Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1888/Περί της στιχουργίας παρ' ημίν

Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1888
Συγγραφέας: Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής
Περὶ τῆς στιχουργίας παρ’ ἡμῖν

ΠΕΡΙ ΤΗΣ

ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑΣ ΠΑΡ’ ΗΜΙΝ

Κύριε ἐκδότα,

αὶ ἄλλοτε, ἂν δὲν ἀπατῶμαι, ἔγραψά τινα περὶ τοῦ αὐτοῦ θέματος· δὲν ἐνθυμοῦμαι ὅμως οὔτε ποῦ, οὔτε τί εἶπον περὶ αὐτοῦ, καὶ, ἐκ τῶν ἀποτελεσμάτων κρίνων, πιστεύω ὅτι καὶ οἱ ἀναγνῶσται, ἂν ἀναγνῶσται ὑπῆρξαν, ἢ δὲν ἐπρόσεξαν εἰς αὐτὰ, ἢ, ὡς ἐγὼ οὕτω κ’ ἐκεῖνοι τὰ ἐλησμόνησαν.

Ἡ στιχουργία ὅμως ἐστὶ σπουδαιότατον στοιχεῖον τῆς παρ’ ἡμῖν ὁσημέραι ἀναπτυσσομένης φιλολογίας, καὶ ἀναπόφευκτος συνέκδημος τῶν στιφῶν ἅ τινα δὲν παύουσι πειρώμενα ν’ ἀναῤῥιχῶνται εἰς τὸν Παρνασσόν. Μάταιον ἑπομένως δὲν θεωρῶ, εἰς συλλογὴν ὡς τὴν ὑμετέραν, ἥτις ἐγγυᾶται κατὰ τῆς λήθης, ν’ ἀνακεφαλαιώσω, ὅλως ἐπιτόμως, τοὺς στοιχειωδεστέρους τῆς ἡμετέρας στιχουργίας κανόνας.

Α. Προσῳδία· μέτρα.

Παρὰ τοῖς ἀρχαίοις Ἕλλησιν ὑπῆρχον τινα φωνήεντα φύσει τῶν ἄλλων μακρότερα προφερόμενα, ἢ θέσει, ὅταν προηγοῦντο συνδυασμοῦ συμφώνων. Βαθμηδὸν ὅμως, ἀλλοιωθείσης τῆς ῥυθμικῆς προφορᾶς, ἐπεκράτησε καὶ ἐπικρατεῖ, ὡς μακρὰ ἐν γένει νὰ προφέρωνται τὰ τετονισμένα, ὡς βραχέα δὲ τ’ ἀτόνιστα φωνήεντα, οἷον ἓν (—), ἐν (∪)· οὗ (–), οὐ (∪), πλήν τινων ἐξαιρέσεων, ὡς τῶν ἄρθρων (τὸ, τὴν, τῶν κτλ.), προθέσεων (σὺν, διὰ, κατὰ, κτλ.) καί τινων μορίων, τετονισμένως μὲν γραφομένων, ἀλλ’ ἀτόνως ἢ βραχέως προφερομένων.

Ἐκ τοῦ συνδυασμοῦ τῶν συλλαβῶν τούτων παράγονται πόδες, εἰ αὐτοὶ καὶ παρ’ ἡμῖν πρὸς τοὺς συνηθεστέρους τῆς ἀρχαίας μετρικῆς· ἤτοι·

δισύλλαβοι	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	Ἴαμβος,	∪– (Θεὸς, ψυχή).
δισύλλαβοι		Τροχαῖος,	–∪ (Ἔρως, τύχη).
τρισύλλαβοι	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right.}$	ἀνάπαιστος,	∪∪– (εὐτυχὴς, ἀγαπῶ).
		δάκτυλος,	–∪∪ (ἔρχομαι, δάκτυλος).
		ἀμφίβραχυς,	∪–∪ (ἀνάγκη, πλανῶμαι).

Οὗτοι εἰσὶν οἱ κυριώτεροι ἐν χρήσει εἰς τὴν συνήθη ἡμῶν ποίησιν· τὰ δ’ ἐκκλησιαστικὰ τροπάρια, καὶ αἰ ἀπομιμήσεις τῶν ἀρχαίων χορικῶν, ἐπιδέχονται τὴν χρῆσιν καὶ τῶν ἄλλων παρὰ τοῖς ἀρχαίοις γνωστῶν ποικιλωτέρων ποδῶν, ὡς τοῦ χοριάμβου, τοῦ προκελευσματικοῦ, τῶν Ἰωνικῶν, τῶν παιόνων, κλ.

Ἐκ τῶν μνημονευθέντων, οἱ ἴαμβοι καὶ οἱ τροχαῖοι μετροῦνται παρ’ ἡμῖν, ὡς ἐμετροῦντο καὶ παρὰ τοῖς ἀρχαίοις, κατὰ διποδίαν, ὅπερ δηλοῖ ὅτι ἐκ δύω ἀλλεπαλλήλων ἰάμβων ἢ τροχαίων ὁ εἷς μόνον τρέπει ἀναγκαίως νὰ εἶναι ἴαμβος ἢ τροχαῖος, ὁ δ’ ἄλλος δύναται νὰ συνίσταται ἐκ μόνον δύω βραχειῶν (ἀτόνων) συλλαβῶν, νὰ ᾖ πυῤῥίχιος (∪∪), ὡς ἔλεγον οἱ ἀρχαῖοι· οὕτως ἰαμβικὴ διποδία ἐστὶν οὐ μόνον τὸ πολὺς λαός, καθὼς φανῇ (∪–∪–), ἀλλὰ καὶ τὸ εἰς τὸ καλόν, παρατηρῶ (∪∪∪–), πανσέληνος, διέρχεται (∪–∪∪)· τροχαϊκὴ δὲ οὐ μόνον τὸ ὅλην νύκτα, μὴ νομίσῃς (–∪–∪), ἀλλὰ καὶ τὸ αἰωνίως, Ἀφροδίτη (∪∪–∪), ὅταν ἀνα|τέλῃ (–∪∪∪).

Τὸν πυῤῥίχιον μάλιστα δύναται ν’ ἀντικαθιστᾷ καὶ ὁ τῷ μέτρῳ ἀντίθετος ποῦς, ἤτοι ἐν τῇ ἰαμβικῇ διποδίᾳ ὁ τροχαῖος, ἐν τῇ τροχαϊκῇ ὁ ἴαμβος· ἀλλὰ τότε πρέπει ἀφεύκτως ὁ χαρακτηρίζων τὸ μέτρον ποῦς νὰ εἷναι ὁ δεύτερος, πρῶτος δὲ ὁ τούτῳ ἀντίθετος· οἷον ἐν ἰαμβικῇ διποδίᾳ· στῆθι μακράν· μὴ προχωρῇς (–∪∪–|–∪∪–)· λάμπει τὸ ἄστρον τῆς νυκτὸς (–∪∪–|∪∪∪–)· ἐν τροχαϊκῇ δέ· χρυσοῖ στίλβουν οἱ ἀστέρες (∪––∪|∪∪–∪)· ὁ μὲν ἦλθεν, ὁ δὲ φεύγει (∪––∪|∪––∪).

Ἐν βραχειῶν δὲ συνεχείᾳ, καὶ ἡ μετρικὴ θέσις συλλαβῆς ἀρκεῖ ἵνα δώσῃ αὐτῇ ποιόν τινα τόνον συμπληροῦντα τὸ μέτρον· Οἷον, Ἴαμβ. καὶ ἀναλογιζόμενος (∪∪∪∪,∪–∪∪). Τροχ. καὶ καταπεπονημένος (∪∪∪∪,∪∪–∪).

Εἶχον δ’ οἱ ἀρχαῖοι καὶ τὸν πόδα τὸν λεγόμενον σπονδεῖον, συγκείμενον ἐκ δύω μακρῶν (––). Οὗτος καὶ παρ’ ἡμῖν ὑπάρχων, εἰ καὶ σπάνιος, προφέρεται, καθ’ ἣν καταλαμβάνει θέσιν, ἢ ὡς ἴαμβος ἢ ὡς τροχαῖος. Οἷον, ὡς ἴαμβος· Μὴ δὲν ἐθρήνησα πικρῶς; (∪–∪–,∪∪∪–)· ὡς τροχαῖος· μὴ δὲν ἔκλαυσα πολλάκις; (–∪–∪,∪∪–∪).

Καὶ οἱ ἀνάπαιστοι δὲ παρὰ τοῖς ἀρχαίοις ἐμετροῦντο κατὰ διποδίαν, διότι ἐκ δύω ἀναπαίστων ὁ εἷς, ἐν μετὰ ταῦτα δὲ χρόνοις ἐνίοτε καὶ ὁ ἕτερος, ἐπετρέπετο νὰ ᾗ σπονδεῖος ἢ καὶ ἄλλος τις ἰσόχρονος ποῦς. Δύνανται δὲ καὶ παρ’ ἡμῖν νὰ ἐκληφθῶσιν οὕτω μετρούμενοι, ἔχοντες τὸν ἕνα τῶν ποδῶν, ἰδίως τὸν πρῶτον, σπονδεῖον, ἢ καὶ, ἐλλείψει αὐτοῦ, ἴαμβον ἀντὶ ἀναπαίστου· οἷον· τί ἄγριον ἔχει τὸ βλέμμα! (––∪∪–,∪∪–∪), τὴν πλάκα τοῦ τάφου κρατεῖ (∪–∪∪–,∪∪–)· ἀντί, ἄχ! τὴν πλάκα τοῦ τάφου κρατεῖ (∪∪–∪∪–,∪∪–). Ἀλλὰ τῆς ἐλευθερίας ταύτης δὲν πρέπει νὰ γίνηται κατάχρησις, διότι ἀλλοιοῖ τὴν ἁρμονίαν τοῦ στίχου.

Οἱ δὲ δακτυλικοὶ στίχοι ἐμετροῦντο καὶ μετροῦνται κατὰ μονοποδίαν, διότι σύγκεινται ἐκ μόνων δακτύλων, ἢ τῶν εἰς πάσας τὰς χώρας, πλὴν τῆς προτελευταίας, ἀντικαθιστώντων αὐτοὺς σπονδείων. Καὶ παρ’ ἡμῖν δ’ εἰς τὸ μέτρον τοῦτο δύναται ἐνίοτε, νὰ γίνηται χρῆσις τοῦ σπονδείου, ἀλλὰ σπανίως, καθ’ ὃ συγκειμένου ἐκ δύω μακρῶς (ἢ ἐντόνως) ἀμφοτέρων προφερομένων, καὶ τρίτης μακρᾶς, τῆς ἀρχικῆς τοῦ δακτύλου, ἑπομένης. Οἷον: Τρύζει δ’ ἡ ναῦς, ἣν παίει τὸ ἄγριον κῦμα τοῦ πόντου (–∪∪,––,–∪∪,–∪∪,–∪∪,–∪).

Καὶ εἰς τὸ δακτυλικὸν δὲ καὶ τὸ ἀναπαιστικὸν μέτρον ἐπιδέχεται, κατὰ ῥυθμικὴν ἐλευθερίαν, μακρὰ συλλαβὴ νὰ καταλαμβάνῃ θέσιν βραχείας, ἂν κατὰ τὰ λοιπὰ ἄρτιος ᾖ ὁ ποῦς. Οἷον

Ἐν δακτύλοις

Σὺ δὲν πιστεύεις Θεὸν (––∪,–∪∪,–)
Τίς ὁ μὴ ἔχων Θεὸν (–∪∪,–∪∪,–)
Ναὶ μὲν σὺ ταῦτα φρονεῖς (–∪∪,–∪∪,–)

Ἐν ἀναπαίστοις

Καθὼς νέφη ζοφώδη (∪∪–,∪∪–,∪)
Νέφ’ εἰς νέφη σωρεύει (∪∪–,∪∪∪,∪)
Σὺ μὲν ἔξελθ’ ἐκεῖθεν (∪∪–,∪∪–,∪)

Ἀλλ’ ἡ εὐφωνί’ ἀπαιτεῖ καὶ τούτων τῶν ἐλευθεριῶν κατάχρησις νὰ μὴ γίνηται.

Β. Κατασκευὴ τῶν στίχων.

α′. Μῆκος.

Οἱ στίχοι δύνανται νὰ περιέχωσιν ἀπὸ ἑνὸς μέχρις ὀκτὼ ποδῶν. Διὰ τοὺς κατὰ διποδίαν δὲ μετρουμένους δύω πόδες λέγονται ἓν μέτρον. Οὕτως εἰσὶν

Εὐγενὴς	$\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$	μονοποδίαι ἀναπαιστικαί.
ἂν φανῆς,
Λαλεῖ πτηνὸν	$\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$	μονόμετροι ἰαμβικοί.
εἰς τὸ βουνὸν,

ὁσάκις βλέπω τὸ γλαυκὸν χρυσόστικτον στερέωμα (∪–∪–,∪∪∪–,∪–∪∪,∪–∪∪) ἰαμβ. τετράμετρος

ὅταν φέρηται ὁ νοῦς μου εἰς τὰς ἀχανεῖς ἐκτάσεις (–∪–∪,∪∪–∪,∪∪∪∪,–∪–∪) τρχ. ὁμοίως.

Ἕκαστος στίχος δύναται νὰ καταλήγῃ εἰς πλῆρες μέτρον, ὅτε καὶ λέγεται ἀκατάληκτος, οἷον·

εἰς τῆς θαλάσσης τὴν ἀκτὴν (∪∪∪–,∪∪∪–), Ἰαμβ. δίμετρος ἀκατάληκτος.

Φίλοι μου συμπατριῶται (–∪∪∪,∪∪–∪), τροχαϊκ. ὁμοίως.

ὡς φωνὴ τῆς πατρίδος ἡ σάλπιγξ ἠχεῖ (∪∪–∪∪–,∪∪–∪∪–), ἀναπαιστ. ὁμοίως.

Ἢ δύναται, ἂν εἶναι ἐκ τῶν μετρουμένων κατὰ διποδίαν (ἰαμβικῶν, τροχαϊκῶν, ἀναπαιστικῶν)

α′. νὰ στερῆται μιᾶς συλλαβῆς τοῦ τελευταίου μέτρου, καὶ τότε λέγεται καταληκτικός· οἷον
τὸ φέρον ὡς μὲ φέρει (∪–∪∪,∪–∪), Ἰαμβ. δίμετρος καταληκτικός.
ὅλ’ ἡ γῆ λαμπροφορεῖ (–∪–∪,∪∪–) τροχ. ὁμ.
Χαῖρε, φῶς οὐράνιον (–∪–∪,–∪∪) ὁμ.
Χρυσοβάφ’ ἡ αὐγὴ τὸν ὁρίζοντα (∪∪–∪∪–,∪∪–∪∪) Ἀναπαιστ. ὁμ.

β′. ἢ νὰ στερῆται ἑνὸς ποδός, καὶ τότε λέγεται βραχυκατάληκτος· οἷον
Χρυσοῖ ἀστέρες εἰς τὸν οὐρανὸν (∪–∪–,∪∪∪∪,∪∪) Ἰαμβ. τρίμετρ. βραχυκατάληκτος.
Νὺξ ἐκτείνει μέλανα μανδύαν (–∪–∪,–∪∪∪,–∪) τροχ. ὁμ.
τῆς νυκτὸς ἡ βαρεῖα σιγὴ (∪∪–∪∪–,∪∪–) Ἀναπαιστ. δίμετρ. βραχυκατάλ.

γ’. ἢ νὰ ἔχῃ μίαν συλλαβὴν ὑπὲρ τὴν τελευταίαν διποδίαν, καὶ τότε καλεῖται ὑπερκατάληκτος· οἷον
εἰς τὰς δασώδεις ἀκρωρείας (∪∪∪–,∪∪∪–,∪) Ἰαμβ. δίμετρ. ὑπερκατάληκτος.
ὔψου εὔελπι τὸ βλέμμα εἰς τὸν οὐρανὸν (–∪–∪,∪∪–∪,∪∪∪∪,–) τροχ. τρίμετρ. ὁμ.
Κατηφὴς ὅλ’ ἡ φύσις τὴν δύσιν του κλαίει (∪∪–∪∪–,∪∪–∪∪–,∪) ἀναπαιστ. δίμετρ. ὁμ.

Εἰς δὲ τὸ κατὰ μονοποδίαν μετρούμενον δακτυλικὸν μέτρον,

α′. ἂν τοῦ τελευταίου δακτύλου λείπωσι δύω συλλαβαὶ, ὁ στίχος λέγεται καταληκτικὸς εἰς συλλαβὴν· οἷον·
Μέγας ἐστὶν ὁ Θεὸς (–∪∪,–∪∪,–), δακτυλ. τρίμετρ. καταληκτ. εἰς συλλαβήν.

β′. ἂν δὲ λείπῃ μία συλλαβή, λέγεται καταληκτικὸς εἰς δισύλλαβον, οἷον·
Μέγα τό θεῖόν του κράτος (–∪∪,–∪∪,–∪), δακτ. τρίμ. καταληκτ. εἰς δισύλλαβον.

β. Τύπος

Τύποι δὲ τῶν στίχων, οἱ παρ’ ἡμῖν μάλιστα ἐν χρήσει εἰσὶ·

1) Τῶν ιαμβικων, ὁ τετράμετρος, καὶ ὁ τρίμετρος.

Ὁ τετράμετρος, συγκείμενος ἐκ τεσσάρων μέτρων ἢ διποδιῶν (ἐξ ὀκτὼ ποδῶν), δύναται νὰ ᾗ ἀκατάληκτος, ὡς

εἰς τὰς ἐνδόξους ἐποχὰς μὲ φέρει ὁ ῥεμβάζων νοῦς (∪–∪–,∪∪∪–,∪–∪∪,∪–∪–)

ἢ, ὁ καὶ συνηθέστερος, καταληκτικὸς εἰς συλλαβὴν, οἷον

Τρία πουλάκια, κάθουνται τὰ τρὶ’ ἀράδ’ ἀράδα (∪∪∪–,∪–∪∪,∪–∪–,∪–∪).

Ὁ δὲ τρίμετρος, ἐκ τριῶν μέτρων ἢ διποδιῶν (ἓξ ποδῶν) συγκείμενος, δύναται ἐπίσης νὰ ᾖ ἢ ἀκατάληκτος, ὅπερ καὶ συνειθέστερον, ὡς·

Ὦ ἀδελφῆς Ἱσμήνης φίλη κεφαλή, (∪∪∪–,∪–∪–,∪∪∪–)·

Καὶ ἐστὶν οὗτος ὁ τοῦ ἀρχαίου δραματικοῦ διαλόγου, ἐσχάτως καὶ παρ’ ἡμῖν ἐπικρατήσας·

ἢ καταληκτικὸς εἰς συλλαβὴν, ὡς·

τῆς πίστεως ἡ δᾷς θὰ μὲ φωτίσῃ (∪–∪∪,∪–∪∪,∪–∪),

2) Καὶ τῶν τροχαϊκων οἱ συνηθέστατοι ἔχουσι τὸ αὐτὸ μῆκος, οἷον·

ἀνθοστόλιστος προβαίνει τῆς ἀνοίξεως ἡ νύμφη (∪∪–∪,∪∪–∪,∪∪–∪,∪∪–∪), τροχ. τετραμ. ἀκατάληκτος:

Σὲ γνωρίζ’ ἀπὸ τὴν κόψι τοῦ σπαθιοῦ τὴν τρομερὴ (∪∪–∪,∪∪–∪,∪∪–∪,∪∪–) ὁμ. καταληκτικός.

Βγαίνουν ’ς τὰ χωριὰ, περνοῦν ’ς τὰ περιβόλια (–∪∪∪,–∪–∪,∪∪–∪) τροχ. τρίμετρ. ἀκατάληκτος.

Ἀνήκει δ’ ὁ τροχαϊκὸς τρίμετρος μᾶλλον εἰς τὴν λυρικὴν ποίησιν.

3) Τῶν δακτυλικων δ’ ὁ συνηθέστερος παρὰ τοῖς ἀρχαίοις, καὶ ἐσχάτως καὶ παρ’ ἡμῖν εἰσαχθεὶς, ἦν ὁ ἐπικὸς ἑξάμετρος, καταληκτικὸς εἰς δισύλλαβον (–∪∪,–∪∪,–∪∪,–∪∪,–∪∪,∪)’

Οἱ ἀρχαῖοι, ἕνεκα τῆς δυσκολίας, καὶ κατά τι καὶ τῆς μονοτονίας τῆς ἀδιακόπου χρήσεως ἀλλεπαλλήλων δακτύλων, παρεδέχθησαν βαθμηδὸν ἀντὶ τούτων μόνων καὶ σπονδείους (πλὴν εἰς τὸν πέμπτον πόδα), διορθοῦντές πως πιθανῶς αὐτοὺς διὰ τῆς προφορᾶς, ὥστε ἡ δευτέρα μακρὰ σχεδὸν νὰ παρατείνηται ὅσον δύο βραχεῖαι (––=–∪∪). Αὕτη ὅμως ἡ ποικιλία ἐστὶ παρ’ ἡμῖν ὀλίγον ἐφικτή, διότι σπανίζομεν σπονδείων (ἀλλεπαλλήλων μακρῶν). Ἰδοὺ παραδείγματα ἑξαμέτρων δακτυλικῶν:

Ψάλε τὸν ἄνδρα, Θεὰ, τὸν πολύτροπον, ὅστις τοσούτους, (–∪∪,–∪∪,–∪∪,–∪∪,–∪∪,–∪)

Δὲν ἦν ἔτι καιρὸς νὰ λυθοῦν τὰ δεσμὰ τῆς δουλείας, (––,–∪∪,–∪∪,–∪∪,–∪∪,–∪).

4) Τῶν αναπαιστων οἱ συνηθέστεροι παρὰ τοῖς ἀρχαίοις δραματικοῖς ἦσαν οἱ τετράμετροι (ἐξ ὀκτὼ ποδῶν) καταληκτικοὶ (∪∪–∪∪–,∪∪–∪∪–,∪∪–∪∪–,∪∪–∪), καὶ παρ’ ἡμῖν δυνάμενοι νὰ ὦσιν ἐν χρήσει, ἀλλὰ μετὰ πολὺ σπανιωτέρων σπονδείων, ὡς·

Ὦ ἀμέτρητε ἄναξ, ὦ δέσποτ’ ἀήρ, ποῦ μετέωρον φέρεις τὴν γῆν μας. (∪∪–∪∪–,∪∪–∪∪–,∪∪–∪∪–,∪∪–∪)

Ὦ λάμπων αἰθὴρ καὶ θεαὶ φοβεραὶ, ὦ κεραυνοβροντῶσαι νεφέλαι. (––∪∪–,∪∪–∪∪–,∪∪∪∪∪–,∪∪–∪).

Γ. Τομὴ.

Στίχοι συγκείμενοι ἐξ ἀδιακόπου ἐπαναλήψεως τοῦ αὐτοῦ ποδὸς θ’ ἀπέβαινον ἀφορήτου μονοτονίας· δι’ ὃ ἡ ἀκοὴ ἀπαιτεῖ, εἰς ἀνάπαυσιν, διακοπήν τινα αὐτῶν, πρὸς καταρτισμὸν ἁρμονικῆς φράσεως. Πολλὰ τῶν ἐπικῶν τοῦ Ἀλεξάνδρου Σούτσου, γεγραμμένα εἰς τροχαϊκοὺς τετραμέτρους ἀκαταλήκτους, μόνη ἡ ὁμοιοκαταληξία σώζει ἀπὸ τῆς φορτικῆς μονοτονίας τοῦ ῥυθμοῦ, ὅσον καὶ ἂν ᾖ τὸ κάλλος τῶν ἰδεῶν καὶ τῆς γλώσσης δι’ ἧς ἐκφράζονται.

Εἰς θεραπείαν τῆς ῥυθμικῆς ταύτης μονοτονίας συντελεῖ

1) ἡ καταληκτικὴ τομὴ ἐν τοῖς μακροτέροις στίχοις, ἢ κολόβωσις τοῦ τελευταίου ποδὸς ἢ μέτρου, παρά τε τοῖς ἀρχαίοις καὶ παρ’ ἡμῖν.

Δι’ αὐτῆς ὁ τετράμετρος ἰαμβικός, ὁ τετράμετρος ἀναπαιστικὸς καὶ ὁ δακτυλικὸς ἑξάμετρος, λήγουσιν εἰς τροχαῖον, ποικίλλοντα τὸ μέτρον. Οἷον·

Οὐδεὶς οὐδέποτε ποθεῖ το ὅ,τι δὲν γνωρίζει.

ὅταν ὅλοι των ἔξω ὑπάγουν αὐτοὶ νὰ τελέσουν χαρὰς

κ’ εὐωχίας·

Ψάλε τὸν ἄνδρα, θεά, τὸν πολύτροπον, ὅστις τοσούτους.

Ὁ δὲ τετράμετρος τροχαϊκὸς λήγει εἰς ἴαμβον, ὡς·

Σὲ γνωρίζ’ ἀπὸ τὴν κόψι τοῦ σπαθιοῦ τὴν τρομερὴ.

2) Πρὸς τον αὐτὸν σκοπὸν οἱ μακρότεροι στίχοι, ἀπὸ τοῦ τριμέτρου καὶ ἄνω ἔχουσιν ἀναγκαίως καὶ τὴν ἐσωτερικὴν τομήν, διαιροῦσαν αὐτοὺς εἰς δύω ἁρμονικὰ τμήματα.

α′. Ὁ ἰαμβικὸς τετράμετρος, ὁ καταληκτικὸς, ὁ παρ’ ἡμῖν κοινότερος τῶν στίχων, διχοτομεῖται μετὰ τὴν δευτέραν διποδίαν, διαιρούμενος εἰς δύω κῶλα, ὧν τὸ πρῶτον περιέχει τέσσαρας ἰάμβους, τὸ δὲ δεύτερον τρεῖς καὶ συλλαβήν. Οἷον

Τρία πουλάκια κάθουνται,|τὰ τρι’ ἀράδ’ ἀράδα (∪∪∪–,∪–∪∪,|∪–∪–,∪–∪)

Ὁμοίως καὶ ὁ τροχαϊκὸς τετράμετρος καταληκτικὸς τέμνεται ἔχων ἀφ’ ἑνὸς μὲν τέσσαρας τροχαίους, ἀφ’ ἑτέρου δὲ τρεῖς καὶ συλλαβήν· οἷον·

θάνατος ὑπὲρ πατρίδος|εἶναι τέλος εὐγενές. (∪∪∪∪,∪∪–∪|–∪–∪,∪∪–)

β′. Ὁ δ’ ἰαμβικὸς τρίμετρος, ἀκατάληκτος, ὁ ἐπίσημος τῶν ἀρχαίων δραματικῶν, εἰς τα δημοτικὰ ἡμῶν ἄσματα ἐνίοτε ἀπαντώμενος, ἔχει ἐν αὐτοῖς ἀναγκαίαν τομὴν τὴν λεγομένην ἑφθημιμερῆ, δηλαδὴ μετὰ τὴν ἑβδόμην συλλαβήν, ἐν μέσῳ τῷ τετάρτῳ ποδί, διαιροῦσαν αὐτὸν εἰς δύω κῶλα, ὧν τὸ πρῶτον ἐστὶ δίμετρον ἰαμβικὸν καταληκτικόν, τὸ δὲ δεύτερον μονόμετρον τροχαϊκὸν ὑπερκατάληκτον. Οἷον

Ἐβγῆκαν τὰ καράβια|τὰ ζαγοριανά, (∪–∪∪,∪–∪∪,∪–∪–)

Ἀλῆ πασσᾶς προβγαίνει|ἀπ’ τὰ Γιάννινα (∪–∪–,∪–∪|∪,∪–∪∪)

Οἱ ἀρχαῖοι ὅμως, πρὸς μείζονα στιχουργικὴν ἄνεσιν, παρεδέχθησαν τὴν αἵρεσιν καὶ ἑτέρας τομῆς, τῆς πενθημιμεροῦς, μετὰ τὴν πέμπτην συλλαβήν, τὴν ἁρμονίαν οὐδόλως παραβλαπτούσης, διότι κατ’ αὐτοὺς διαιρεῖ τὸν στίχον εἰς κῶλον μονόμετρον ἰαμβικὸν ὑπερκατάληκτον, καὶ εἰς ἕτερον τροχαϊκὸν δίμετρον καταληκτικόν, οἷον·

Ἡ τύχη πάντα|ἀνατρέπ’ ἢ ἀνορθοῖ (∪–∪–,∪|∪∪–,∪∪∪–)

Τὴν εὐκολίαν ταύτην τὴν ἐκ τῆς ἐκλογῆς τῶν δύω τομῶν παρεδέχθημεν καὶ ἡμεῖς, καθιερώσαντες τὸν ὡραῖον προπατορικὸν τρίμετρον ὡς ἕνα τῶν κυριωτέρων στίχων εἰς χρῆσιν τῆς μελλούσης, ὡς εὐχόμεθα, ν’ ἀναπτυχθῇ δραματικῆς ἡμῶν μούσης.

Ἀλλ’ ἂν τινές, ἀντὶ τῆς ἐλευθερίας τῶν δύω τομῶν, ἐπιμένωσιν εἰς τὴν κατ’ αὐτοὺς ἔτι, μεγαλητέραν, τοῦ νὰ μὴ ποιῶνται χρῆσιν οὐδεμιᾶς, δὲν δυνάμεθα βεβαίως νὰ τοὺς βιάσωμεν, ὡς οὐδ’ ἐκεῖνοι μᾶς βιάζουσι νὰ τοὺς ἀναγινώσκωμεν. Ἠμποροῦν νὰ ἐγεννήθησαν ἐξαίρετοι ποιηταί, ἀλλά, καθ’ ἡμᾶς, στεροῦνται τοῦ στοιχειωδεστέρου αἰσθήματος τῆς στιχουργικῆς ἁρμονίας.

γ′. Καὶ ὁ τροχαϊκὸς τρίμετρος (στίχος λυρικὸς) ἔχει ἢ ἐπιδέχεται τομὴν εἰς τὸ πενθημιμερές, διαιροῦσαν αὐτὸν εἰς μονόμετρον τροχαϊκὸν ὑπερκατάληκτον, καὶ ἰαμβικὸν δίμετρον καταληκτικόν· οἷον·

Κάτω ’ς τὸ νερὸ|χορεύουν ᾑ κοπέλλες (–∪∪∪,–|∪–∪,∪∪–∪).

δ′. Οἱ δὲ δακτυλικοὶ ἑξάμετροι παρὰ τοῖς ἀρχαίοις ἐτέμνοντο εἰς τὸ πενθημιμερὲς ἢ εἰς τὸ ἐφθημιμερὲς, θεωρούμενοι εἰς πρῶτον κῶλον δακτυλικὸν, καὶ εἰς δεύτερον μᾶλλον ἀναπαιστικόν.

Τὰς αὐτὰς δὲ τομὰς πρέπει ἀφεύκτως νὰ ἐφαρμόζωμεν καὶ ἡμεῖς, ἂν θέλωμεν νὰ μιμώμεθα τὸν στίχον ἐκεῖνον κατὰ τὰ κυριώτερα τῆς ἁρμονίας αὐτοῦ. Οἷον·

Τότε ὁμοῦ οἰμογὴ|καὶ κραυγὴ νικητῶν ἀνηγέρθη. Ἑφθημ. (–∪∪,–∪∪,–|∪∪,–∪∪,–∪∪,–∪)

Πλὴν, μὰ τὸν Δία,|ὀρθῶς ὁ σοφώτατος Ὅμηρος εἶπε. Πενθ. (–∪∪,–∪∪,–|∪∪,–∪∪,–∪∪,–∪)

ε′. Διὰ τὰ ἐπιγράμματα ἰδίως καὶ τὰς ᾠδὰς εἶχον οἱ ἀρχαῖοι καὶ τοὺς λεγομένους πενταμέτρους, συνισταμένους ἐκ δύω δακτύλων (ἢ ἀναπαίστων) καὶ συλλαβῆς μακρᾶς, μεθ’ ἣν ἡ τομή, τοῦτο δὶς ἐπαναλαμβανόμενον.

Ἡ μίμησις τοιούτου στίχου παρ’ ἡμῖν ἔχει τὴν δυσκολίαν τῶν δύω μακρῶν, αἵτινες ἐν τῷ μέσῳ ἀκολουθοῦσιν ἀναγκαίως ἀλλήλας, ὡς·

Πλὴν ἐπ’ αὐτοῦ ὡς κισσὸς|εὔκαμπτος ἕρπ’ ἡ γυνή. (–∪∪,–∪∪,–|–∪∪,–∪∪,–)

στ′. Ὁ δ’ ἀναπαιστικὸς τετράμετρσς ἔχει παρὰ τοῖς ἀρχαίοις τὴν τομὴν μετὰ τὴν δευτέραν διποδίαν καὶ ὅταν τὸν μιμώμεθα, τὴν αὐτὴν πρέπει καὶ δύναται νὰ λαμβάνῃ καὶ παρ’ ἡμῖν. Οἷον·

Εἰς τὸ σκῆπτρον καθήμενον ἦτον πτηνόν,|καὶ τῶν δώρων του ὅλων μετεῖχε (∪∪–∪∪–,∪∪–∪∪–,|∪∪–∪∪–,∪∪–∪)

Δ. Ὁμοιοκαταληξία.

Πρόσθετον κόσμημα, καὶ προσέτι ἀλεξητήριον κατὰ τῆς ῥυθμικῆς μονοτονίας προσετέθη εἰς τὴν νεωτέραν στιχουργίαν ἡ ὁμοιοκαταληξία, ἥτις δυνάμεθα νὰ καυχηθῶμεν ὅτι παρ’ ἡμῖν ἐστὶ πλουσιωτέρα ἢ παρὰ πάσῃ ἄλλῃ γλώσσῃ.

Οἱ θεμελιώδεις αὐτῆς κανόνες εἰσίν· ὅτι διὰ τὴν τελευταίαν τοῦ στίχου λέξιν, ἂν τονίζηται εἰς τὴν παραλήγουσαν ἢ τὴν προπαραλήγουσαν, πᾶσα ἡ κατάληξις ἀπὸ τοῦ τονιζομένου φωνήεντος πρέπει νὰ ᾗ ἐντελῶς ἡ αὐτὴ κατὰ τὴν προφορὰν εἰς τὰς δύω ὁμοιοκαταληκτούσας λέξεις, οἷον· πέτρα=μέτρα· ἤκουσα=ἀνήκουσα· σήμερον=ἴμερον. Τὰ δὲ γέλωτα καὶ ἔρωτα δὲν ὁμοιοκαταληκτοῦσι περισσότερον ἢ λύκος καὶ ἵππος.

Τῆς τονιζομένης ὅμως ληγούσης ἡ ὁμοιοκαταληξία πρέπει νὰ περιλαμβάνῃ ὁλόκληρον τὴν τελευταίαν συλλαβήν, οὐχὶ ἀπὸ μόνου τοῦ τονιζομένου φωνηέντος ἀρχομένη.

Οὕτω	θε-ὸς	ὁμοιοκαταληκτεῖ	μετὰ	λα-ὸς,	υἱ-ὸς,	οὐχὶ	μετὰ	κα-λὸς
	ἰα-τρὸς	»	»	μη-τρὸς,		»	»	φαι-δρὸς
	ἐμ-πρὸς	»	»	λε-πρὸς		»	»	γαμ-βρὸς
	εἰ-πεῖ	»	»	ἀστρα-πὴ		»	»	κρα-τεῖ
	κα-λὴ	»	»	πο-λὺ		»	»	κα-κὴ
	ψυ-χρὸς	»	»	αἰσ-χρὸς		»	»	μι-κρός
	οἰ-κτροὶ	»	»	με-τρεῖ		»	»	γα-στρὶ
				κ.τ.λ.

Εἰς τοὺς ἀντιδιϊσχυριζομένους ὅτι ὁ περιορισμὸς οὗτος ἔχει τὰς δυσκολίας του, ἠδυνάμεθα ν’ ἀπαντήσωμεν· «Τί νὰ γίνῃ; Οὐ παντὸς πλεῖν εἰς Κόρινθον.» Ἀλλὰ προτιμῶμεν νὰ παρατηρήσωμεν ὅτι παντὶ τῷ τὴν γλῶσσαν, καὶ τὴν χαριεστάτην αὐτῆς μορφήν, τὴν στιχουργίαν, μετ’ ἀγάπης καὶ ἐπιμελείας καλλιεργοῦντι οὐδόλως ἐστὶν ἀνέφικτον νὰ ὑπερνικᾷ ταύτας τὰς δυσκολίας, ὡς ἀποδεικνύουσιν οὐχὶ χιλιάδες, ἀλλὰ πολλαὶ μυριάδες στίχων οὓς δόκιμοι στιχουργοὶ ἔγραψαν, τὸν ἁπλούστατον τοῦτον σεβασθέντες κανόνα. Καὶ ἐν τῷ πεζῷ λόγῳ ἡ γραμματικὴ ἀκρίβεια δὲν εἶναι ἀπηλλαγμένη δυσχερειῶν. Ἀλλὰ δὲν δυνάμεθα ν’ ἀσπασθῶμεν τὸ δόγμα τοῦ ἀξιοῦντος, ἕνεκα τῶν δυσχερειῶν τούτων, καὶ πρὸς εὐκολίαν του, νὰ καταργήσῃ τοὺς γραμματικοὺς κανόνας, ἢ ν’ ἀθετῇ αὐτοὺς κατὰ βούλησιν, οὐδὲ συγχαίρομεν τῇ φιλολογίᾳ ἥτις εἰς τοιοῦτον ἔδαφος θὰ ἐφύετο. Εὕρηνται ἴσως παρ’ ἡμῖν τινες, οἱ παιδιόθεν εἰς ξένας φιλολογίας καὶ γλώσσας τραφέντες μᾶλλον ἢ εἰς τὴν πάτριον, καὶ ἐκείνων ἢ τῆς Ἑλληνικῆς τοὺς γραμματικοὺς καὶ στιχουργικοὺς κανόνας εἰδικώτερον κατέχοντες, Εἰς ἐκείνους θὰ ἔλεγον ὅ,τι εἰς τὸν ἔπηλυν Ἕλληνα, τὸν κατὰ πρῶτον εἰς τὴν πατρίδα ἐπιδημοῦντα, ὅτι ἂν ἀξιῇ νὰ διαπρέψῃ πολιτευόμενος ἐν αὐτῇ, πρέπει πρὸ παντὸς νὰ σπουδάσῃ τοὺς νόμους της. Ἂν εἴχομεν Ἀκαδημίαν, — δὲν ἐννοῶ τὸ μέγαρον — εἰς αὐτῆς τὰ θεσπίσματα θὰ τοὺς παρέπεμπον ὡς πρὸς τὸ ὀρθὸν ἢ μὴ ὀρθὸν ἐν τῷ γράφειν. Ἀλλ’ ἐπειδὴ πρὸ πεντήκοντα ἐτῶν Ἀκαδημία πρόκειται μὲν νὰ ἱδρυθῇ ἀλλὰ δὲν ἱδρύεται, καὶ ἀγνοῶ ἂν θὰ ἱδρυθῇ μετ’ ἄλλα πεντήκοντα, περιορίζομαι προτρέπων τὸν ἀξιοῦντα νὰ ταχθῇ ἐν τοῖς καλλιεργοῦσι τὰ ἑλληνικὰ γράμματα, νὰ προοιμιάζῃ διὰ τῆς σπουδῆς τῶν κανόνων τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης, ὡς ὁρίζει αὐτοὺς ἡ γραμματική· ἂν δ’ ἐπιδιώκῃ καὶ δάφνην ποιητοῦ, ἢ καὶ στιχουργοῦ, ν’ ἀρχίζῃ κἂν μανθάνων πῶς ἀπταίστως νὰ στιχουργῇ. Καὶ αὐτὸς ὁ κεκτημένος τὴν μεγαλοφυΐαν τοῦ Ἀπελλοῦς οὐδέποτε εἰς καλλιτέχνην θ’ ἀναπτυχθῇ ἂν δὲν ἐγκύψῃ εἰς τοὺς στοιχειώδεις κανόνας τῆς σχεδιογραφήσεως.

Πόθεν ὅμως οἱ τυραννικοὶ οὗτοι κανόνες τῆς στιχουργίας, καὶ τίς ὁ βιάζων ἡμᾶς νὰ κύπτωμεν εἰς αὐτοὺς; Κατ’ ἀλήθειαν δύω εἰσὶν οἱ κανόνες οὗτοι καθ’ ὧν τινες δυσανασχετοῦσι, κατὰ τῆς τυραννίας αὐτῶν ἐξανιστάμενον.

α. Ὁ εἷς ἐστὶν ἡ τομὴ τοῦ τριμέτρου, οὐχὶ ὅτι εἶναι δύσκολος, ἀλλ’ ὅτι ἔτι ἀκοπωτέρα εἶναι ἡ μὴ τομή. Τοῦτον δ’ ἐπιβάλλει ἡ παράδοσις τῶν ἀρχαίων ἀριστοτεχνῶν, καὶ ἡ ἀκοὴ παντὸς ὁπωσοῦν αἴσθησιν ἁρμονίας κεκτημένου.

β. Ὁ ἕτερος ἐστὶν ὁ τῆς πλήρους ὁμοιοκαταληξίας τῆς τονιζομένης ληγούσης. Καὶ ἀναίτιος ὅλως ἂν ἦτο αὐτός, ἀρκεῖ ὅτι μυριάδες στίχων κατ’ αὐτὸν ἐγράφησαν, ἵνα ᾖ σήμερον ὑποχρεωτικός. Ὁ στιχουργός, ὡς ὑπέρτατος καλλιτέχνης τῆς γλώσσης, θὰ ἦν ἀνάξιος τῆς τοιαύτης περιωπῆς, ἂν ὑπεχώρει πρὸ δυσχερειῶν ἂς ἄλλοι ὑπερενίκησαν. Ἀλλὰ πλὴν τούτου, μακρὰν ἀπέχει ὁ κανὼν τοῦ νὰ ᾖ ἀναίτιος καὶ ἀδικαιολόγητος. Ἑκάστη συλλαβὴ δύναται μὲν ἐξεταζομένη ν’ ἀναλυθῇ εἰς τὰ φυσικὰ στοιχεῖα αὐτῆς, τὰ γράμματα, ἀλλ’ εἰς τὴν ἀκοὴν ἀποτελεῖ μίαν καὶ ἑνιαίαν ἐντύπωσιν, ἣν ἀνάγκη νὰ ἐπαναλαμβάνῃ ἡ ὁμοιοκαταληξία, ὅταν μόνον ἐκ ταύτης ἀποτελῆται τῆς συλλαβῆς. Εἰς τὰ παροξύτονα ἢ προπαροξύτονα τοῦτο δὲν ἀπαιτεῖται, διότι πλὴν τοῦ τονιζομένου φωνήεντος καὶ μία ἢ δύω συλλαβαὶ ἀκόμη ἀσχολοῦσι τὴν ἀκοήν. Τοῦτο τὸ πλεονέκτημα, ὃ ἐπιδιώκει καὶ ἡ Γαλλικὴ διὰ τῶν λεγομένων παρ’ αὐτῇ πλουσίων ὁμοιοκαταληξιῶν, ὃ ὅμως δὲν δύναται ἢ μέχρι τινὸς μόνον νὰ ἐπιτυγχάνῃ, ἐστὶ καὶ αὐτὸ ἓν τῶν ἐγκαυχημάτων τῆς ἀρμονικωτέρας πασῶν τῶν γλωσσῶν, τῆς ἡμετέρας. Ὁ τῆς ἐφαρμογῆς τοῦ κανόνος τούτου ἀφιστάμενος, δικαιολογεῖ τὴν ὑπόθεσιν ὅτι ἀφίσταται ἐξ ἀδυναμίας ὅστις δ’ ἐν τῇ τέχνῃ ὁμολογεῖ ἢ δεικνύει ὅτι δὲν δύναται ὅ,τι ἄλλοι δύνανται, ἐκεῖνος δὲν εἶναι ἀριστοτέχνης, οἷος ὠφείλει νὰ ᾖ ὡς πρὸς τὴν γλῶσσαν καὶ τὴν στιχουργίαν ὁ ποιητής.

Α. Ρ. Ραγκαβησ.