐργασίαν τοῦ κοινωνικοῦ ὀργανισμοῦ.
Κατὰ τοὺς παρῳχημένους τούτους αἰῶνας τῆς ἱστορίας ἡ κοινωνικὴ οἰκονομία τῶν λαῶν διετέλει ἐντὸς τῶν σπαργάνων βρεφικῆς καταστάσεως. Οἱ οἰκονομικοὶ παράγοντες τῶν κοινωνιῶν δὲν εἶχον ἀφετηρίαν τὴν ἀνθρωπίνην ἰσότητα, ἀλλὰ τὴν πλήρη ἀδικίαν καὶ ἐν τῇ παραγωγῇ καὶ ἐν τῇ καταναλώσει τοῦ ἐθνικοῦ πλούτου. Ἡ δὲ τοιαύτη πλημμελὴς κατάστασις ἐπέδρα ὀλεθρίως ἐπὶ σύμπαντος τοῦ κοινωνικοῦ ὀργανισμοῦ. Τινὲς μὲν τῶν κοινωνικῶν τάξεων κατεδικάζοντο εἰς τὴν ὑπερβάλλουσαν ἐργασίαν καὶ παραγωγήν, ὑπὸ τὸν τύπον τῆς χειραφεσίας τηρουμένης τῆς ἀκροτάτης δουλείας, τινὲς δὲ εἰς τὴν νωχέλειαν, τὴν ἀπραγμοσύνην, τὴν κατανάλωσιν. Ἡ ἄδικος αὕτη καὶ μεροληπτικὴ τάξις ἐξέλιπε κατὰ τὸ μᾶλλον διὰ τῆς ἐμφανείας νέας ἱστορικῆς καὶ κοινωνικῆς περιόδου, βασιζομένης ἐπὶ τῆς ἁρμονικῆς κοινότητος καὶ ἀλληλεγγύης κοινωνικῶν καθηκόντων καὶ δικαιωμάτων, παραγωγῆς καὶ καταναλώσεως.
Δικαίως ἡ νέα αὕτη κοινωνικὴ περίοδος, ἡ ἀρχομένη ἀπὸ τοῦ αἰῶνος τούτου, ὁσημέραι δ’ ἐπεκτεινομένη ἐν τῷ βίῳ τῶν λαῶν, ἐκλήθη βιομηχανική. Τίς θὰ τῇ ἀρνηθῇ τὴν ἀλήθειαν τῆς προσηγορίας ταύτης; Ἡ νέα κοινωνικὴ τάξις οὔτ’ ἐπὶ τοῦ δικαίου τῆς κατακτήσεως ἐρείδεται, οὔτ’ ἐπὶ τῆς θρησκευτικῆς ἀποκαλύψεως, οὔτ’ ἐπὶ ἑτέρας μεταφυσικῆς κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον συλλήψεως, ἀλλ’ ἐπὶ τῆς κοινῆς ἐργασίας καὶ τῆς βιομηχανίας πάντων τῶν ἀνθρώπων. Τὰ ἱστορικὰ προνόμια τῆς κοινωνικῆς ἀνισότητος καὶ τῆς οἰκονομικῆς ἀδικίας ὁσημέραι ἐκλείπουσιν, ἀποκαθίσταται δὲ ἡ προσήκουσα ἀναλογία μεταξὺ παραγωγῆς καὶ καταναλώσεως, ἑκάστου δικαιουμένου, συμφώνως τῇ ἰδιοφυΐᾳ αὐτοῦ καὶ ἱκανότητι, ἐπὶ τῆς ἐργασίας, καὶ ἑπομένως ἐπὶ τῆς παραγωγῆς καὶ τῆς καταναλώσεως.
Ἐν τῇ ἀρχῇ ταύτῃ κεῖται τὸ οἰκονομικὸν πρόβλημα τῆς κοινωνίας τοῦ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος καὶ τῶν μετ’ αὐτὴν γενεῶν, τὸ ὁποῖον εἶνε ἐπίσης τὸ ἠθικὸν, τὸ ἱστορικὸν πρόβλημα τῆς κοινωνίας τοῦ μέλλοντος.
Δύναται ἢ ὀφείλει νὰ ἐξαιρεθῇ ἡ γυνὴ ἀπὸ τοῦ καθολικοῦ τούτου κανόνος; Ἐν τῇ οἰκονομικῇ καὶ πλουτοπαραγωγῷ ἐργασίᾳ εἶνε προσῆκον καὶ δίκαιον νὰ κηρυχθῇ αὕτη καταναλωτικὴ μόνον δύναμις, οὐχὶ δὲ καὶ οἰκονομικὸς παράγων; Καὶ ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ἡ κοινωνία δύναται νὰ εὐδοκιμήσῃ, μὴ δημιουργοῦσα τὸ προσῆκον ἰσοζύγιον μεταξὺ παραγωγῆς καὶ καταναλώσεως, ἐργασίας καὶ ἀπολαύσεως; Ἐν τούτῳ κεῖται τὸ πρόβλημα τῆς γυναικός, ὡς κοινωνικοῦ παράγοντος, φυσικοῦ, ἠθικοῦ, οἰκονομικοῦ, ἀλλ’ ἅμα καὶ τὸ πρόβλημα τῆς νέας οἰκονομικῆς τῶν λαῶν τάξεως.
Εἶνε ἀναντίρρητον, ἐκ τῶν ὑστέρων πιστούμενον, ὅτι ἡ ἐργασία τοῦ ἀνδρός, ὅσον καὶ ἂν βοηθῆται σήμερον διὰ τῶν μηχανικῶν ὀργάνων, δὲν ἐπαρκεῖ πρὸς οἰκονομικὴν συντήρησιν τοῦ κοινωνικοῦ ὀργανισμοῦ, ἀποτελουμένου ἐκ τῶν δύο φύλων. Κατὰ τὸ ἀρχαῖον κοινωνικὸν καθεστώς, ὑπὸ διαφόρους οἰκονομικὰς συνθήκας, ἡ γυνὴ ἀπεκλείετο πάσης κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον παραγωγικῆς ἐργασίας, ἀλλ’ ἐπίσης διὰ τὸν αὐτὸν λόγον καὶ τὰ δικαιώματα αὐτῆς ἦσαν ἐλάχιστα καὶ περιωρισμένα. Ὁ μέγας ἐν τῇ κοινωνίᾳ παραγωγὸς καὶ καταναλωτὴς ἦτο ὁ ἀνήρ, ἡ δὲ γυνὴ διετέλει τέλεον ἀπ’ αὐτοῦ ἐξηρτημένη, ὄργανον τῶν ὀρέξεών του. Σήμερον οἱ κοινωνικοὶ οὗτοι ὅροι ἠλλοιώθησαν ὅπως δήποτε· ἡ Γυνὴ κατέλαβε κρείττονα θέσιν τῆς ἐν τῷ παρελθόντι· ἐκτήσατο δὲ δικαιώματα ὧν ἐστερεῖτο ἐν τῷ πρόσθεν χρόνῳ. Ἀλλ’ ἀκριβῶς τούτου ἕνεκα ὀφείλει νὰ συμβάλῃ κατὰ τὰς φυσικὰς καὶ ἠθικὰς αὐτῆς δυνάμεις εἰς τὴν καθ’ ὅλου λειτουργίαν τοῦ οἰκονομικοῦ ὀργανισμοῦ τῆς κοινωνίας. Ἐντεῦθεν ἡ πρόσληψις τῶν γυναικῶν ἐν τοῖς νεωτέροις χρόνοις καὶ ἡ χρῆσις αὐτῶν εἰς ὅλας τὰς κοινωνικὰς ὑπηρεσίας, εἰς ἃς δύναται νὰ χρησιμεύσῃ. Ἡ Γυνὴ καταναλίσκουσα, δαπανῶσα, σπαταλῶσα, καθῆκον ἔχει καὶ νὰ παραγάγῃ, προσφέρουσα εἰς τὸ οἰκονομικὸν ἰσοζύγιον τῆς κοινωνίας.
Ἡ ἀληθὴς χειραφεσία τῆς γυναικὸς ἔγκειται ἐν τῇ οἰκονομικῇ ταύτῃ συμβολῇ, ἣν ἀναλαμβάνει πρὸς συντήρησιν τῶν δυνάμεων τοῦ κοινωνικοῦ ὀργανισμοῦ. Ἐν τῷ ἀνθρωπίνῳ γένει ἡ Γυνὴ ἀντιπροσωπεύει περίπου τὸ ἥμισυ κατ’ ἀριθμὸν. Ἀλλὰ τί οἰκονομικῶς προσφέρει πρὸς συντήρησιν τοῦ συνόλου τούτου; Ἀρκοῦσι μόνον αἱ οἰκιακαὶ αὐτῆς ὑπηρεσίαι;
Βεβαίως ὄχι.
Δὲν διανοοῦμαι ν’ ἀρνηθῶ καὶ κατ’ ἐλάχιστον τήν τε ἠθικὴν καὶ οἰκονομικὴν σημασίαν τῆς Γυναικὸς ἐν τῷ οἴκῳ. Ἡ γυνὴ παιδαγωγός, ἀντιπροσωπεύει μίαν τῶν ὑψίστων ἠθικῶν καὶ κοινωνικῶν δυνάμεων τῆς ἀνθρωπότητος. Αὐτὴ ἡ φύσις ἐδημιούργησεν αὐτὴν πρὸς τὴν ἀποστολὴν ταύτην, δι’ ἣν ὁ ἀνὴρ κρίνεται ἀνίκανος. Τὰς εὐγενεστάτας τῶν δυνάμεων αὐτοῦ τὸ τέκνον λαμβάνει διὰ τῆς ἀνατροφῆς παρὰ τῆς μητρός. Αὕτη ἐμπνέει εἰς αὐτὸ τὰ συμπαθέστατα τῶν αἰσθημάτων, τὴν στοργήν, τὴν ἀφοσίωσιν, τὸν ἔρωτα πρὸς πᾶν ὅ,τι γενναῖον καὶ ὑψηλόν. Οἱ πλεῖστοι τῶν μεγάλων ἀνδρῶν ὀφείλουσι τὰς ἐν τῷ βίῳ αὐτῶν ἐκδηλωθείσας ἀρετὰς εἰς τὴν μητέρα των. Ἐν γένει ἄνευ τῆς οἰκογενειακῆς ἀνατροφῆς ἡ κοινωνική, ἡ ἀστική, ἡ πολιτικὴ ἀνατροφὴ ἤθελον εἶναι ἀτελεῖς καὶ ἐπιλήψιμοι. Ἀλλ’ ἄνευ τῆς γυναικὸς οἰκογενειακὴ ἀνατροφὴ θὰ ἦτο ἀδύνατος. Καὶ ἐντεῦθεν ἡ δόξα ἐκείνων, οἵτινες κηρύττουσιν, ὅτι ἡ μόνη ἀποστολὴ τῆς γυναικὸς εἶνε ἡ ἐν τῷ οἴκῳ ἀνατροφὴ τῶν τέκνων, ἡ συντήρησις αὐτοῦ, τὰ δὲ ἔξω τοῦ οἴκου ὀφείλουσι νὰ μένωσιν ἀνατεθειμένα τῷ ἀνδρὶ καθ’ ὁλοκληρίαν.
Ἀναντιρρήτως ἐκ τῆς μέχρι τοῦδε ἱστορικῆς ἐξελίξεως τῆς γυναικὸς ὑποστηρίζεται ἡ δόξα, ὅτι ἡ γυνὴ ἀποστολὴν ἔχει τὴν ἐν τῷ οἴκῳ διαμονήν, τὴν συντήρησιν αὐτοῦ καὶ θεραπείαν. Ἀλλ’ ἐν τῷ εὐρυτέρῳ ἰσολογισμῷ τῆς κοινωνικῆς οἰκονομίας ἡ τοιαύτη ὑπηρεσία τῆς γυναικὸς προφανῶς φέρει ἀνισότητα παραγωγῆς καὶ καταναλώσεως. Ἡ γυνὴ μένει ὀφειλέτις ἀπέναντι τῆς ἐργασίας τοῦ ἀνδρός, ἥτις παρουσιάζεται μείζων. Καὶ ἂν μὲν ἐξήρκει ἡ οἰκονομικὴ παραγωγὴ τοῦ ἀνδρὸς πρὸς συντήρησιν τοῦ οἴκου, δὲν παρίστατο ἀνάγκη τῆς ἐργασίας τῆς γυναικὸς. Ἐν τῷ συνεταιρισμῷ πρὸς θεμελίωσιν τοῦ οἴκου, τὰ καταβαλλόμενα κεφάλαια δὲν ἀπαιτεῖται νὰ ἦνε παντελῶς τὰ αὐτά, ἀλλ’ οὔτε καὶ τὸ εἶδος τῆς ἐργασίας ἀμφοτέρων. Ὁ συνεταιρισμὸς οὗτος κατὰ πρῶτον λόγον εἶνε ἠθικός, οἰκονομικὸς δὲ κατὰ δεύτερον. Ἀλλ’ ὅτε δὲν ἐπαρκεῖ ὁ ἀνὴρ μόνος εἰς τὴν συντήρησιν τοῦ οἴκου, καλεῖται ἡ γυνὴ νὰ συμπράξῃ μετ’ αὐτοῦ ἐντὸς καὶ ἐκτὸς πρὸς ἀποφυγὴν οἰκογενειακῶν, καὶ ἑπομένως κοινωνικῶν καὶ οἰκονομικῶν δυσχερειῶν. Ἡ γυνὴ οὕτω παύει πλέον διεκδικοῦσα τὴν ἱερὰν ἐκείνην ἀποστολήν, ἣν ἀπονέμουσιν αὐτῷ οἱ ἐνθουσιώδεις ὑμνηταὶ τοῦ μυστηρίου τοῦ οἴκου, οἱ στέργοντες αὐτὴν ἐν τῷ βίῳ Ἑστιάδα τῶν βωμῶν καὶ ἑστιῶν. Καθίσταται καὶ αὕτη μετὰ τοῦ ἀνδρός χρήσιμος παράγων ἐν τῇ οἰκονομικῇ λειτουργίᾳ τῆς κοινωνίας. Δὲν ἀρνοῦμαι, ὅτι ὑπό τινας ἐπόψεις ἐκλείπει οὕτως ἡ ποίησις τῆς γυναικός, ἡ γοητεία αὐτῆς. Κατέρχεται καὶ αὕτη εἰς τὸν πεζὸν κόσμον τῆς κοινωνικῆς ἐνεργείας καὶ δραστηριότητος. Ἡ γυνὴ δὲν εἶνε πλέον ἡ μυστικὴ ἐκείνη παρθένος τῆς ποιήσεως καὶ τῆς τέχνης, μακρὰν τῶν βεβήλων ὀμμάτων τοῦ ἀνδρὸς διαμένουσα, ἀλλ’ ἀρρενωπὴ ὕπαρξις, δρῶσα, ἐργαζομένη, ἀγωνιζομένη ἐν ἴσῃ μετὰ τοῦ ἀνδρὸς μοίρᾳ, ἀλλὰ καὶ διεκδικήσει τῶν προσηκόντων αὐτῇ δικαίων. Τὰ καφάσια τοῦ ἀνατολικοῦ γυναικωνίτου, τοῦ συμβόλου τούτου τῆς νωχελείας καὶ ἀπραγμοσύνης τῆς γυναικός, καταπίπτουσιν ὁσημέραι ὑπὸ τὴν πνοὴν τῆς ἰσότητος καὶ αὐτονομίας, δι’ ὧν αὕτη περιεβλήθη κατὰ τοὺς τελευταίους τούτους χρόνους. Ἡ γυνὴ εἶνε πράγματι καὶ δύναται νὰ καταστῇ ἐπωφελέστατος οἰκονομικὸς συντελεστής ἐν τῇ κοινωνικῇ ἐργασίᾳ. Μόνον ὑπὸ τοιαύτην ἔννοιαν ἐργαζομένη καὶ δρῶσα, ἀπολαύει ἀληθοῦς ἰσότητος, οὐ μόνον ἐξ ἀντικειμένου, ἀλλὰ καὶ ἐξ ὑποκειμένου, καθισταμένη οὐσιωδέστατος παράγων τῆς κοινωνικῆς οἰκονομίας.
Ἡ διὰ τῆς ἐργασίας χειραφέτησις τῆς γυναικὸς, ἡ ἀνύψωσις εἰς τὴν προσήκουσαν περιωπήν, ἔσται ἐκ τῶν σπουδαιοτάτων μελημάτων τῶν μεθ’ ἡμᾶς γενεῶν. Ἐν τῇ βιομηχανικῇ ταύτῃ περιόδῳ τῆς ἱστορίας, καθ’ ἣν ἡ ἐργασία εἶνε τὸ α καὶ τὸ ω τῆς κοινωνικῆς ἐνεργείας. καθ’ ἣν πρωταγωνιστεῖ ἐν ἁπάσαις ταῖς σχέσεσι τοῦ βίου ὁ ἐργάτης ἐν τῇ εὐρυτάτῃ τῆς λέξεως ἐννοίᾳ, ἡ ἐργασία τῆς γυναικὸς εἶνε ἐκ τῶν ἀναποφεύκτων στοιχείων πρὸς συντήρησιν καὶ κανονικὴν λειτουργίαν τοῦ κοινωνικοῦ καθεστῶτος. Κατὰ τοὺς τελευταίους τούτους αἰῶνας ἀνεπτύχθησαν κοινωνικαὶ ἀνάγκαι, περὶ ὧν οὐδεμίαν εἶχον ἔννοιαν αἱ παλαιότεραι γενεαί. Ἀλλ’ αἱ ἀνάγκαι αὗται δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ θεραπευθῶσιν ἄλλως, ἢ διὰ τῆς κοινῆς ἐργασίας ἀνδρὸς καὶ γυναικός. Ἡ γυνὴ οὕτω καλεῖται νὰ ἐξέλθῃ τοῦ ἀσύλου τοῦ οἴκου· ἀλλ’ ἐν τῇ πλήρει συνειδήσει, ὅτι διὰ τῆς ἐξόδου ταύτης μεγάλας προσφέρει ὑπηρεσίας εἰς τὸν σκοπόν, πρὸς ὃν ὅτε ἀνὴρ καὶ ἡ γυνή, ἀποβλέπουσιν.
Διὰ τῆς ἐργασίας ἡ γυνὴ θέλει λύσει τὸ κοινωνικὸν αὐτῆς πρόβλημα, λαμβάνουσα τὰ προσήκοντα τῇ φύσει αὐτῆς καὶ τῷ ὀργανισμῷ ἠθικὰ δικαιώματα. Ἡ ἐργασία θέλει ἐνισχύσει κατὰ πρῶτον λόγον τὸν φυσικὸν αὐτῆς ὀργανισμόν, κραταιοῦσα τὰς σωματικὰς δυνάμεις, μετὰ ταῦτα δὲ θέλει ἐπιδράσει ἀναλόγως καὶ ἐπὶ τῆς ἠθικῆς αὐτῆς φύσεως. Διότι ἡ ἱστορία διδάσκει, ὅτι ἐν τῷ βίῳ τῶν λαῶν καὶ τῶν ἀτόμων ἡ ἰσχὺς τοῦ σώματος εἶνε ἅμα καὶ ἰσχὺς τοῦ πνεύματος, ὅτε πρὸς τοῦτο λειτουργοῦσιν αἱ ὑπὸ τοῦ πολιτισμοῦ ἐπιβαλλόμεναι παιδαγωγικαὶ συνθῆκαι τῆς φυσικῆς καὶ ἠθικῆς ἀνατροφῆς τοῦ ἀνθρώπου.
Εἶδον ποτὲ ἔν τινι μουσείῳ τῆς Εὐρώπης θαυμάσιον πίνακα, ἓν τῶν ἀριστουργημάτων τῆς Γραφικῆς, τοῦ Βελασκὲζ ἂν δὲν ἀπατῶμαι, ἄξιον νὰ παραβληθῇ πρὸς τὰ ἐξοχώτατα τοῦ Μουρίλλου ἔργα. Παρίστησι ποικίλον σύμπλεγμα γυναικῶν, ἐξ ἐκείνων τῶν ὄντων, ἅτινα εἶνε προωρισμένα νὰ ἐκβιάζωσι τὸν ἔρωτα, νὰ προκαλῶσι τὴν ψυχὴν καὶ τοῦ θετικωτάτου τῶν ἀνθρώπων εἰς τὰς τολμηροτάτας χιμαίρας καὶ ὀνειροπολίας. Νομίζει τις, ὅτι ἔχει πρὸ αὐτοῦ γοητευτικὸν θερμοκήπιον, ἐν τῷ ὁποίῳ οἱονεὶ φυτοβιοῦσι τὰ θελκτικὰ ἐκεῖνα ρόδα ἀνατολικοῦ παραδείσου. Ὁ ποιητὴς δύναται νὰ ἀρυσθῇ ἐκ τῆς εἰκόνος ταύτης μίαν τῶν γλυκυτάτων αὐτοῦ ἐμπνεύσεων. Ἀλλ’ ὁ θετικὸς ἀνήρ, ὁ ἠθικολόγος, ὁ ἐξετάζων τὸν ἄνθρωπον ἐκ τῆς κοινωνικῆς αὐτοῦ ἐνεργείας, ὁποῖον πόρισμα θέλει σχηματίσει; Ὁποία εἶνε ἡ κοινωνικὴ ἐνέργεια τῶν γυναικῶν ἐκείνων; Οὐδέν, ἡ νωχέλεια, ἡ ἀπραγμοσύνη, ὁ ἔρως, αἱ ἀπολαύσεις τῶν αἰσθήσεων. Διότι ἡ ἀεργία ἀποχαυνοῖ τὰς φυσικὰς δυνάμεις, ἐκ τῆς ἀποχαυνώσεως δὲ ταύτης διεγείρονται ἐν τῇ ψυχῇ αἰσθήματα, πρὸς οὐδὲν χρήσιμα, συντελοῦντα δ’ εἰς τὴν ἔκλυσιν μόνον τῶν ἠθικῶν ἐκείνων δεσμῶν, ἄνευ τῶν ὁποίων ἀδύνατον νὰ ὑπάρξῃ πολιτικὴ κοινωνία. Ἐπὶ τοῦ πίνακος ἐκείνου ἡ γυνὴ εἶνε παράσιτον κοινωνικὸν φυτόν, ἐν ἐνεργείᾳ ἢ μέλλουσα ἑταίρα, οὐδὲν ἢ τὴν ἡδονὴν διαλογιζομένη, ἀπορροφωμένη ὑπὸ τῶν βαθυτάτων ρεμβασμῶν, φθισικὴ μᾶλλον ἢ ζωντανή· ἐπὶ τοῦ προσώπου αὐτῆς εἶνε ἀπεικονισμένος ὁ θάνατος τῆς καχεξίας καὶ τῆς νωθρότητος.
Ἀλλ’ ἐὰν ἐπιθυμεῖς, ἀναγνῶστα ἢ ἀναγνώστρια, ν’ ἀποζημιωθῇς μετὰ τὰς ἐντυπώσεις, ἃς διεγείρει παρὰ σοὶ ἴσως ἡ θέα τοῦ ἀνατολικοῦ τούτου γυναικείου θερμοκηπίου, ἐν ᾧ αἱ γυναῖκες μαραίνονται ταχύτερον τῶν ρόδων, εἴσελθε ἐντὸς παρακειμένης αἰθούσης ἀριστουργημάτων τῆς φλαμανδικῆς τέχνης. Ἡ ἔμπνευσις τοῦ Φλαμανδοῦ δὲν φαίνεται ἐκ πρώτης ἀπόψεως τοσοῦτον ἁβρὰ καὶ ἰδεώδης, μυστικὴ καὶ λεπτοφυής, ὅσον ἡ ἔμπνευσις Ἰταλοῦ ἢ Ἰσπανοῦ, τῆς Σχολῆς τοῦ Ραφαήλου, ἢ τοῦ Μουρίλλου. Ἡ γυνὴ τῆς τέχνης ταύτης δὲν σὲ προσελκύει μετὰ τῆς αὐτῆς γοητείας, μεθ’ ἧς ἡ γυνὴ τοῦ Βελασκέζ. Ὡραία, στιβαρά, ἀρρενωποὺς ἔχουσα χαρακτῆρας κόρη, παρουσιάζεται ἐν μέσῳ πληθούσης ὁλλανδικῆς ἀγορᾶς (Kermesse)· φέρει τὰ ἴχνη τῆς ζωῆς, τῆς δραστηριότητος, τῆς ἐνεργείας. Ἡ ἐργασία, ἧς διατελεῖ ἱέρεια, εἶπεν αὐτῇ: Ἔσο εὐλογημένη.
Ποία ἐκ τῶν δύο τούτων γυναικῶν εἶνε ἡ ἀληθὴς γυνή, ὡς μέλος τῆς πολιτικῆς κοινωνίας, ὡς παράγων τῆς κοινωνικῆς οἰκονομίας; Ἐκείνη, ἥτις θέλει καταστῇ αὐστηρὰ κόρη, καὶ μήτηρ, πιστὴ σύζυγος, ἀφωσιωμένη ἀδελφή, ἀκατάβλητος εὐεργέτις τῆς κοινωνικῆς προόδου; Οὐχὶ βεβαίως ἡ ἁβρὰ καὶ ἡδυπαθὴς νεᾶνις τοῦ Ἰσπανικοῦ πίνακος, φθισικὴ καὶ ἀναιμική, ἀλλ’ ἡ εὔρωστος καὶ ἰσχυρὰ κόρη τῆς ὀλλανδικῆς πανηγύρεως. Διότι ἡ γυνή δὲν εἶνε προωρισμένη μόνον νὰ ζῇ ἐν τῷ μεμονωμένῳ καὶ ἀπροσπελάστῳ γυναικωνίτῃ τοῦ οἴκου, ἀλλ’ ὡς μέλος τῆς κοινωνίας καθῆκον ἔχει καὶ δικαίωμα ἐπίσης νὰ προσφέρῃ τὸν φόρον τῆς ἐργασίας αὐτῶν καὶ τῆς δραστηριότητος ἐν τῇ κοινωνικῇ οἰκονομίᾳ.
Ἡ ἀναιμία τοῦ φυσικοῦ ὀργανισμοῦ, ἀναπόφευκτον ἀποτέλεσμα τῆς σωματικῆς ἀπραγμοσύνης καὶ νωχελείας τῆς γυναικὸς καθ’ ὅλας τὰς σχέσεις τοῦ βίου, θέλει προκαλέσει τὴν ἠθικὴν ἀτονίαν καὶ τῶν ἀτόμων καὶ τῶν ὁμάδων. Φυσικῶς ἐξησθενημένη καὶ στεῖρα ἡ γυνή, εἶνε ἠθικῶς νωθρά, κοινωνικῶς ἄχρηστος, οἰκονομικῶς ἐπιζήμιος. Ἡ μελέτη τοῦ βίου τῶν ποικίλων κοινωνικῶν ὁμάδων ἐν τῇ ἱστορικῇ ἐξελίξει τοῦ ἀνθρωπίνου βίου μαρτυρεῖ τὴν ἀλήθειαν τοῦ δόγματος τούτου, ὑπὸ τὸ κράτος τοῦ ὁποίου ἡ κοινωνία εἶνε φυσικῶς καὶ ἠθικῶς χωλὴ καὶ ἑτερόζυξ, τοῦ ἑνὸς ἡμίσεως αὐτῆς ἀδυνατοῦντος νὰ ἐκτελέσῃ τὰ ὑπὸ τῶν κοινωνικῶν ἀναγκῶν ἀνατεθειμένα αὐτῷ ποικίλα καθήκοντα.
Ἀφ’ ἧς στιγμῆς λειτουργεῖ ἡ ἱστορία, τουτέστιν ἐνσυνείδητός τις κατάστασις τοῦ ἀνθρώπου, ἡ γυνὴ παρουσιάζεται συνήθως ὑπὸ τὰς δύο ταύτας διακεκριμένας λέξεις: ὡς θεραπαινὶς τοῦ ἀνδρός, ἢ ὡς ἑταίρα αὐτοῦ. Ὅτε ἔν τισι κοινωνικαῖς περιόδοις ἡ γυνὴ κέκτηται δικαιώματά τινα ἰσότητος καὶ αὐτονομίας πρὸ τοῦ ἀνδρός, τὰ δικαιώματα ταῦτα καταλήγουσιν εἴς τινα ἐξαχρείωσιν τοῦ γυναικείου φύλου, ἧς θλιβερὰν εἰκόνα παρουσιάζουσιν αἱ τελευταῖαι ἡμέραι τοῦ ρωμαϊκοῦ κράτους, καὶ ἣν ὁ Προυντὼν, ταραχθεὶς ἔκ τινων φαινομένων τῆς ἐποχῆς του, ἀπεκάλεσε πρό τινων ἐτῶν διὰ τοῦ χαρακτηρίζοντος αὐτὸν κυνισμοῦ ἐν τῇ ἐκφράσει Πορνοκρατίαν τοῦ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος. Μὴ τούτου τυγχάνοντος ἡ γυνὴ περιορίζεται ἐν τῷ οἴκῳ ὡς ἔπιπλον αὐτοῦ παρὰ τοῖς εὐποροῦσιν, ὡς θεραπαινὶς παρὰ τοῖς μὴ τοιούτοις. Ἐν τοιαύτῃ ταπεινωτικῇ καταστάσει διατελοῦσα, λαμβάνει μόνον μέρος εἰς τὴν ἀνατροφὴν τῶν τέκνων, ἀλλ’ ἥκιστα βοᾷ ἐν τῇ κοινωνικῇ οἰκονομίᾳ. Ἡ ὑποτιθεμένη ἐργασία αὐτῆς εἶνε εὐτελὴς καὶ ἀσήμαντος ἐνώπιον τῶν μεγάλων οἰκονομικῶν ἀναγκῶν καὶ ὑποχρεώσεων τοῦ οἴκου. Ἡ ἐργασία τοῦ ἀνδρὸς εἶνε ἀδύνατον νὰ ἐπαρκέσῃ μόνη εἰς τὰς πολυειδεῖς ἀνάγκας, ἃς προκαλεῖ κατ’ ἀνάγκην ὁ πολυσύνθετος βίος τῶν πεπολιτισμένων κοινωνιῶν. Ἐντεῦθεν αἱ ἀναφυόμεναι οἰκογενειακαὶ δυσχέρειαι καὶ στενοχωρία, αἵτινες ἀδύνατον νὰ θεραπευθῶσιν ἄνευ τῆς πτώσεως τῆς γυναικός, τῆς διαλύσεως τῆς οἰκογενείας, τῆς ἐκτροπῆς τῆς κοινωνίας. Ἡ μὴ ἐπαρκὴς ἐργασία ἀναπτύσσει τὴν πενίαν. Ἐν δὲ ταῖς πεπολιτισμέναις κοινωνίαις αὕτη εἶνε ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἡ μήτηρ ἠθικῆς ἀποκαρτερήσεως καὶ ἀπελπισίας, συνεπείᾳ τῆς ἐλλείψεως τροφῆς καὶ συντηρήσεως. Ἡ ἔλλειψις ἄρτου εἶνε μία τῶν μεγίστων ἀφορμῶν τῆς πτώσεως τῆς γυναικός. Ἐρωτήσατε τὰ δυστυχῆ ἐκεῖνα πλάσματα, τὰ ἀντὶ πινακίου ἴσως φακῆς πωλήσαντα τὴν τιμὴν αὐτῶν καὶ τὴν ἀρετήν, τὰ ποιήσαντα διαζύγιον μετὰ τῶν εὐγενεστάτων αἰσθημάτων τοῦ ἀνθρώπου, τῶν οἰκογενειακῶν, τὰ διαβιοῦντα ἡμέρᾳ τῇ ἡμέρᾳ, χωρὶς νὰ γινώσκωσιν ὁποῖον μέλλον ἐπιφυλάσσει αὐτοῖς ἡ αὔριον: τὴν εἱρκτήν, τὸ θεραπευτήριον κακοήθων νόσων, καὶ ἔτι χεῖρον, τὸν θάνατον ἐν τῷ νοσοκομείῳ, καὶ θέλετε πληροφορηθῇ, ὅτι τῆς πτώσεως αὐτῶν ὑπῆρξεν ἡ ἔλλειψις ἐπαρκοῦς ἄρτου ἐν τῇ οἰκογενειακῇ ἑστίᾳ, πολλάκις δὲ ἐκ τῆς ἀπελπισίας ἐξωθήθησαν εἰς τὸ ἄτιμον ἔργον ὑπ’ αὐτῶν τῶν γονέων, πρὸς συντήρησιν ἑαυτῶν καὶ τῆς οἰκογενείας.
Τὸ μέγα πρόβλημα τοῦ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος, ἀνώτερον καὶ ἐπισφαλέστερρν πάντων τῶν ἄλλων ἀπασχολούντων τὸ ἀνθρώπινον πνεῦμα, εἶνε ὁ οἰκονομικὸς ὀργανισμὸς τῆς κοινωνίας, τὸ μέλλον καὶ ἡ τύχη τῶν ἀπόρων τάξεων, αἵτινες μονονουχὶ ἀπειλοῦσι νὰ καταστρέψῃ τὰ θεμέλια τοῦ κοινωνικοῦ καθεστῶτος. Πρὸς λύσιν τοῦ προβλήματος τούτου ἀπείρους προτάσεις διετύπωσεν ἡ ἐπιστήμη, ματαίας δ’ ἀποπείρας ἐποιήσαντο αἱ πλεῖσται τῶν κυβερνήσεων ἐν αἱς χώραις τὸ πρόβλημα τοῦτο ἐτέθη ἐπὶ τοῦ τάπητος τῆς δημοσίας συζητήσεως καὶ ἐνεργείας. Δὲν εἰσέρχομαι εἰς τὴν ἀνάλυσιν τῶν ποικίλων τούτων θεωριῶν καὶ ἐνεργειῶν, ἐξ ὧν ἐμφαίνεται, ὅτι ὑπό τινας ἐπόψεις ὁ ἄνθρωπος ἐλάχιστα βήματα προέβη πρὸς τὸν ἀληθῆ πολιτισμὸν καὶ τὴν πραγματικὴν συνείδησιν ἑαυτοῦ. Ἓν μόνον ὀφείλω ἐν τῇ ἀναπτύξει τοῦ θέματός μου νὰ παρατηρήσω: Ὅτι ἡ κοινωνικὴ πενία οὐκ ὀλίγον δύναται νὰ θεραπευθῇ διὰ τῆς προσηκούσης ἐργασίας τῆς γυναικός. Βεβαίως ἐν ταῖς πλείσταις τῶν νεωτέρων κοινωνιῶν ἡ γυνὴ δὲν εἶνε πλέον ἀντικείμενον πολυτελείας, ὄργανον καταναλώσεως. Ἐν τῷ περὶ ὑπάρξεως ἀγῶνι τελεῖ καὶ αὕτη ὅπως δήποτε τὸν ἀναλογοῦντα αὐτῇ φόρον. Ἀλλὰ δυστυχῶς ἠδύνατο ἡ ἐργασία αὐτῆς νὰ ᾖνε σκοπιμωτέρα καὶ ἐπωφελεστέρα, ὅτε πλείονες κλάδοι τῆς οἰκονομικῆς ἐργασίας ἀνατεθῶσιν αὐτῇ, ὅτε ὑποστῇ μείζονα ὑπὸ τὴν ἔποψιν ταύτην χειραφέτησιν, ὅτε ἐν πλήρει συνειδήσει τῶν καθηκόντων ἑαυτῆς καὶ τῶν δικαιωμάτων, καταστῇ παραγωγικότατον ὄργανον τῆς κοινωνικῆς οἰκονομίας, ἀληθῶς ἴση πρὸς τὸν ἄνδρα, δυναμένη ν’ ἁμιλλᾶται καὶ νὰ συναγωνίζεται μετ’ αὐτοῦ ἐρρωμένως, ἐὰν καὶ ὡς μέλος τοῦ οἴκου, ἀναγνωρισθῇ καὶ ὡς συντελεστικώτατος κοινωνικὸς παράγων τοῦ οἰκονομικοῦ βίου.
Ἀλλ’ ἐκδηλοῦνται ἐν τῷ δημοσίῳ βίῳ τῶν νεωτέρων κοινωνιῶν συμπτώματά τινα, ἐμποιοῦντα ἀνησυχίαν τοῖς συντηρητικοῖς, τοῖς ὀρθοδόξοις τοῦ ἀρχαίου κοινωνικοῦ καθεστῶτος, ἐν ᾧ ἡ γυνὴ κατέχει θέσιν ὑποτελείας ἐνώπιον τοῦ ἀνδρός. Ἡ γυνὴ ὀφείλει νὰ ὑπακούῃ τὸν ἄνδρα, διδάσκει τὸ χριστιανικὸν κήρυγμα ἀπὸ δέκα ἐννέα αἰώνων, καὶ τὸ δόγμα τοῦτο εἶνε ἄρθρον στενοτάτης ἑκατομμυρίων ἀνθρώπων κοινωνικῆς ὁμολογίας. Ἡ ἐμφάνισις τῆς γυναικὸς ἐπὶ δημοσιωτέρου σταδίου ὑποτίθεται ὅτι θέλει καταστῇ ἀφετηρία πρὸς διεκδίκησιν εὐρυτέρων δικαίων, ἅτινα ἐπιζητεῖ σήμερον εὐάριθμος μερὶς γυναικῶν ἔν τισιν εὐρωπαϊκαῖς κοινωνίαις, προβαίνουσα μέχρι συνωμοσιῶν καὶ ἀναρχικῶν διαδηλώσεων, διατυποῦσα ἀναρχικὰ δόγματα καὶ περιπλανωμένη εἰς χιμαιρικὸν κόσμον, ἀνακαλοῦντα ἡμῖν τὴν ἀμίμητον κωμικὴν εὐφυΐαν τοῦ παλαιοῦ Ἀριστοφάνους. Ἀμφιβάλλω, ἂν τὰ τοιαῦτα εἶνε ἄξιον σοβαρᾶς συζητήσεως καὶ ἐρεύνης. Διότι ἡ γυνὴ καθῆκον ἔχει καὶ δικαίωμα νὰ διεκδικήσῃ τὸ ἐπὶ τῆς ἐργασίας αὐτῆς ἀρχέγονον δίκαιον, εἴτε παρὰ τῆς κοινωνίας, εἴτε παρὰ τῆς ἐντολοδόχου ταύτης, τῆς πολιτείας, διότι ὀφείλει νὰ καταβάλῃ τὸν ὀβολὸν αὐτῆς εἰς τὴν οἰκονομικὴν συντήρησιν τοῦ οἴκου, οὐδὲν συμπέρασμα ὅτι, ἂν μετά τινα χρόνον ζητήσῃ νὰ διεκδικήσῃ πολιτικὰ δίκαια, δικαιοῦται εἰς τοῦτο. Αἱ Λουΐζαι Michel, καὶ ὅπως ἄλλαι λέγονται τὰ ὑστερικὰ ἐκεῖνα ὄντα ἐν Εὐρώπῃ καὶ ἐν Ἀμερικῇ, τὰ διεκδικοῦντα ὑπὲρ τῆς γυναικὸς τὰ εὐρύτατα τῶν κοινωνικῶν καὶ πολιτικῶν δικαίων, τὰ ἐπιζητοῦντα καὶ αὐτὴν τὴν προεδρίαν τῆς δημοκρατίας, τὰ καταρώμενα τὸν θεσμὸν τοῦ γάμου, κηρύττοντα δ’ αὐτὸν βάσιν τῆς μεταξὺ ἀνδρὸς καὶ γυναικὸς ἀνισότητος, τὰ ἐπικαλούμενα τὸν ἐλεύθερον γάμον ἐν τῇ λύσει τοῦ κοινωνικοῦ προβλήματος, καὶ ἑπομένως τὴν ἀποθέωσιν τῆς ἑταίρας καὶ τὴν ἀντικατάστασιν αὐτῆς εἰς τὴν μητέρα καὶ τὴν ἀδελφήν, εἰς τὴν σύζυγον, οὐδέποτε θέλουσιν ἐξαφανισθῇ ἀπὸ τῶν κοινωνιῶν, αἵτινες βασίζονται ἐπὶ τῆς ἐλευθέρας συζητήσεως καὶ γνώμης. Ἀλλ’ ἡ βαθυτέρα ἀνάλυσις καὶ ἐξέτασις τοῦ φαινομένου τούτου θέλει ἀποδείξει, ὅτι τοῦτο προῆλθεν ἐκ τοῦ πλημμελοῦς μέχρι τοῦδε κοινωνικοῦ ὀργανισμοῦ, ἐκ τῶν ἐπὶ τῆς ἀδικίας καὶ τῆς ἀνισότητος βασιζομένων σχέσεων ἀνδρὸς καὶ γυναικός, ἐκ τῆς ὑποτελείας τῆς δευτέρας εἰς τὸν πρῶτον, ἣν καθιέρωσαν, ὡς μὴ ὤφελεν, ἀπὸ πολλῶν αἰώνων καὶ οἱ θρησκευτικοὶ καὶ οἱ πολιτικοὶ κώδικες τῶν λαῶν. Ἐντεῦθεν αἱ σπασμωδικαὶ σήμερον ἐνέργειαι τῆς γυναικὸς μὴ δισταζούσης νὰ διατυπώσῃ τὰς τολμηροτάτας τῶν ἀξιώσεων ὑπὲρ ἑαυτῆς, καθισταμένης ἑπομένως πολεμίας τοῦ λειτουργοῦντος κοινωνικοῦ συστήματος, τοῦ ὁποίου ζητεῖ την καταστροφήν, ἀδιαφοροῦσα περὶ τοῦ διαδεχθησομένου. Ἡ ἱστορία διδάσκει δυστυχῶς, ὅτι αἱ ἐπὶ αἰῶνας λειτουργήσασαι μεγάλαι κοινωνικαὶ ἀδικίαι προὐκάλεσαν τὰς τολμηροτάτας ἀντιδράσεις. Τὸ μέχρι τῆς σήμερον κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον λειτουργοῦν κοινωνικὸν σύστημα θεωρεῖ τὴν γυναῖκα ἥττονα τοῦ ἀνδρός, ἑπομένως ἐστερημένην τῆς ἠθικῆς αὐτοῦ προσωπικότητος καὶ εὐγενείας. Ἐκτεθηλυμένος ἀνὴρ εἶνε μία τῶν δεινοτάτων ὕβρεων, τῶν κατ’ αὐτοῦ ἀπευθυνομένων. Ἐν χρόνοις δὲ ἐπαναστατικοῦ πυρετοῦ καὶ κοινωνικῆς ζυμώσεως, ὁποῖοι οἱ σημερινοί, ἡ γυνὴ διεκδικοῦσα τὰ ἑαυτῆς δίκαια, ἀπὸ τῆς ταπεινῆς θέσεως, εἰς ἣν διατελεῖ, δὲν θέλει δυνηθῆ νὰ σκεφθῇ κρεῖττον καὶ ὡριμώτερον, ἢ πνέουσα μένεα κατὰ τῆς κοινωνικῆς τάξεως, τῆς τέως κρατούσης ἐν τῇ ἱστορίᾳ, ἧς φρονεῖ ὅτι διετέλεσεν οἰκτρὸν θῦμα. Ἐν ταῖς στιγμαῖς τοῦ ἐπαναστατικοῦ αὐτοῦ πυρετοῦ ἐπανισταμένος ὁ δοῦλος, δὲν διστάζει ν’ ἀπαρνηθῇ τὰ πάντα, τὸν Θεὸν, τὴν πατρίδα, τὴν οἰκογένειαν, τὰ κοινότερα τῶν καθηκόντων του, ἀπέναντι τοῦ νέου εἰδώλου τῆς ἀπολύτου χειραφεσίας, το ὁποῖον οἰστρηλατεῖ αὐτὸν καὶ ἐμπνέει τὰ παραβολώτατα τῶν σχεδίων. Μετὰ αἰῶνας κοινωνικῆς ὑποτελείας ἡ γυνὴ περιέστη σήμερον εἰς τοιαύτην κατάστασιν. Ἀλλ’ ὅτε παρέλθωσιν αἱ ἡμέραι τοῦ πυρετοῦ, καὶ ἀνατείλωσιν ἡμέραι ἐξετάσεως καὶ ἐμβριθοῦς λογικότητος, ἡ γυνὴ θέλει κατανοήσει ἑαυτὴν κρεῖττον ὑπὸ τὴν ἀληθῆ καὶ λογικὴν αὐτῆς σημασίαν ἐν τῇ κοινωνίᾳ, οὕτω δὲ θὰ διεκδικήσῃ τὰ προσήκοντα αὐτῇ δίκαια, ἅτινα δὲν θέλει διστάσει ν’ ἀναγνωρίσῃ αὐτῇ καὶ χορηγήσῃ οἱονδήποτε κοινωνικὸν καὶ πολιτικὸν καθεστώς.
Ὡς ἓν τῶν μεγίστων αὐτῆς δικαιωμάτων θέλει ἀναγνωρισθῇ τότε τὸ δίκαιον τῆς ἐργασίας, δι’ οὗ θέλει οὐκ ὀλίγον ἐπιτευχθῆ τὸ οἰκονομικὸν ἰσοζύγιον τῆς νεωτέρας βιομηχανικῆς κοινωνίας, τῆς ἐπὶ τῆς ἐργασίας κατ’ ἐξοχὴν βασιζομένης. Ἡ πολιτεία ὀφείλει ἀπὸ τοῦδε νὰ λάβῃ ὑπὸ σοβαρὰν ἔποψιν τὸ ζήτημα, διευκολύνουσα κατὰ πάντα τρόπον τὴν ἐργασίαν εἰς τὴν γυναῖκα. Ἡ ὀργάνωσις τῆς νέας κοινωνικῆς τάξεως, ἣν ἡ ἐπιστήμη ἀπεκδέχεται πρωτίστως ἀπὸ τῆς πολιτείας, δὲν δύναται νὰ ἐπιτευχθῇ ἐντελῶς, ἂν μὴ ἡ ὀργάνωσις αὕτη τελεσθῇ ἐν πνεύματι ἰσότητος, ἐλευθερίας, δικαιοσύνης καὶ αὐτονομίας, κατὰ πρῶτον δὲ λόγον ἐν ταῖς σχέσεσι μεταξὺ ἀνδρὸς καὶ γυναικός. Παρά τισι τῶν πεπολιτισμένων κοινωνιῶν ἡ γυνὴ δὲν εἶνε πλέον ἄχρηστον, δαπανηρὸν μόνον μέλος τῆς κοινωνίας, ἄλλα παράγων χρησιμώτατος καὶ οἰκονομικώτατος· δὲν ὑπηρετεῖ μόνον τὰ καθολικὰ συμφέροντα ἐν τῇ ἀστικῇ κοινωνίᾳ, ἐν τῷ ἰδιωτικῷ βίῳ, ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ δημοσίῳ. Οὕτω πανταχοῦ σχεδὸν τῆς Εὐρώπης καὶ Ἀμερικῆς αἱ γυναῖκες δὲν ὑπηρετοῦσι μόνον ὡς διδασκάλισσαι τοῦ ὁμογενοῦς αὐταῖς φύλου, ἄλλα καὶ ἐν ἄλλοις δημοσίοις γραφείοις, ἰδίᾳ δὲ τοῖς ταχυδρομικοῖς καὶ τοῖς τηλεγραφικοῖς. Ἀλλὰ πολλὰ ἔτι ὑπολείπονται διὰ τὸ μέλλον. Ἡ δὲ νεωτέρα πολιτεία, ἥτις δὲν ἀπορρέει ἀπὸ τῶν ἐνστίκτων τῆς βίας καὶ τῆς κατακτήσεως, ἀλλὰ προσπαθεῖ νὰ ἐρείδηται ἐπὶ τῆς ἐπιστήμης, τῆς δικαιοσύνης καὶ τῆς ἀληθείας, δὲν θέλει θᾶττον ἢ βράδιον παραμελήσει τὴν οἰκονομικὴν σημασίαν τῆς γυναικὸς ἐν τῷ κοινωνικῷ ὀργανισμῷ, παρέχουσα τὰ προσήκοντα δίκαια, δι’ ὧν οὐ σμικρὸν θέλει συντελεσθῇ τὸ οἰκονομικὸν ἰσοζύγιον τῆς κοινωνίας.
Ὡς συντελεστὴς καὶ παράγων ἐν τῇ ἐργασία ἡ γυνὴ ἔχει ἀρετάς, ὧν πολλάκις στερεῖται ὁ ἀνήρ. Κέκτηται ἀκρίβειαν, τάξιν, ἔχει ἀφοσίωσιν πρὸς τὸ καθῆκόν της ἀπαράμιλλον, ἀνυψουμένη δ’ ἐν τῇ κοινωνίᾳ καὶ ἐκτιμωμένη προσηκόντως διὰ τῆς ἐργασίας, οὐδεμία ἀμφιβολία ὅτι θέλει ἀποδείξει ἀρετάς, ἀφανεῖς τάξεις καὶ λανθανούσας. Διότι ἡ ἐργασία δὲν εἶνε ὁ κατηραμένος κλῆρος τῆς ἀνθρωπότητος, ὁ ἀπαίσιος καρπὸς τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος, ἀλλὰ τοὐναντίον ἡ ἠθοποιὸς ἐκείνη δύναμις, ἡ ἀναβιβάζουσα τὸν ἄνθρωπον εἰς τὰς εὐγενεστάτας καὶ ὑψηλοτάτας κορυφὰς τῆς κοινωνίας. Ἡ ἐργασία δὲν καταρρίπτει τὸν ἄνθρωπον, οὐδ’ ἐξευτελίζει· τοὐναντίον ἀνυψοῖ αὐτὸν καὶ ἐξευγενίζει. Ἐν τῷ περὶ ὑπάρξεως ἀγῶνι ἡ ἐργασία εἶνε τὸ μέσον, δι’ οὗ ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ ὑποτελοῦς τῇ φύσει ὄντος, κατισχύει αὐτῆς, καθίστησι δ’ αὐτὴν ὄργανον τῶν σκοπῶν του καὶ τῆς ἠθικότητός του. Ἡ ἐργασία θέλει ἠθικοποιήσει καὶ ἐξυψώσει τὴν γυναῖκα.
Αἱ σκέψεις αὗται μὲ περιάγουσιν εἴς τινα στενόχωρον ἀμηχανίαν, ὅτε διαλογίζομαι εἰς ὁποίαν ταπεινὴν θέσιν διατελεῖ ἡ γυνὴ ἐν Ἑλλάδι, ἐστερημένη ὑπὸ πᾶσαν ἔννοιαν τῶν δικαίων ἐκείνων ἅτινα παρεχωρήθησαν τῷ φύλῳ αὐτῆς ἔν τισι τῶν κοινωνιῶν, πολλῷ αὐτῆς καθυστερουσῶν ἐν τῷ πολιτισμῷ καὶ τῇ πνευματικῇ μορφώσει. Παρ’ ἡμῖν ἡ γυνή, ἂν δὲν εἶνε θεραπαινὶς τοῦ ἀνδρός, ἔπιπλον τοῦ οἴκου, εἶνε ῥᾴθυμος καὶ ὑστερικὴ ὕπαρξις κατὰ τὰ πρότυπα ἀσάρκων καὶ ἀναιμικῶν ἡρωΐδων τῆς συγχρόνου μυθιστορίας. Καὶ τοῦτο λέγεται οἰκογενειακὸς βίος, ἄξιος σεβασμοῦ καὶ συντηρήσεως! Ἡ γυνὴ παρ’ ἡμῖν οὐδεμίαν προσφέρει σχεδὸν τῶν ὑπηρεσιῶν ἐκείνων, αἵτινες ἀλλαχοῦ ἀπὸ χρόνου ἤδη ἐπεβλήθησαν αὐτῇ. Δὲν εἶνε τὸ τοιοῦτον ἄγνοια καὶ ἄρνησις τῶν κοινοτέρων οἰκονομικῶν κανόνων, ἐφ’ ὧν δέον νὰ ἐρείδηται εὔνομος καὶ εὔκοσμος κοινωνία; Βεβαίως δὲν ἀνεφύησαν παρ’ ἡμῖν ἔτι τὰ ἐπικίνδυνα ἐκεῖνα οἰκονομικὰ προβλήματα, τὰ ἀπασχολοῦντα σήμερον τὰς πλείστας τῶν νεωτέρων κοινωνιῶν, ἐν τῷ ἱστορικῷ τῶν ὁποίων ὁρίζοντι ἐξεδηλώθησαν ἀπαίσια καταστροφῆς σημεῖα. Ἀλλ’ ἐκ τούτου δὲν ἕπεται, ὅτι δὲν ἔχομεν καθῆκον ἱερὸν νὰ ἐπικαλεσθῶμεν ἐν τῇ κοινωνικῇ καὶ ἐθνικῇ ἡμῶν ἐργασίᾳ τὴν ἠθικὴν καὶ οἰκονομικὴν ἀρωγὴν τῆς γυναικός. Ἀναγνωρίζοντες τῳόντι καὶ παρέχοντες τὸ δίκαιον τῆς ἐργασίας εἰς τὴν γυναῖκα καὶ κοινωνικῶς καὶ πολιτικῶς, οὐ μόνον θέλομεν συντελέσει εἰς τὴν ἐπίτευξιν τοῦ οἰκονομικοῦ τῆς ἡμετέρας κοινωνίας μεταξὺ παραγωγῆς καὶ καταναλώσεως ἰσοζυγίου, οὐ μόνον θέλομεν περιορίσει τὴν πενίαν, ἥτις ἀείποτε ὑπῆρξε μία τῶν μεγίστων πληγῶν τῶν κοινωνιῶν, ἀλλὰ διὰ τῆς ἐργασίας θέλομεν ἐξυψώσει τὴν γυναῖκα, θέλομεν ἀληθῶς ἐξευγενίσει αὐτὴν καὶ ἠθικοποιήσει, καθιστῶντες συντελεστικώτατον ἠθικὸν καὶ οἰκονομικὸν παράγοντα, ἴσην πρὸς τὸν ἄνδρα κατὰ τὰ δικαιώματα, ἀλλ’ ἅμα καὶ κατὰ τὰς ἠθικὰς καὶ κοινωνικὰς ὑποχρεώσεις.