Εθνικόν Ημερολόγιον του Έτους 1892/Παλαιαί αμαρτίαι
| ←Κ. Παπαρρηγόπουλος | Ἐθνικὸν Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1892 Συγγραφέας: Παλαιαὶ ἁμαρτίαι |
Ἐκδίκησις→ |
Ὡς ἡδὺ θάλατταν ἀπὸ γῆς ὁρᾶν, οὕτως ἡδὺ
τῷ σωθέντι μεμνῆσθαι τῶν πόνων.
[Καλλίμαχος]
ἐντύπωσις ἡ προσγιγνομένη κατὰ τὰ τελευταῖα ταῦτα ἔτη ὑπὸ τῆς ἀλλοίας ὄψεως, ἣν ἔλαβεν ἡ δημοτικὴ ἡμῶν παίδευσις , ἢ καρποφόρος διδασκαλία, αἱ εὔστοχοι τῶν μικρῶν παίδων ἀπαντήσεις, προερχόμεναι ἐξ ἀσφαλῶν, ἐκ θετικῶν γνώσεων, ἐν τοῖς σχολείοις τῆς πόλεως ἡμῶν τοὐλάχιστον, εἰς ἃ εἶχον τὴν τιμὴν ἡ ὡς κεκλημένος, ἢ ὡς μέλος τῆς τυπικῆς ἐξεταστικῆς ἐπιτροπείας, ἢ ὡς φίλος τῶν διδασκόντων καὶ διευθυνόντων αὐτόκλητος νὰ παραστῶ, ὁ ζωογόνος ἐπιπνεύσας ἐν ταῖς κατωτέραις σχολαῖς ἄνεμος, ὑπέμνησέ μοι, φίλτατε Σκόκε, τὰς πονηρὰς ἡμέρας, ἃς τὸ σχολεῖον διῆλθε, μὲ τὸ πλα, πλε εἰς τὴν διαπασῶν, μὲ τὸ θρομ, σπλ, σχν, σφρ, μὲ τοὺς τηλεγράφους καὶ τὰ ἡμικύκλια, μὲ τὸ ἐξαλείψατε ἀβάκια καὶ τὴν ἄμμον εἰς τὸ πρῶτον θρανίον, μὲ τὰ δεμάτια τῶν φυλλάδων [1], ἅτινα κατὰ παραγγελίαν τοῦ μακαρίτου Μπενίτση, τοῦ πρώτου διδασκάλου μου, ἐν τῇ ὥρα τῆς ἀναπαύσεως ἔπρεπε νὰ συλλέξωμεν ἐκ τοῦ ἐγγὺς χειμάρρου τῶν Καμαρῶν ἐν Σίφνῳ, εἰς λογαριασμὸν τῆς ῥάχεως καὶ τῶν χειρῶν τῶν ἀτακτοτέρων ἐξ ἡμῶν, μὲ ὅλα ἐπὶ τέλους τὰ ἐκβιαστικὰ μέτρα τὰ τιθέμενα τῷ καιρῷ ἐκείνῳ πρὸς ἐκμάθησιν γραμμάτων… Πλὴν τῆς ἀναμνήσεως τῶν παλαιοτέρων τούτων ἡμερῶν, τὰς ὁποίας πάντοτε μετὰ συγκινήσεως ἐνθυμούμεθα, ἡ θέσις, εἰς ἣν ἔφθασεν ἤδη τὸ κατώτερον σχολεῖον, ὑπέμνησέ μοι οὐ πολὺ ἀπέχοντας χρόνους, χρόνους συνεχισμοῦ μὲν τοῦ παλαιοῦ ἐκείνου συστήματος, καταπτώσεως ὅμως τελείας αὐτοῦ ἐν τῇ ἐφαρμογῇ, ὡς ἀπέδειξαν αἱ γενόμεναι πρό τινων ἐτῶν ἐπιθεωρήσεις τῶν ἐν ταῖς ἐπαρχίαις δημοτικῶν σχολῶν, ὑπέμνησε μοι πολλὰς τῶν εἰκόνων ἅς ἠδύνατό τις νὰ συναντήσῃ οὐ μόνον εἰς µεμακρυσμένας κώµας ἡ ἀπώτατα χωρία, ἀλλὰ καὶ ἐν ταῖς πρωτευούσαις αὐταῖς τῶν δήμων, ἵνα μή τι περισσότερον εἴπω. Τῶν εἰκόνων τούτων μίαν διασώζων ἀπὸ παλαιοῦ σημειωματαρίου πέμπω, φίλτατε, ἵνα καταθέσῃς εἰς τὸ μετὰ τοσαύτης ἐπιμελείας καταρτιζόμενον Ἡμερολόγιόν σου, ὡς ἱστορικόν, ὡς ἐθνικὸν κειμήλιον, ὡς δεῖγμα δυνάμενον νὰ χρησιμεύσῃ ὅπου δεῖ, διὰ τὴν πρὸ δεκαετίας κατάστασιν τῶν σχολείων εἰς τὰ χωρία, ἅμα δὲ εἰς ἀντιπαραβολὴν πρὸς τὴν σχετικῶς ὁμαλὴν ὁδόν, εἰς ἣν φαίνεται τοὐλάχιστον ὅτι εἰσήλθομεν σήμερον ὡς πρὸς τὸ ζήτημα τοῦτο. Ἔστω καὶ αὕτη ἀνάμνησις, καίτοι πικρά, τῶν παλαιῶν μας ἁμαρτιῶν. Forsan et haec meminisse juvabit.
Ἦτο Ἰούλιος τοῦ 1880 (ἂς ἀρχίσωμεν ὀλίγον μυθιστορηματικῶς) ὅτε συνηντήθην μετὰ φίλου καθηγητοῦ, ἐντεταλμένου τὴν ἐπιθεώρησιν τῶν δημοτικῶν σχολείων μιᾶς τῶν πλουσιωτέρων καὶ καλλιτέρων ἐπαρχιῶν τοῦ Κράτους. Ἐσκέφθην ὅτι δὲν θὰ ἦτο ἄσκοπον, ἀφ’ οὗ εὗρον τὴν περίστασιν κατάλληλον καὶ τὸν φίλον μου νὰ περιποιηθῶ, καὶ ἱκανὰς τῶν κωμῶν τῆς ἐπαρχίας ἐκείνης νὰ γνωρίσω, οὐ μικρὰν δὲ τέρψιν νὰ λάβω, ὡς τοὐλάχιστον εἴκαζον ἐκ τῶν ἀφηγήσεων τοῦ ἐκτάκτως χειροτονηθέντος ἐπιθεωρητοῦ. Καὶ δὲν ἠπατήθην. Εὗρον ὑλικὸν ἀφθονώτερον τοῦ προϋπολογιζομένου, κατὰ πολὺ τερπνότερον καὶ διασκεδαστικώτερον, ἅμα δὲ διδακτικώτατον τῆς τότε καταστάσεώς μας ὡς πρὸς τὴν κατωτάτην παίδευσιν.
Καὶ δὲν θὰ ἐπιχειρήσω μὲν ἐνταῦθα νὰ σοὶ παρατάξω τὰς γνώσεις τῶν διδασκόντων ἐν τοῖς διαφόροις μαθήμασι· δὲν θὰ σοὶ εἴπω ποῦ καὶ παρὰ τίνος διδασκάλου ἤκουσα π. χ. ὅτι: «Τὰ ὄρη Κύθηρα δὲν ἐπρόφθασαν νὰ μάθουν» οἱ μαθηταί του, οὔτε τὴν «Ἀνδριατικὴν θάλασσαν» καὶ τὸ «Αἴγαιον πέλαγος» οὔτε τὸ ὅτι λίμνη θὰ ’πῇ ἅμα εἶνε μέσα ’ς τὸν κάµπον ἕνα πηγάδι κ’ ἔχει γύρου νερό». Αλλοίμονον ἐὰν ἤθελον νὰ ἀπαριθμήσω τὰς ἐκφράσεις τῶν διδασκάλων τῶν ὀλιγίστων κωμῶν, ἅς μετὰ τοῦ φίλου μου διήλθομεν· τόμος ὅλος ἠδύνατο νὰ γραφῇ ἀδαμάντινος ἀληθῶς· «ὁ μαθητὴς αὐτὸς δὲν προώδευσε, διότι ἔχει μεγίστας ἀπουσίας,» σοῦ ἔλεγεν ὁ εἷς, «καθῆκον θὰ πῇ γιὰ νὰ καθούμαστε,» ἤκουες ἀπὸ τὸν ἄλλον, διορθοῦντα τοὺς μὴ ἑρμηνεύοντας ὀρθῶς παῖδας, «ποῦ ἐκατοίκειν» ἢ «τί ὑπεσχέθην ἐκεῖνος», «γιατί νὰ δοκιµάσῃν,» ἐξεφώνει τρίτος χωρὶς νὰ ἔχῃ βεβαίως ποσῶς δικαιώματα καταγωγῆς ἐκ Κύπρου. «Ἔμαθαν μέχρι τὴν ἀφαίρεσιν,» ἐξακολουθεῖ περαιτέρω ἕτερος, ἐπιπροστιθεὶς «πόσους ἀριθμοὺς δίδονται εἰς τὴν πρόσθεσιν»· μεταβαίνων δὲ εἰς τὴν γραμματικὴν «ἡ αἰδώς, μωρέ, εἰς τὸν πληθυντικὸν δὲν ἐμάθαμε πῶς κάνει αἱ αἰδαί, τῶν αἰδῶν, ταῖς αἰδέσι;» «Μὰ τί διάβολο,» φωνεῖ ἕτερος, «δὲν ἔμαθες πῶς τὸ σύμβουλον τῆς πίστεως εἶνε ὁ Πιστεύος;» καὶ προχωρῶν εἰς τὴν πραγματογνωσίαν, ἣν βεβαίως εἶχεν ἀκούση, ἵνα δείξῃ τὰς προόδους του φέρει ὡς παράδειγμα σφαίρας τὸ χειμονικό, τὸ αὐγό. Ἕτερος δεινότερος τῆς γραφῆς ἑρμηνευτὴς προσπαθεῖ νὰ πείσῃ ἐπιμελῆ μαθητήν του ὅτι σποροὺς εἶνε ὁ κόσμος ἐν τῇ τοῦ σπορέως μεταβολῇ.
Παρὰ τοῦ αὐτοῦ ἤκουες καὶ τὰς λαμπροτέρας γραμματικὰς ἐρωτήσεις: «Τί εἶνε ὃ ἐπιμελής, ὀλιγοπαθῆ ἢ ὁλοπαθῇ;» π. χ. ἢ ὁρισμοὺς νέων ὁματαξιῶν· οὕτως ἀξιωματικῶς ἀπεφαίνετο ὅτι «ἔχομε τριῶν εἰδῶν χήρα· χεῖρα μὲ ει, χήρα μὲ η καὶ χοίρα μὲ οι.» Θαυμάσια. Ἐν ἑτέρῳ λεγομένῳ σχολείῳ ἤκουες «Ἀνέγνωσε ἕνα κομμάτι», «ἐξηκολούθησε ὁ ἄλλο}}ς,» «βρέσε 25 σελίδα,» «πέσε μου ἀκόμη» «ἤνοιξε τὸ βιβλίο}}ν». Ἐκεῖ ἠκούσαμεν καὶ ἐμάθαμεν ὅτε κακῶς ὁ Ὅμηρος διαστέλλει σκῆπτρον καὶ στέμμα, διότι «σκῆπτρον θὰ πῇ στέμμα»· «διὰ ζώσης φωνῆς» ἐν ᾧ οἱ μαθηταὶ ἐφώναζον ὅτι σημαίνει φωναχτά, ὁ δάσκαλος διεμαρτύρετο ὅτι ἐσήμαινε «μὲ τὸ νόημα». Ἀλλαχοῦ ἐμάθομεν ὅτι εἴδωλα εἶνε ὁ ἥλιος, ἡ σελήνη, ὅτι κύκνος εἶνε ὁ γλάρος, ὅτι δὲν εἶνε ὀρθὸν νὰ λέγωμεν πληθυντικὸς ἀλλὰ πληνθυτικός. Εἰς ἐρώτησιν ἡμῶν ἐὰν ἐπισκέπτηται ὁ δήμαρχος τὸ σχολεῖον, ἡλιεύσαμεν τὴν ἐξαισίαν ἀπάντησιν τοῦ δασκάλου: «Ἐνιαχοῦ». Κατὰ τὴν ἐξέτασιν τοῦ μαθήματος τῆς Γεωγραφίας παρεπονεῖτο διότι «οἱ πίνακες ἦσαν διεφθαρμένοι καὶ μάλιστα τῆς Εὐρώπης.» Ἀφίνω τὰ τὸν πατήρ του καὶ τὴν μήτηρ του καὶ τα τούτοις ὅμοια μέχρι πνιγμονῆς ἐπαναλαμβόμενα καὶ πρὸς ἃ ἰδίαν μάλιστα κλίσιν παρετήρησα δεικνυούσας τὰς διδακτρίας, ὅσας ἐπεσκεψάμεθα, ἐν τῷ σχολείῳ μιᾶς τῶν ὁποίων εἰρήσθω ἐν παρόδῳ καὶ τοῦτο ἡ ἀριθμητικὴ ἐγένετο ἐπὶ τῆς ντουλάπας τῆς διδασκαλίσσης ἐλλείψει μαυροπίνακος, καὶ ὅταν δὲν ἐχώρουν πλέον ἐπὶ τῆς ντουλάπας οἱ ἀριθμοὶ ἀφελέστατα μετέβαινον αἱ μικραὶ μαθήτριαι εἰς τὰ ὀπίσθια…… τῆς θύρας.
Μέγα κεφάλαιον ἠδύνατο νὰ πληρωθῇ ὁμοίως ἐκ τῆς ἁλιείας τῶν ἀδαμάντων, οὓς ἠδύνατό τις νὰ εὕρῃ ἐν τοῖς βιβλίοις, μαθητολογίοις δηλ. κ.τ.τ. τοῖς τηρουμένοις ἐν τοῖς σχολείοις τοῦ καιροῦ ἐκείνου καὶ πολὺ θὰ παρεξετρεπόμην τοῦ κυρίου ἔργου ἀπαριθμῶν πάνθ’ ὅσα εἶδον. Ἐκεῖ εὕρομεν τὸ Μώνυμον, τοὺς βουκώλους, τοὺς Μυλοθρώους, τοὺς ξηλουργούς, ἐκεῖ τὴν ἀξιαίπενον διαγωγὴν καὶ τὸ ἀπεβλίθη, τὸ διάσημον νεοσύλεκτος ἀντὶ τοῦ νεωστὶ ἐγγραφείς, ἐκεῖ τὸ ἐφοίτουν οἱ μαθηταὶ ἑκατοντοείκοσι καὶ κατωτέρω ἑκατοντοεικοσιπέντε καὶ ἄλλα ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμός.
Οἵαν δ’ ὠφέλειαν ἐκτῶντο οἱ μαθηταὶ ἐκ τῆς διδασκαλίας δύναται νὰ νοήσῃ καὶ ταῦτα ἀκούων καὶ ὅταν μάθῃ ὅτι ἐν πολλοῖς τῶν σχολείων τούτων ἀντὶ ἄλλων ἀναγνωστικῶν βιβλίων, ἀλλαχοῦ ἔβλεπες τὸν Ὀνειροκρίτην, ἀλλαχοῦ την μυστηριώδην νῆσον τοῦ Ἰουλίου Βὲρν εἰς χεῖρας μιαρῶν παίδων, ἀλλαχοῦ καταστατικὰ ἑταιρειῶν, δωρηθέντα εἰς τὰ σχολεῖα ὑπό τινος θέλοντος νὰ συνδράμῃ πτωχοὺς μαθητάς, ἀφ’ οὗ τὰ εὗρεν ἄφθονα τίς οἶδεν εἰς τίνας ἀποθήκας, τὸ δὲ λαμπρότερον πάντων ἔν τινι τῶν σχολείων τούτων ὑπῆρχεν ὡς ἀναγνωστικόν, τί νομίζετε;.... Ἀνάγνωθι καὶ κράτησον τὸν γέλωτα, ἂν δύνασαι: «Ἡ ἀναχώρησις τοῦ Μπαρμπαγιάννη Κανατᾶ εἰς Γαλλίαν,» ἀπέναντι τοῦ ὁποίου ἂς ὠχριάσῃ «τὸ παραμῦθι τῆς Ἀλεποῦς,» ὅπερ συνανεπαύετο μετὰ τῆς ποικιλίας ἄλλων βιβλίων.
Ἀλλ’ ὅλα ταῦτα ἀφίνων κατὰ μέρος ἔρχομαι ἀμέσως ἐπὶ τὸ κύριον θέμα, ἀφ’ οὗ σοὶ εἴπω ὅτι ἔν τινι τῶν σχολείων ἐδέησε νἀναρριχηθῶμεν ἀνασυρόμενοι ἐπὶ τῆς κλίμακος, διότι πολλαὶ τῶν συσαθρωμένων βαθμίδων πρὸ πολλοῦ εἶχον ἀποχαιρετίση τὴν κλίμακα· δύνασαι νὰ φαντασθῆς λοιπὸν τί οἱ μικροὶ παῖδες ἔπασχον κατὰ τὴν ἀνάβασιν καὶ κατάβασιν, πλὴν ἐὰν τοῦτο ἐθεωρεῖτο ἀρκοῦσα ἄσκησις πρὸς ἀναπλήρωσιν τῆς γυμναστικῆς.
Ἀπὸ τοῦ ἀνωτέρω σχολείου ἀναχωρήσαντες λίαν πρωῒ διηυθυνόμεθα πρὸς τὴν ἐγγὺς πρωτεύουσαν μεγαλωνύμου δήμου τῆς ἐπαρχίας ἐκείνης. Ἅμα τῇ ἀνατολῇ τοῦ ἡλίου ἐφθάσαμεν πρὸ τῆς βάσεως τοῦ μικροῦ ὑψώματος, ἐφ’ οὗ κεῖται ἡ κώμη. Ἦτο ἡ ὥρα, καθ’ ἣν οἱ χωρικοὶ διηυθύνοντο πρὸς τὰς ἐργασίας αὐτῶν. Ἀναπαυθέντες ἔξωθεν τῆς κώμης ἐφ’ ἱκανὴν ὥραν, ἐτράπημεν τὴν πρὸς αὐτὴν ἄγουσαν ἀνωφερῆ ὁδόν, συναντήσαντες δὲ χωρικὸν ἠρωτήσαμεν αὐτὸν ποῦ ἔκειτο τὸ σχολεῖον, ἵνα ἐκεῖ κατευθυνθῶμεν. Ὁ χωρικὸς περιῆλθεν εἰς δυσχερεστάτην θέσιν ὡς πρὸς τὸν καθορισμὸν τοῦ τόπου καὶ μάλιστα ἔχων πρὸ ἑαυτοῦ ξένους ὅλως αὐτῷ καὶ ἀπροσδοκήτους ἐπισκέπτας.
— «Ποῦ νὰ σᾶς πῶ νζν τόβρετε. Σὰν μπῆτε ’ς τὸ χωριὸ ῥωτᾶτε ἐκεῖ κοντὰ ’ς τὴν ἐκκλησὰ ποῦ ἤτανε τὸ γουρνοκούμασο τοῦ…… ἐκεῖ γιὰ εἶνε τώρα τὸ σχολειό.»
Ἡ ἀπάντησις αὕτη τοῦ ἀγαθοῦ χωρικοῦ, ἐνέχουσά τι τὸ σαρκαστικὸν ἐνεποίησεν ἡμῖν παράδοξόν τινα ἐντύπωσιν, οὐδέποτε ὅμως ἀνεμένομεν ὅτι ἐνέκρυπτεν ἐν μιᾷ λέξει τὴν ἀληθῆ εἰκόνα, ἥτις ἐπεφυλάσσετο ἡμῖν, οὐδέποτε ἀνελογιζόμεθα τοιαύτην ἐπὶ τέλους τὴν θέσιν οἱουδήποτε σχολείου, μᾶλλον δ’ ἐξελάβομεν τὸ πρᾶγμα ὡς εὐφυολογίαν τοῦ ἁπλοῦ χωρικοῦ θέλοντος νὰ παίξῃ ἐκ τῆς προσεγγίσεως τοῦ σχολείου πρὸς τοιοῦτο μέρος, οἷον ἀνέφερεν. Ἐξηκολουθήσαμεν τὴν πορείαν ἡμῶν, διελθόντες δὲ τὰς πρώτας οἰκίας τῆς κώμης ἐφθάσαμεν εἰς τὴν κυριωτέραν τῶν ὁδῶν αὐτῆς, τὴν ὁδὸν Ἑρμοῦ οὕτως εἰπεῖν. Ἐκεῖ ἔνθεν καὶ ἔνθεν στενῆς καὶ σκολιᾶς ὁδοῦ εὕρομέν τινας τῶν κατοίκων μακαρίως ἀπολαύοντας τῆς δρόσου τῆς πρωϊνῆς, ἀνακεκλιμένους ἐπὶ τῶν θρανίων τῶν μαγαζείων ἢ ἐπὶ τῶν πεζουλῶν τῶν προεξεχουσῶν πρὸ τῶν τοίχων τῶν καταστημάτων, ἐν τῇ οὐχὶ τόσον εὐόσμῳ στενωπῷ ἐκείνῃ, ἐκ δὲ τῶν θέσεων καὶ τῶν σχηματισμῶν αὐτῶν προδιδόντας τὸν ὕψιστον τῆς ῥᾳθυμίας βαθμόν. Διηλάσαμεν πρὸ αὐτῶν μόλις προσατενισάντων ἡμᾶς παρελαύνοντας, τὰ δὲ χαρακτηριστικὰ αὐτῶν καὶ μετὰ τὸν φιλόφρονα χαιρετισμὸν ἡμῶν ἔδειξαν πόσον μικρὰ δόσις περιεργίας ἤλαυνεν αὐτούς, ἢ μᾶλλον πέσον ἀπεῖχον τοῦ ἐλαττώματος τούτου. Μακάριοι ἄνθρωποι. Οὐδὲ παρήτησαν τὸν ναργιλὲν αὐτῶν, οὐδὲ διέκοψαν τὰς συζητήσεις, εἰς ἃς καθ’ ὁμίλους ἐφαίνοντο ἀφωσιωμένοι.
Διερχόμενοι πλησίον τινὸς τῶν ὁμίλων τούτων ἠθελήσαμεν νὰ παίξωμεν ἐπαναλαμβάνοντες τὴν φράσιν τοῦ χωρικοῦ, δι’ ἧς ὡδήγησεν ἡμᾶς εἰς τὸ σχολεῖον καὶ ἐρωτῶντες περὶ τῆς θέσεως αὐτοῦ:
— « Ποῦ εἶνε, παρακαλῶ, τὸ γουρνοκούμασο τοῦ....»
— «Κάτω ἐδῶ ἀπὸ τὴν ἐκκλησά, ἀποκρίνεται ὁ ζωηρότερος πάντων, ἐκεῖ ποῦ εἶνε ἐφέτος σκολεῖο.»
Ὁμηρικὸς δὲ γέλως παρηκολούθησε τὰς λέξεις ταύτας, γέλως, ὅστις ἤρχισε νὰ ἐμβάλλῃ ἡμῖν ὑπονοίας περὶ τοῦ πράγματος, ἐν ᾧ οἱ εὐδαίμονες ἐκεῖνοι ἄνθρωποι ἐξηκολούθησαν τὴν συνδιάλεξιν αὐτῶν οὐδόλως πολυπραγμονοῦντες περὶ ἡμῶν, οὐδὲ φροντίσαντες νὰ μάθωσι τίνες οἱ ἐρωτῶντες καὶ διατί παρουσιάσθησαν εἰς τὴν κώμην αὐτῶν.
Πρὶν ἢ ἀπομακρυνθῶμεν πολὺ τοῦ ὁμίλου ἐκείνου ἰδοὺ σπεύδων φουστανελλοφόρος ἐξήγαγε τῆς δυσχερείας τῆς περαιτέρω πορείας ἡμῶν. Ῥικνός, ὑψηλός, φέρων ὀλιγόπτυχον τὴν φουστανέλλαν κρεμαμένην ἀπὸ τοῦ σώματος αὐτοῦ, κάτωθεν δὲ μακρὰν καὶ στενὴν ἀναξυρίδα μέχρι τῶν ἀστραγάλων καθικνουμένην, ἔνθα ἠνοίγετο εἰς δύο μέρη τερματιζόμενα ὑπὸ λελυμένων καὶ χαμαὶ συρομένων ταινιῶν, καλύπτων τοὺς ἄκρους πόδας, διὰ τῶν κλασικῶν κατσαρίων, ἐπιδεικνυομένης ἐν ὅλῃ αὐτῆς τῇ ἀκαθαρσίᾳ τῆς πτέρνης, ἐπὶ δὲ κεφαλῆς φέρων ψιάθινον πῖλον, ἠλιθίαν μᾶλλον φυσιογνωμίαν στέγοντα, οὗτος ἦτο ὁ διδάσκαλος τῆς κώμης, πρῴην Ἑλληνοδιδάσκαλος ἐκτελῶν καὶ χρέη γραμματέως τῆς δημαρχίας καὶ ὡς αὐτὸς ὁ ἴδιος, μαθὼν τὸν σκοπὸν τοῦ συνοδοιπόρου μου, ἔσπευσε συνιστῶν ἑαυτὸν νὰ δηλώσῃ παρατάσσων ὅλους τοὺς τίτλους αὐτοῦ, διότι ἐχρησίμευε καὶ ὡς ψάλτης δεξιὸς τοῦ ναοῦ τῆς κώμης, ἐκτελῶν δὲ τὸ πλεῖστον καὶ τοῦ ἀριστεροῦ τὰ χρέη, ἕνεκα οἰκονομίας.
Ὁ διδάσκαλος λοιπὸν ἀνέλαβε νὰ ὁδηγήσῃ ἡμᾶς εἰς τὸ σχολεῖον, ἀφ’ οὗ ὅμως παρεκάλεσε νὰ τιμήσωμεν τὸ ἀρχοντικὸν του, ἵνα οὕτως ἐλάμβανε καιρὸν πρὸς συνάθροισιν τῶν μαθητῶν εἰς τὸ σχολεῖον. Διότι πρέπει νὰ γείνῃ γνωστὸν καὶ τοῦτο ὅτι ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ ἐκείνῃ κατὰ τὸ πλεῖστον ἡ ἐξακολούθησις τῶν μαθημάτων ἐξηρτᾶτο ἐκ τῶν ἐργασιῶν τῶν χωρικῶν. Ἅμα ὡς πληθυνθῶσιν αἱ ἐργασίαι τὰ μαθήματα διακόπτονται, τὸ σχολεῖον μένει κλειστόν, ὁ διδάσκαλος ἐξηπλοῦτο μακαρίως ὑπὸ σκιάν τινα ἀναπαυόμενος τὸ ἔαρ ἢ εἰς ἄλλα διδόμενος καὶ ἀναμένων τὴν γλυκεῖαν ἀνατολὴν τῆς τριακοστῆς τοῦ μηνός, ὁπότε πεζῇ ἢ διὰ τῶν συνήθων τότε τρόπων τῆς συγκοινωνίας, οὐ κατώκνει μακρὰν ὁδὸν πορεύεσθαι, τὴν πρὸς την πρωτεύουσαν τῆς ἐπαρχίας εἰς τὸ ταμεῖον. Οὕτως ἐν πολλαῖς κώμαις τὰ σχολεῖα ἦσαν κλειστά. Ἔν τινι τούτων ἐμάθομεν ὅτι ἐφ’ ὅσου μὲν ἡ κατάστασις ἡ ἀτμοσφαιρικὴ ἐπέτρεπε τοῦτο τὸ σχολεῖον ἦτο ἐν ὑπαίθρῳ, ὁ δὲ διδάσκαλος ἐδίδασκε καλῇ ὑπὸ πλατανίστῳ τοὺς χαμαὶ παρακαθημένους μαθητάς. Ἅμα τῇ πρώτῃ μεταβολῇ τῆς ἀτμοσφαίρας ὅμως τὸ σχολεῖον διελύετο.
Ἀφ’ οὗ ἀνεπαύθημεν ὀλίγον ἐν ἀνωγαίῳ σεσαθρωμένῳ καὶ ῥυπαρῷ, ἔνθα ἐν κοινῇ αἰθούσῃ πάντα ἦσαν τεταγμένα τὰ χρειώδη εἰς τὴν πολυμελῆ τοῦ διδασκάλου οἰκογένειαν, ἀπὸ δὲ τοῦ κάτωθεν ὀρόφου, τοῦ διὰ διερρωγότος ξυλίνου ἐδάφους χωριζομένου, ἠκούετο ἐνίοτε ὁ κτύπος τοῦ ποδὸς ἀνυπομονοῦντος. Ἀχαμνόοντος ἢ ὁ θροῦς τῶν χειλέων βαρυνθέντος τὴν ζωὴν Κὺρ Μεντίου καὶ οἱ γρυλλισμοὶ χοιριδίων ἐν κοινῇ συναυλίᾳ μετὰ τῶν κλαυθμυρισμῶν τῶν ἐδῶ καὶ ἐκεῖ προβαλλέντων ἀπλύτων καὶ ἀκτενίστων μορφῶν τῆς λυκοφαμελιᾶς, ὡς ὁ ἴδιος τὴν ἔλεγε, τοῦ διδασκάλου, προσενεχθέντων ἡμῖν τῶν συνήθων ἀναψυκτικῶν, ἐξήλθομεν διευθυνόμενοι πρὸς τὸ σχολεῖον.
Ἐδῶ θὰ ἔχωμεν ἀνάγκην ἰσχυρᾶς περιγραφικῆς δυνάμεως πρὸς διαγραφὴν τοῦ σχήματος καὶ τῆς καταστάσεως τοῦ κτιρίου, διότι εἴμεθα πρὸ τοῦ κυριωτάτου τῆς εἰκόνος μέρους. Ἐδῶ ἔπρεπε νὰ ἐπικαλεσθῶμεν, δὲν γνωρίζω καὶ ἐγὼ τίνα εἰς ἐνίσχυσιν, διότι ἡ Μοῦσα οὔτε χωρεῖ κυριολεκτικώτατα, καὶ τὸ καλέμι τοῦ δασκάλου, ὁλόκληρον τὸν θίασον τῶν Μουσῶν θά ἔτρεπεν εἰς φυγήν, εὐχερέστερον ἢ ἀγέλην κούρκων. Εὐτυχῶς ὁ πρῶτος συναντήσας χωρικὸς ἀπήλλαξεν ἡμᾶς δυσχερείας δυσκαταβλήτου, τῆς ἐντελοῦς περιγραφῆς τοῦ πράγματος, καὶ οὕτω διὰ μιᾶς μονοκονδυλιᾶς σᾶς συνιστῶμεν τὸ σχολεῖον, σᾶς διαγράφομεν αὐτὸ ἐν πάσῃ ἀκριβείᾳ.
— Εἶνε ἓν γουρνοκούμασο[2].
Το σχολεῖον λοιπὸν εἶνε τὸ πρῴην γουρνοκούµασο, ὡς συντομώτατα ἀπήντησεν ὁ πρῶτος χωρικός, τὸ γουρνοχκούμασο εἶνε σχολεῖον, ὡς εὐφυέστατα συνεπλήρωσεν ἀνατρέψας ὁ δεύτερος.
Ἔξωθεν φαίνεται μικρὸς ταπεινὸς οἰκίσκος τετραγωνικὸς ἐκτισμένος ἄνευ ἀμμοκονίας, ἄνευ ἐπιχρίσματος. Ἡ θύρα αὐτοῦ ταπεινή, δι’ ἧς ἵνα εἰσέλθῃ τις πρέπει νὰ κύψῃ ἱκανῶς, ὅσον χαμηλὸς καὶ ἂν εἶνε. Τὸ φύλλωμα τῆς θύρας ἕν, πλατύ, μὴ ἐξικνούμενον μέχρι τοῦ ὑπερθύρου, πρὸς δὲ τὸ κάτω μέρος φέρον προφανέστατα τὰ δείγματα τῆς ἐργασίας τῶν πρῴην εὐγενῶν κατοίκων αὐτοῦ. Τὸ ῥύγχος αὐτῶν, ἐπὶ μακρὸν ἐργαζόμενον πρὸς ἀνασήκωσιν τοῦ φυλλώματος τούτου, ἀπήρτισεν αὐτὸ ὀδοντωτόν.
Ἔσωθεν ἡ αὐτὴ ὄψις τῶν τοίχων· ἡ στέγη κατεσκευασμένη κατὰ τὸ παλαιὸν σύστημα, διὰ δοκῶν καὶ καλάμων ἄνωθεν καὶ χώματος, ἀπειλεῖ πτῶσιν εἰς τὸ σύνολον, κοιλαινομένη πρὸς τὰ ἐντός, κοσμεῖται ὅμως διὰ πλουσίων παραπετασμάτων, ὧν τὸ ἀραχνοϋφὲς καὶ τῆς κ. Καρασταμάτη τὰ ὑφάσματα θὰ ἐζήλευον, τίς οἶδεν ἀπὸ τίνος χρόνου ἐκεῖ ἀποκειμένων. Τὸ ἔδαφος φέρει ἀνεξάλειπτα ἔτι τὰ ἴχνη τῶν λάκκων, ἐν οἷς ἀνετράφησαν ἐν τοσαύτῃ χλιδῇ κυλισθέντες οἱ μακάριοι ἐν τῇ ἀπολαύσει ταύτῃ κάτοικοι αὐτοῦ.
Ἐντὸς τῆς μάνδρας ταύτης καὶ κατὰ πλάτος αὐτῆς ὀλίγα θρανία ἀπὸ τοῦ ἑνὸς τοίχου εἰς τὸν ἕτερον φθάνοντα, ἐφ’ ὧν κάθηνται ἀραιοὶ οἱ μαθηταί, ὅσους ἠδυνήθη νὰ συλλέξῃ διὰ τῆς κωδωνοκρουσίας ἀπὸ τοῦ ἐγγὺς ναοῦ ὁ διδάσκαλος, λησμονήσας νὰ προσθέσῃ καὶ τὸν τίτλον τοῦτον εἰς τοὺς τόσους ἄλλους. Ἐζητήσαμεν διὰ τῶν ὀφθαλμῶν τὴν ἔδραν τοῦ διδασκάλου, ἀλλὰ μάτην θὰ ἀναμείνητε ὁποίαν γνωρίζετε κοινῶς ταύτην. Καὶ ἐδῶ ἰδιορρυθμία. Τὴν κατεσκεύασε μόνος καὶ ἰδοὺ καὶ ἕτερος τίτλος διὰ τὸν εὑρετικώτατον διδάσκαλον.
Δὲν παρέσχον εἰς αὐτὸν ἕδραν, αὐτὸς ὅμως δὲν ἐνόει νὰ στερηθῇ ταύτης καὶ ἰδοὺ καταβιβάζει τοὺς πίνακας τῆς ἀναγνώσεως, κατασκευάζει διὰ τούτων ἐπ’ ἀλλήλων τιθεμένων στήλην ἱκανῶς ὑψηλήν, ἐπὶ ταύτης ἔθηκε τὸν μικρὸν μαυροπίνακα τοῦ σχολείου καὶ ἔχετε τὸ πρόσθιον μέρος τῆς ἕδρας. Τὸ δὲ κάθισμα: Ἄ! εὐκολώτατον· ἀπολείπονται ἔτι πίνακές τινες· δευτέρα ταπεινοτέρα στήλη ἐκ τούτων καὶ ἰδοὺ καὶ τὸ κάθισμα.
Ὡραιότατα εἶχε συνδέση ὁ διδάσκαλος τὸ ἔργου αὐτοῦ τὸ κύριον πρὸς τὸ ἐξ ἴσου ἢ καὶ μᾶλλον ἐνδιαφέρον αὐτῷ, τὸ τοῦ γραμματέως τῆς δημαρχίας ἔχων βιβλία ταύτης, ἀπογραφικοὺς πίνακας κ.τ.τ. ὑπὸ τὰ ὁποῖα ἐτήρει ὀνοματολόγιον τῶν μαθητῶν αὐτοῦ, διότι μάτην θὰ ἐζητεῖτε καταλόγους τοὺς ἐχρησιμοποίησαν οἱ ποντικοὶ κατὰ τὸ λέγειν τοῦ πρῴην Ἑλληνοδιδασκάλου καὶ μέλλοντος ἴσως, κατὰ τὰς εὐχὰς καὶ προσδοκίας αὐτοῦ.
Τὸ μόνον μὴ περιγραφὲν τῶν σκευῶν τοῦ σχολείου τούτου, ὅπερ καὶ τοῦτο περιποιεῖ οὐ σμικρὰν τιμὴν τῷ εὑρετικωτάτῳ νῷ τοῦ εὑρόντος, ἦτο κάλαμος μακρὸς διήκων ἀπὸ τοῦ κάτω ἄκρου τῆς λεγομένης δασκαλοκαθέδρας μέχρι τῆς προτευλευταίας δοκοῦ τῆς σεσαθρωμένης στέγης. Ὑπὸ περιεργίας ἠρώτησα τὸν διδάσκαλον:
« — Εἰς τί χρησιμεύει, δάσκαλε, τὸ καλάμι αὐτό;»
« — Ἄ! λέγει ὑπομειδιῶν, ὡσεὶ εὐχαριστούμενος διότι ἐπὶ τέλους ἔμελλε νὰ ἐκτιμηθῇ καὶ νέον δεῖγμα τῆς εὑρετικότητος αὐτοῦ. «Ποῦ νὰ φθάσῃς ἐκεινοὺς τοὺς διαβόλους ἐκεῖ κάτω, σὰν κάνουν ἄτακτα· τὸ καλάμι λοιπὸν εἰς ἐνέργεια».
« — Σὰν τὰ γαλιά,» προσθέτει ὁ συνοδοιπόρος μου.
— Ἡ ἀνάγκη τέχνας κατεργάζεται, συμπληροῖ ἐκ τοῦ γνωμολογίου αὐτοῦ ὁ διδάσκαλος.
Ὅσον δ’ ἀφορᾷ εἰς τὴν μάθησιν τῶν μαθητῶν ἀρκεῖ νὰ ἀκούσῃ τις ὅτι εἰς χεῖρας τῶν τῆς ἀνωτέρας τάξεως ἐφέρετο εἷς τόμος τῆς Χρηστομαθείας Ῥαγκαβῆ πρὸς ἀνάγνωσιν ἐκ τοῦ Ἐνυπνίου τοῦ Λουκιανοῦ. Καὶ ἤκουες ἑρμηνευόμενον τὸ Ἄρτι μέν, οἱ ἄρτοι μὲν καὶ ἤκουες γενικὴν καρατόμησιν τῆς γραμματικῆς καὶ τῆς ἑρμηνείας παρά τε τῶν μαθητῶν καὶ τοῦ διδασκάλου καὶ ἤκουες τὸν διδάσκαλον ἐπιπλήττοντα μαθητὴν διότι δὲν ἐγνώριζεν ὅτι το ἐπεπαύμην ἦτο παρατατικοῦ καὶ ὅτι ὑποκριτοῦ ἐσήμαινε προπέτου, καὶ ἤκουες τὸν μὲν μαθητὴν ἑρμηνεύοντα τὴν λέξιν γεωργὸς διὰ τῆς λέξεως κυνηγός, τὸν δὲ διδάσκαλον ὀργιζόμενον καὶ ἀναφωνοῦντα πῶς δὲν ἐνθυμοῦνται ὅτι σημαίνει ποιμένα προβάτων καὶ μυρία ἄλλα παρακολουθούμενα ὑπὸ τῶν χειροτέρων ἀναφωνήσεων, πρὸ τῶν ὁποίων θὰ ἠρυθρία καὶ τὸ τελευταῖον χαμίνιον. Οἱ μόνοι ὅμως μὴ ταρασσόμενοι ἐν τῷ γουρνοκουμάσῳ ἀληθῶς ἐκείνῳ, ἦσαν οἱ μαθηταί, οἵτινες εὐπροσδεκτότατα ἔχοντες πρὸς τὰς ἀναφωνήσεις ἐκείνας ταῦ διδασκάλου αὐτῶν, αἵτινες καὶ πλουσιώτεραι καὶ ἀφθονώτεραι θὰ ἦσαν ἐν ἀπουσίᾳ ξένων, δὲν ὤκνουν καὶ ἀλλήλους νὰ φιλοδωρῶσι δι’ αὐτῶν ἐκεῖ ἐνώπιον ἡμῶν.
Ἀλλ’ ἡ λαμπροτέρα ἔκπληξις ἡμῶν ἦτο ἡ ἀποκάλυψις ἡ ἀκουσία καὶ ἑτέρας ἰδιότητος τοῦ πρῴην Ἑλληνοδιδασκάλου καὶ μέλλοντος, τοῦ νῦν δημοδιδασκάλου, τοῦ ἐκτελοῦντος χρέη γραμματέως τῆς δημαρχίας κ.τ.λ. κ.τ.λ.
Ἦτο καὶ ῥήτωρ. Ἐν ᾧ ὁ συνοδοιπόρος μου ἠσχολεῖτο εἰς τὴν ἐξέλεγξιν τῶν χαρτίων τούτου ἐξετάζων περὶ ἐλέγχων καὶ μαθητολογίων καὶ τῶν ἐν αὐτοῖς {{{2}}} (sic) ὑπὸ τοῦ διδασκάλου γεγραμμένων καὶ τῶν τοιούτων, ἐγὼ ἐφυλλομέτρουν βιβλίον τι τοῦ σχολείου ἀνῆκον τῷ διδασκάλῳ, ἐν ᾧ εὗρον χειρόγραφον λόγον, ὃν προὔκειτο νὰ ἀπαγγείλῃ κατὰ τὰς μετ’ ὀλίγας ἡμέρας μελλούσας νὰ τελεσθῶσιν ἐξετάσεις. Λυπηρὸν εἶνε ὅτι δὲν δύναμαι νὰ δημοσιεύσω ὁλόκληρον τὸν λόγον ὅστις εἶνε ἀδάμας ἀληθῶς ῥητορικός, οὗ ἡ λάμψις ἄλλως μόλις δύναται νὰ κατανοηθῇ ἐξ ὀλίγων τινῶν σημείων αὐτοῦ. Οὕτω λ. χ. ἀφ’ οὗ ἐν ἀρχῇ ἀποτείνεται πρὸς τὴν ἐξεταστικὴν ἐπιτροπείαν ἀναφέρων τὸν ἀριθμὸν τῶν μαθητῶν καὶ τὰς προόδους αὐτῶν, ἐπειδὴ ἴσως τινὰ μέλη τῆς ἐπιτροπείας ἐφθόνουν τὴν δόξαν τοῦ μακαρίου διδασκάλου καὶ ἐναντίαν ἤθελον νὰ ἔχωσι περὶ τῶν προόδων τῶν μαθητῶν του ἰδέαν ἔγραφεν: «Ἂς ἀνοίξουν τὰ μάτια τους δὲ μερικοὶ μερικοὶ καὶ ἂς τεντώσουν τὰ αὐτιά τους νὰ ἀκούσουν πόσα παιδιὰ ἐγράφτηκαν εἰς τὸ σχολεῖον καὶ πόσα ἐπὶ τῶν ἡμερῶν μου ἐπροβιβάσθησαν,» καὶ ἐξακολουθεῖ ἀπαριθμῶν τοὺς μαθητὰς καὶ κατακεραυνῶν τοὺς δῆθεν κακοθελητάς του. Θέλων δὲ νὰ καταδείξῃ ὅτι καὶ ἐὰν παρατηρῶνται ἐλλείψεις τινες αὗται διαφεύγουσι την καλήν του θέλησιν, φθάνει διὰ φράσεως ἀμιμήτου εἰς τὴν κατάστασιν αὐτοῦ τοῦ οἰκήματος ἐξικνούμενος εἰς τὸ ζενίθ τῆς δυνάμεως αὐτοῦ διὰ τῆς θαυμαστῆς ἐκφράσεως:
«Τὸ δὲ παρὸν γουρνοκούµασο, κύριοι, εἶνε περιττὸν νὰ σᾶς τὸ συστήσω, ἡ παρουσία του σᾶς πληροφορεῖ»!!!! Ἀφ’ οὗ δὲ δίνει καὶ παίρνει κατὰ τὸ δη λεγόμενον σκιαμαχῶν κατακλείει τὸν λόγον αὐτοῦ δι’ ἐπιλόγου ὅλως ἰδιορρύθμου καὶ ὅλως ἀσχέτου πρὸς τὰ γραφόμενα. Ὁ ἐπίλογός του εἶνε εὐχὴ συντεθεῖσα ὑπὸ τοῦ ἰδίου πρὸς τὸν ἅγιον Ἑρμόλαον.
Τις ἡ σχέσις τοῦ ἁγίου Ἑρμολάου πρὸς τὰ γουρνοκούμασα ἐσκέφθην, ὅπως καὶ σύ, ἀναγνῶστα, θὰ διανοηθῇς, ἡ ἐπὶ τέλους πρὸς τὰ σχολεῖα; Ἀφ’ οὗ ἐπὶ ἱκανὸν ἀνελογίσθην, μετὰ ταῦτα, προσεπάθησα μάτην νὰ ἀνεύρω ταύτην, ὅτε τυχαίως ὅλως ἔπεσεν ὁ ὀφθαλμός μου ἐπὶ τῆς ἐπιγραφῆς τοῦ λόγου καὶ ἡ ἡμερομηνία 26 Ἰουλίου, καθ’ ἣν ἔμελλε νὰ ἐκφωνηθῇ ὁ λόγος ἔλυσε τὴν ἀπορίαν μου. Ἀνοίγω προστυχὸν ἡμερλόγιον καὶ ἀναγινώσκω: 26 Ἰουλίου, Ἑρμολάου ἱερομάρτυρος καὶ Παρασκευῆς ὁσιομάρτυρος. Ἰδοὺ ἡ λύσις. Ὁ ἀγαθὸς διδάσκαλος ἤθελε φαίνεται νὰ τιμήσῃ ἰδιαιτέρως τὸν κατὰ τὴν ἡμέραν τῶν ἐξετάσεών του ἑορτάζοντα ἅγιον, ἐσκάλισε τὸ ἡμερολόγιον, εὗρε τὸ ὄνομα καὶ οὕτω συνέθηκε τὸν ἐπίλογόν του«Ἀπὸ την πόλιν ἔρχομαι καὶ ’ς τὴν κορφὴ κανέλλα,
Κ’ ἂν δὲν σ’ ἀρέσ’ ἡ μέση μου νὰ σοῦ τὴν πελεκήσω.»
Παράδοξον καὶ αὐτὸ ἀλλὰ κατορθωτὸν διὰ τὸν ἀγαθὸν διδάσκαλον· καὶ ἀκριβῶς διὰ τὰ παράδοξα ταῦτα ἀπεφάσισα σατανικῇ τινι ὑπείκων ὠθήσει καὶ σκανδαλιζόμενος καὶ σκανδαλίζων νὰ ὑπεξαιρέσω τὸ ἀριστοτέχνημα ἐκεῖνο καὶ στερήσω μὲν τοὺς ὀλίγους ἀκροατὰς τοῦ διδασκάλου ἐκείνου τῆς ἀπολαύσεως τοιούτου ἀκροάματος, καταστήσω ὅμως γενικωτέραν τὴν ἀπόλαυσιν ταύτην, ἐμβάλω δὲ εἰς στενόχωρον θέσιν τὸν διδάσκαλον κατὰ τὴν ἡμέραν τῶν ἐξετάσεων. Διότι ἐν τῇ πεποιθήσει τοῦ ὅτι ἐν πλήρει ἀσφαλείᾳ κατεῖχε τὸν λόγον αὐτοῦ, οὔτε νὰ τὸν ἀποστηθίσῃ ἐφρόντισεν, οὔτε νὰ συντάξῃ νέον· κατὰ δὲ τὰς ἐξετάσεις, ὡς εἶπέ μοι μετὰ ταῦτα ὁ φίλος συνοδοιπόρος καὶ ἐπιθεωρητής, ὁ παραστὰς κατ’ αὐτάς, ἀφ’ οὗ μάτην ἐφυλλομέτρησε τὸ κατηραμένον βιβλίον καὶ ἅπαξ καὶ δίς, ἕτοιμος νὰ ἀπαγγείλῃ τὰ ἀριστουργήματά του, αἴφνης ἀποτόμως σταματήσας ἐζήτησε συγγνώμην ἀπὸ τοὺς παρισταμένους, διότι, ἐξ αἰτίας τοῦ θαύματος διὰ τὸν διδάσκαλον τοῦ ἐξαφανισμοῦ τοῦ λόγου, λόγῳ δὲ ἐξ αἰτίας τοῦ στενοῦ τοῦ χρόνου δὲν ἠδύνατο πολλὰ νὰ εἴπῃ περὶ τοῦ σχολείου, ἅτινα ὅμως ἔμελλε, κατὰ τὸ λέγειν αὐτοῦ, νὰ ὑποβάλῃ ὅπου ἔπρεπε.
Ἀφ’ οὗ ἀνεχωρήσαμεν τῆς ἄνω κώμης, καίτοι σφοδρὰν εἶχον τὴν ἐπιθυμίαν τῆς ἐπισκέψεως καὶ ἄλλων μερῶν τῆς ἐπαρχίας μετὰ τοῦ φίλου καθηγητοῦ, καταληφθεὶς ὑπὸ ἀηδίας καὶ κόρου ἐκ τῶν τῆς τελευταίας μάλιστα κώμης εἰκόνων, ἧς οὐδὲ εἷς τῶν κατοίκων ἔσχε τὴν περιεργίαν νὰ ἔλθῃ μέχρι τοῦ σχολείου, καθ’ ὃν χρόνον, ἐγίνετο ἡ ἐξέτασις ὑπὸ τοῦ συνοδοιπόρου μου ἐπιθεωρητοῦ τοῦ πῶς ἐξεπαιδεύοντο τὰ τέκνα αὐτῶν, (τόσην πεποίθησιν εἶχον εἰς τὸ κλασικὸν τῶν διδαγμάτων τοῦ διδασκάλου αὐτῶν), ἀπεχαιρέτισα τὸν φίλον μου, συλλυπηθεὶς αὐτὸν διὰ τὴν τιμωρίαν, εἰς ἣν κατὰ καθῆκον ἦτο ὑποβεβλημένος καὶ ἐξηκολούθησα μόνος τὴν περιοδείαν πρὸς θέαν καὶ ἐπίσκεψιν τῶν ἀρχαιολογικῶν κειμηλίων ἅτινα ἐνέκλειε τὸ μέρος ἐκεῖνο τῆς Ἑλλάδος. Τὸ μόνον ἀπομεῖνάν μοι τῆς ἐπισκέψεως ἐκείνης τῆς σχολαστικῆς εἶνε αἱ σημειώσεις, ἃς προθύμως παραδίδω ὑμῖν, φίλτατε Σκόκε, ἐπειδὴ νομίζω ὅτι ἀποτελοῦσιν εἰκόνα ἀκριβῆ σημείου τινὸς τοῦ βίου τῶν ἡμετέρων κατὰ τὰς κώµας δημοτικῶν σχολείων. Δὲν θὰ ἐτόλμων δέ, ἔσο βέβαιος, οὐδὲ τὰς σημειώσεις νὰ θίξω, ὑπὸ τοῦ φόβου ἔστω καὶ τῆς ἀναπολήσεως τῶν ἡμερῶν ἐκείνων, ἐὰν} μή, ὡς ἐν ἀρχῇ εἶπον, τὰ τελευταῖα μάλιστα ἔτη ἔδιδον ἀλλοίαν τὴν ὄψιν εἰς τὴν κατωτέραν ἡμῶν ἐκπαίδευσιν καὶ τοιν αὐτὴν, ὥστε ἤδη, ὅτε εἴμεθα εἰς καλλιτέραν ὁπωσδήποτε θέσιν εὐχαρίστως νὰ ἀποβλέπωμεν πρὸς τὰς παρελθούσας ἐκείνας δυσχειμέρους ἡμέρας.
- Ἐν Πειραιεῖ τῇ 26 Ἰουλίου 1891.
Ιακ. Χ. Δραγατσησ