Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1889/Η αυτοκτονία εν Ελλάδι
| ←Εἰς φιλάρεσκον | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1889 Συγγραφέας: Ἡ αὐτοκτονία ἐν Ἑλλάδι |
Ἀνέκδοτοι στίχοι τῆς «Χαϊδεμένης»→ |
Τιμολέων Ἀμπελᾶς ΔΕΝ γνωρίζω ἂν ὑπάρχῃ — διὰ τὸ ἔτος τοῦτο τοὐλάχιστον — θέμα ἐπικαιρότερον τοῦ περὶ αὐτοκτονίας ἐν Ἑλλάδι διά τε τὸ πλῆθος τῶν γενομένων κατὰ τοὺς τελευταίους μάλιστα μῆνας αὐτοκτονιῶν καὶ τὸ δυσεξήγητον ἐν πολλοῖς τῶν αἰτίων, ἅτινα παρήγαγον τὴν τάσιν ταύτην. Μέχρις ἐσχάτων οἱ Ἕλληνες, καὶ ἰδίᾳ οἱ τῆς παρελθούσης γενεᾶς, ἐνόμιζον ὅ,τι τὸ αὐτοκτονεῖν ἦτό τι συμβαῖνον μόνον ἐν ταῖς θεάτροις, ὁ οὕτως εἰπεῖν «ἀπὸ μηχανῆς θεὸς» καὶ εἴχομεν ἀπαυδήσει βλέποντες ἀνὰ πᾶσαν ἑσπέραν αὐτοκτονοῦντας ἀπὸ σκηνῆς τοὺς καὶ τὰς ἠθοποιούς.
Τὰ ἐννέα δέκα τῶν δραμάτων ἐτελείωνον μὲ τὴν στερεότυπον αὐτοκτονίαν· πάντες δὲ οἱ γράψαντες δράματα ἐφόνευσαν πολλοὺς δι’ αὐτοκτονίας· ἐγὼ αὑτὸς τοὐλάχιστον ὅταν πρὸ δέκα καὶ πλέον ἐτῶν ἔγραφον τοιαῦτα, ἀπετελείωσα κατὰ τὸν τρόπον τοῦτον δέκα τοὐλάχιστον ἥρωας δραμάτων, οὓς ἡ ἱστορία μοὶ παρέδωκεν ὁπωσδήποτε ἀποθανόντας· εἰς ἐμὲ ποιητικῇ ἀδείᾳ ἀφίετο ἡ ἐκλογὴ τοῦ ὅπλου — κατὰ τὴν γλῶσσαν τῶν μονομάχων· — ἐνθυμοῦμαι μάλιστα ἕνα, τὸν Λέοντα Καλλέργην, φονευθέντα διὰ πνιγμοῦ ἐντὸς σάκκου, ὃν διέσωσα τῆς ἀπὸ σκηνῆς τοιαύτης τελευτῆς, ἀντικαταστήσας τὸν σάκκον διὰ δηλητηρίου! Ἠκολούθησα δὲ τὴν ἱστορίαν, ὅταν διέβλεπον ἐν τῇ αὐτοκτονίᾳ πρωτοτυπίαν τινα· οὕτω τὴν Κλεοπάτραν ἀφῆκα ν’ αὐτοκτονήσῃ διὰ δήγματος ὄφεως, φερομένου ἐπὶ σκηνῆς ἐντὸς καλάθου σύκων.
Μολαταῦτα ἡ μέθοδος τοῦ δίδειν πέρας εἰς τὰ δράματα δι’ αὐτοκτονίας μοὶ εἶχε φανῆ τοσοῦτον πεπαλαιωμένη καὶ οἱ τοιοῦτοι θάνατοι κάπως ἀπίθανοι πλέον, ὥστε ἤρχισα σκεπτόμενος περὶ ἄλλου εἴδους θεῶν ἀπὸ μηχανῆς καὶ εἴς τι τοιοῦτο, ἀνέκδοτον ἔτι, ἀπεμιμήθην κατὰ γρᾶμμα τὸ τέλος ὅπερ ὁ συγγραφεὺς τῆς Maria di Rohan δίδει εἰς τὴν ἡρωΐδα του, ἤτοι καταδικάζει αὐτὴν «εἰς ζωὴν μετ’ ἀτιμίας.» Καὶ πράγματι· οἱ θηρεύοντες τὸ πιθανὸν ἐν τοῖς δράμασι ἐνόμιζον ὅτι εἰς τὸ ἑλληνικὸν κοινὸν, ὅπερ ἐπὶ δεκαπενταετίαν σχεδὸν δὲν ἔβλεπέ τινα αὐτοκτονοῦντα, ἤθελε κατασταθῇ βαθμηδὸν ἀπίθανος ἡ αὐτοκτονία. Εἶχον δὲ ἀρχίσει νὰ μεταχειρίζωνται ταύτην ἐπὶ τὸ κωμικώτερον καὶ πάντες ἐνθυμοῦνται μικρὰν κωμῳδίαν πολλάκις διδαχθεῖσαν, ἧς ὁ ἥρως ἀπειλεῖ τὸν φιλάργυρον θεῖόν του ν’ αὐτοκτονήσῃ, ἀποπειρώμενος νὰ βυθίσῃ εἰς τὸ στῆθός του τὸ ἐκ στέατος κηρίον.
Τὰ πράγματα ὅμως μετεβλήθησαν ἐπ’ ἐσχάτων, ἀποθνήσκουσι δὲ πραγματικῶς αὐτοκτονοῦντες σήμερον πλειότεροι τῶν ἀπὸ σκηνῆς αὐτοκτονούντων, τὸ δ’ ἀληθὲς δρᾶμα μετηνέχθη ἀπὸ τῆς σκηνῆς εἰς τὰς ἐν μέσαις Ἀθήναις αἰθούσας, εἰς τὰ φρέατα, εἰς τὴν Φρεαττῦν, εἰς τὴν Πικροδάφνην, ἐδῶ δὲ — εἰς τὴν μακαρίαν νῆσον· τῶν Φαιάκων — εἰς τὴν θάλασσαν καὶ εἰς τοὺς τάφους· ὁσημέραι δὲ καὶ νέοι ἀνευρίσκονται καὶ ἀσφελέστεροι τρόποι αὐτοκτονίας, ὧν φρικτότερος ὁ κατ’ ἀπομίμησιν τῶν πνιγομένων κυνῶν, ὃν μετεχειρίσθη ἐσχάτως ἐνταῦθα νέος εἰκοσιτριετὴς, προσδέσας εἰς τὸν λαιμόν του μέγαν λίθον πρὶν πέσῃ εἰς τὴν θάλασσαν καὶ αὐτοκτονήσῃ «χωρὶς νὰ ἔχῃ,» ὡς ἔγραφεν, «καμμίαν ἀφορμὴν, ἀλλὰ μόνον, διότι ἐβαρύνθη αὐτὸν τὸν μάταιον κόσμον.»
Τί συμβαίνει λοιπὸν εἰς τὴν ἄλλοτε φαιδρὰν, τὴν εὐέλπιδα ἑλληνικὴν κοινωνίαν, ἐκ τῶν σπλάγχνων τῆς ὁποίας ἐξέρχονται τοσοῦτοι ἀπογοητευμένοι, κεκοπιακίοτες πρὶν ἔτι ἀνέλθωσι τὸν ἀνήφορον τοῦ βίου, ἢ πρὶν πάρωσι φυσικῶς τὸν κατήφορον αὐτοῦ; Τὸ θέμα εἶνε βεβαίως ἄξιον καὶ τῶν κοινωνιολόγων καὶ τῶν φρενολόγων καὶ τῶν ἱερωμένων, καὶ τῶν διδασκάλων καὶ παντὸς ὀφείλοντος ἀμέσως ἢ ἐμμέσως νὰ προλαμβάνῃ τάσεις ἀνεξηγήτους εἰς λαὸν, εἰς ὃν τέως ἦν ἄγνωστον τὸ ἀγγλικὸν spleen καὶ τὸ βαρὺ τῶν κατοίκων ἀνηλίων πόλεων τοῦ Βορρᾶ. Εἰσήχθημεν ἆρά γε λεληθότως εἰς περίοδον ἐπιδημίας αὐτοκτονιῶν, οἵας ἀναφέρει που ἡ ἱστορία ἐπελθούσας συνεπείᾳ ὡρισμένων μεγάλων αἰτίων, ἢ αἱ ἐν Ἑλλάδι αὐτοκτονίαι ἀνθρώπων διαφόρου τάξεως, ἡλικίας καὶ ἀναπτύξεως εἶνε μεμονωμένα οὕτως εἰπεῖν ἀποτελέσματα νευρικῶν ἢ ἐγκεφαλικῶν διαταράξεων, προελθουσῶν ἐξ ἠθικῶν ἢ φυσικῶν αἰτίων; Ὁ ὁπωσδήποτε γνωρίσας τοὺς εἴκοσι — τριάκοντα αὐτοκτονήσαντας κλίνει νὰ παραδεχθῇ τὴν δευτέραν μᾶλλον γνώμην, καί τοι οἱ ἐπ’ εὐκαιρίᾳ τῶν τελευταίων αὐτοκτονιῶν γράψαντες ἤχθησαν μετά τινος πειθοῦς εἰς γενικώτερα συμπεράσματα. Οὕτως, εἷς μὲν ἀπέδωκε τὸν πολλαπλασιασμὸν αὐτῶν εἰς τὰς ἀπομιμήσεις, ἤτοι ἰσχυρίζονται ἔτι οἱ προδιατεθειμένοι εἰς τοιαύτας ἀπεγνωσμένας ἀποφάσεις, ἀναγινώσκοντες τὰς περιγραφὰς τῶν αὐτοκτονιῶν, σπεύδουσιν εἰς ἀπομίμησιν· ἕτερος δὲ βαθύτερον θελήσας νὰ εἰσδύσῃ εἰς τὰ πράγματα, ὁ κ. Στ. Ξένος ἀποδίδει τὰς αὐτοκτονίας εἰς τὴν ἐπελθοῦσαν ἐν Ἑλλάδι ἀπό τινος κοινωνικὴν μεταβολὴν καὶ νόθευσιν τῶν ἠθῶν καὶ εἰς τὴν ἵδρυσιν τοῦ ἐν Ἀθήναις χρηματιστηρίου, τοῦ διενεργήσαντος τὰς οἰκονομικὰς δυσχερείας τῶν παγιδευθέντων ἀμέσως ἢ ἐμμέσως ἐν αὐτῷ.
Ὅτι ἡ καθ’ ἡμᾶς ἑλληνικὴ κοινωνία δὲν εἶνε ἡ πρὸ εἴκοσι καὶ πλέον ἐτῶν εὔελπις, αὐτάρκης, ἡ σχετικῶς λιτοδίαιτος καὶ μετ’ ὀλιγωτέρων πόθων ἐπιδεικτικοῦ βίου, δὲν εἶνε συζητήσιμον, ὡς ἐπ’ ἴσης καὶ ἔτι αἱ χρηματιστικαὶ ἐν Ἑλλάδι θύελλαι διετάραξαν τὴν κοινωνικὴν γαλήνην ὡς διατείνεται ὁ κ. Ξένος· ἀλλ’ ἐξετάζων τις τοὺς ὁπωσδήποτε γενομένους γνωστοὺς λόγους τῶν αὐτοκτονησάντων δὲν ἀνευρίσκει ἀκριβῶς τὰς αἰτίας καὶ ἀφορμὰς, ἃς ἐνέγραψαν αὗται. Ὅτι ὅμως καὶ οἱ λόγοι οὓς ἀνέφερον οὗτοι δυνατὸν νὰ σχετίζωνται πρός τινας τῶν εἰρημένων αὐτοκτονιῶν, εἶνε ἐπ’ ἴσης ἀληθές· διότι ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν παρατηροῦνται ἀποθαρρυντικά τινα συμπτώματα ἐπερχομένης λεληθότως κοινωνικῆς ἀπογοητεύσεως. Οὕτως, ὅταν τις ἀκούῃ ὅτι ἐκ τῶν εὐφόρων πεδιάδων τῆς Λακεδαίμονος πολλοὶ καθ’ ἑκάστην μεταναστεύουσιν εἰς Ἀμερικὴν ἐν γνώσει ὅτι ἐκεῖ θὰ δυστυχήσωσι, μόλις κερδίζοντες ξηρὸν ἄρτον διὰ τῆς μεταπωλήσεως στραγαλίων ἢ τῆς στιλβώσεως ὑποδημάτων· ὅταν τις βλέπῃ εἰς προκηρυσσόμενον ἐν μέσαις Ἀθήναις διαγωνισμὸν πρὸς πλήρωσιν ἕνδεκα θέσεων ἑξηκονταδράχμων τελωνοφυλάκων προσερχομένους διακοσίους εἰκοσιεννέα ὑποψηφίους, δύναται νὰ τραπῇ εἰς σκέψεις ἥκιστα φαιδράς. Βεβαίως οἱ πλεῖστοι τῶν μέχρι χθὲς αὐτοκτονησάντων δὲν θεωροῦνται ὡς ὑποκύψαντες εἰς τὸ μοιραῖον τέλος ἐξ οἰκονομικῶν μόνον στενοχωριῶν καὶ δὲν δύνανται νὰ προκαλέσωσι μελέτας βαθυτέρας περὶ ὑποβόσκοντος κοινωνικοῦ ἐν Ἑλλάδι νοσήματος, πάντως ὅμως δίδουσιν ἀφορμὰς εἰς ἔρευναν καὶ νύξιν αὐτοῦ· διότι περὶ αὐτῶν μὲν, γνωστῶν τῇ καθ’ ἡμᾶς κοινωνίᾳ ἐγένετο πολὺς ἐν ταῖς ἐφημερίσι λόγος· δὲν εἶναι ὅμως ἄγνωστον εἰς τοὺς πολλοὺς ὅτι καὶ ἄλλοι, ἀνώνυμοι, βραδέως αὐτοκτονοῦσιν ἐν ταῖς μεγάλαις ἰδίως κοινωνίαις, αἵτινες ἀπό τινων ἐτῶν ὑφίστανται λανθάνουσαν τινα ζύμωσιν, ἢ, ἐπὶ τὸ εὐφημότερον, ἀνάπλασιν, ἢ, ἐπὶ τὸ ναυτικώτεροον, κλυδωνισμόν· ἐν τῇ πάλῃ δὲ ταύτῃ οἱ στερούμενοι ἐπαρκοῦς θάρρους καὶ ἰωβείου ὑπομονῆς εἰς ἀντιμετώπισιν τῶν συμφορῶν, ἢ τοῦ ναυαγίου τῶν πόθων των, καταλαμβάνονται ὑπὸ λυπομανίας ἢ μελαγχολίας, ἢ ὑποχονδρίας, ἥτις ἄγει αὐτοὺς εἰς τὴν αὐτοκτονίαν, ἢ εἰς τὸ φρενοκομεῖον· διότι αὐτὴ μὲν αὕτη ἡ αὐτοκτονία φαίνεται καθ’ ἑαυτὴν πρᾶξις ἀνθρώπου τολμηροῦ καὶ γενναίου, τὰ ἀρχικὰ ὅμως αἴτια τὰ προκαλέσαντα τὴν ἐν στιγμαῖς διαταράξεως ἀπεγνωσμένην ταύτην ἀπόφασιν, προδίδουσι δειλίαν ἀνθρώπου μὴ ἔχοντος τὸ θάρρος ν’ ἀντιμετωπίσῃ τὰς ἠθικὰς ἢ φυσικὰς συμφοράς.
Τὰ φαινόμενα ταῦτα δειλίας ἅμα καὶ τόλμης ἐν τῇ διανοητικῇ καταστάσει τοῦ αὐτοκτονοῦντος ἀπησχόλησαν πολλοὺς μέχρι τοῦδε, ἀλλ’ ἡ περαιτέρω λύσις τοῦ ζητήματος τούτου θ’ ἀπομένῃ ἰδιαιτέρως εἰς τοὺς ἰατροὺς καὶ ψυχολόγους.
Τινὲς τῶν νομοδιδασκάλων εὗρόν τινα ὁμοιότητα μεταξὺ αὐτοκτονίας καὶ μονομαχίας· εἷς τούτων, ὁ Φρὰγκ, συγγραφεὺς τῆς φιλοσοφίας τοῦ ποινικοῦ δικαίου, κατέταξεν ἀμφοτέρας εἰς τὴν τάξιν τῶν ἀμφισβητουμένων ἀδικημάτων, ἀνευρὼν ἐν τῇ μονομαχίᾳ ἀπόπειραν μὲν φόνου κατὰ τοῦ ἀντιπάλου καὶ συνάμα αὐτοκτονίαν. Καὶ οἱ ἅγιοι δὲ πατέρες, οἷοι οἱ τῆς ἐν Τριδέντῳ Συνόδου, θεωροῦντες τὴν αὐτοκτονίαν ἐπινόημα τοῦ Διαβόλου, ἐψήφιζον ἀφορισμὸν κατὰ τῶν αὐτοκτονούντων, ὡς καὶ κατὰ τῶν μονομαχούντων.
Ἀλλὰ καὶ αἱ θεωρίαι τῶν μὲν καὶ οἱ ἀφορισμοὶ τῶν δὲ, δὲν ἐπήνεγκον πρακτικὰ ἀποτελέσματα ἐν κοινωνίαις, ἐν αἷς ὑφίσταντο τὰ φυσικὰ καὶ ἠθικὰ αἴτια τὰ προκαλοῦντα τὴν διατάραξιν τῶν νεύρων ἢ τῶν φρενῶν. Καὶ αὐτὴ δὲ ἡ σωζομένη νομικὴ τῶν ἀρχαίων ἑλλήνων διάταξις ἡ τιμωροῦσα τὸ πτῶμα τοῦ αὐτοκτονοῦντος διὰ τῆς ἀποκοπῆς τῆς χειρὸς ἐνέχουσά τι ἀπεχθὲς, ἥκιστα πρακτικὴ ἤθελεν ἀποδειχθῇ. «Ἐάν τις αὐτὸν διαχρήσηται» — κατὰ τὸν ἀρχικὸν νόμον — «τὴν χεῖρα τὴν τοῦτο πράξασαν ἀποκόπτειν καὶ χωρὶς τοῦ σώματος θάπτειν.»
Βεβαίως ἡ αὐτοκτονία δὲν θὰ μείνῃ δι’ ἡμᾶς ἱστορικὴ λέξις ἐνθυμίζουσα τὸν ἡρωϊκὸν θάνατον τοῦ Καψάλη καὶ τὴν δεδικαιολογημένην αὐτοκτονίαν τῶν χορευουσῶν Σουλιωτισσῶν τῆς Κιάφας, ἢ τὸ πήδημα τῆς Σαπφοῦς καὶ τὸ μαρτυρολόγιον τῶν ἀπὸ τοῦ Λευκάτα πεσόντων, ἀλλὰ θὰ βλέπομεν ἴσως θύματα αὐτῆς ἐφ’ ὅσον πολλαπλασιάζονται αἱ κοινωνικαὶ ἀνάγκαι καὶ οἱ δυσεπίτευκτοι πόθοι, ὁ δὲ μετριασμὸς αὐτῶν θέλει ἐπιφέρει καὶ τὸν μετριασμὸν τῶν αὐτοκτονιῶν· διότι αὐτὴ ἡ στατιστικὴ μαρτυρεῖ ὅτι ἡ πενία καὶ αἱ στερήσεις εἰσὶν ἡ ῥιζικὴ αἰτία ἡ παράγουσα κατὰ τὸ πλεῖστον τὰς ἐγκεφαλικὰς καὶ νευρικάς διαταράξεις. Οὕτω τοὐλάχιστον ἀποδεικνύει ἡ στατιστικὴ τῶν κατὰ τὸ παρελθὸν ἔτος αὐτοκτονησάντων ἐν Γαλλίᾳ 7,572 ἀνθρώπων. Ἐπειδὴ δὲ περὶ ταύτης ὁ λόγος, πρόχειρός τις σύγκρισις αὐτῶν πρὸς τὰς ἐν Ἑλλάδι παρέχει παρηγόρους τινὰς σκέψεις ὅτι τὸ ὑποβόσκον ἐν Ἑλλάδι κοινωνικὸν νόσημα δὲν ἔλαβεν ἔτι ἐπιφόβους διαστάσεις. Οὕτως ἀπέναντι 7512 αὐτοκτονησάντων ἐν Γαλλίᾳ, ἡ σύγκρισις τῶν ἐν Ἑλλάδι τοιούτων, τριάκοντα ἴσως ἐν ἑνὶ ἔτει, καταδεικνύει τὴν διαφορὰν, λαμβανομένης ὑπ’ ὄψει καὶ τῆς ἀναλογίας τοῦ πληθυσμοῦ· ὁ γυναικεῖος πληθυσμὸς ἐν Ἑλλάδι δὲν παρουσιάζει εἰμὴ ἓν ἢ δύο θύματα, ἐν ᾧ ἐν Γαλλίᾳ 1608 γυναῖκες κατὰ τὸν αὐτὸν χρόνον ηὐτοκτόνησαν. Ἔτι δὲ περιεργοτέρα διαφορὰ ὅτι οὐδεὶς ἐν Ἑλλάδι ἐξελέξατο τὸν ἀπαγχονισμὸν ἐν ᾧ ἐν Γαλλίᾳ 3,307 τοιοῦτοι εὗρον τὴν ἀγχόνην καταλληλοτέραν· ἀλλ’ οὔτε κατὰ τὰς ἡλικίας ὑπάρχει τις ὁμοιότης· διότι ἐν ᾧ ἐν Ἑλλάδι οὐδεὶς αὐτῶν εἶχεν ὑπερβῆ τὸ τριακοστόν, ἐν Γαλλίᾳ 1,508 ἦσαν γέροντες.
Δὲν πρέπει δὲ ἐν ταῖς περὶ αὐτοκτονίας σκέψεσι νὰ λησμονηθῇ καὶ τοῦτο ὅτι πολλάκις οὐχὶ ἠθικαὶ αἰτίαι, ἀλλὰ φυσικαὶ καὶ σωματικαὶ παθήσεις προκαλοῦσι τὴν μελαγχολίαν καὶ ὅτι ὑπῆρξαν ψυχολόγοι καὶ ἰατροὶ συμβουλεύσαντες τελεσφόρως τὴν πρόληψιν τῶν συνεπειῶν τῆς λυπομανίας διὰ τῆς θεραπείας τῶν νοσημάτων τοῦ ἥπατος, τοῦ στομάχου, ἢ τῆς καρδίας, ἅτινα συνήθως ἐπιφέρουσιν ἐπιφόβους μελαγχολίας.
Βεβαίως ἡ ἐπάνοδος τῆς καθ’ ἡμᾶς κοινωνίας εἰς τὰ πρὸ εἰκοσαετίας ἢ τριακονταετίας ἁγνότερα ἤθη καὶ εἰς τὸν κύκλον τῶν μικρῶν καὶ εὐλόγως ἐκπληρουμένων πόθων εἶναι ὀνειροπόλημα. Τοῦτο ὅμως δὲν ἀποκλείει τὰς σκέψεις περὶ τοῦ ἐν τῷ μέλλοντι μετριασμοῦ τῶν αἰτίων καὶ ἀφορμῶν. Ἐπισκεπτόμενος τὸ ἐνταῦθα φρενοκομεῖον παρετήρησα ὅτι οἱ πλεῖστοι τῶν ἐν αὐτῷ ἔπαθον ἐκ μεγαλειομανίας ἢ πλουτομανίας· σύμπτωσις ἆρά γε τοῦτο ἢ ἐξήγησις τῶν αἰτίων, ἅτινα ἤγαγον αὐτοὺς εἰς αὐτό; Ἐπίσης παρετηρήθη ὅτι ὀλίγοι τῶν ἐν τοῖς φρενοκομείοις καὶ οὐδεὶς μεταξὺ τῶν αὐτοκτονησάντων ἀνήκει εἰς τὴν τάξιν τοῦ πληθυσμοῦ τῶν χωρίων, εἰς ἃ δὲν εἰσεχώρησεν ὁ λεγόμενος πολιτισμὸς καὶ εἰκότως, διότι ὁ πληθυσμὸς οὗτος παραμένει ἔτι ἐν τῇ αὐταρκείᾳ καὶ λιτότητι, μὴ σκανδαλιζόμενος ὑπὸ τῶν πειρασμῶν, οἵτινες πλημμυροῦσιν εἰς τὰς μεγαλουπόλεις.
Ἐκ τῶν συνοπτικωτάτων τούτων παρατηρήσεων ἐξάγεται γενικώτερόν τι συμπέρασμα, ὅτι δέον πρὸς πρόληψιν τῶν αὐτοκτονιῶν νὰ πολεμῶνται τὰ ἀναπτύσσοντα ταύτας ἀρχικὰ αἴτια, ἠθικὰ ἢ φυσικά· ὅτι ἡ ἔκλειψις τῶν ἠθικῶν αἰτίων ὑπονοεῖ τὴν ἔκλειψιν τῶν παρεισάκτων καὶ ὀθνείων ἠθῶν καὶ ἐθίμων ἅτινα ἀναπτύσσουσι πόθους δυσεκπληρώτους, μεγαλειομανίας καὶ πλουτομανίας, μικροφιλοτιμίας καὶ εἴ τι τοιοῦτο καὶ ὅτι ἡ ἀντιμετώπισις τῶν συμφορῶν εἶνε ἀληθὴς ἀνδρεία, ἡ δὲ ὀπισθοχώρησις ἀποδεικνύει τὸν ὑπὸ τοῦ Ἀριστοτέλους μνημονευόμενόν που ποιητὴν ὡς ὀρθῶς χαρακτηρίσαντα τοὺς αὐτοκτονοῡντας, ἐκείνους δηλαδὴ οἵτινες: «οὐ πονεῖν δυνάμενοι, θανεῖν ἐρῶσιν».
- Ἐν Κερκύρᾳ, μηνὶ Ἰουνίῳ 1888.