Γεώργιος ο Σχολάριος

Γεώργιος ὁ Σχολάριος Συγγραφέας: Κωνσταντίνος Σάθας

Δημοσιεύθηκε στο τεύχος 67 του περιοδικού Χρυσαλλίς (1865)

ΥΠΟ τριπλῆν ἔποψιν καθίσταται ἄξιος μνήμης ὁ βίος τοῦ Σχολαρίου· ὑπῆρξεν ὁ διασημότερος λόγιος τοῦ ΙΕʹ αἰῶνος, ὁ ἐνθερμότερος ζηλωτὴς τῆς πατρίου θρησκείας, καὶ ὁ πρῶτος, μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, πατριάρχης· ἀνὴρ ἐν συνόλῳ, ὅστις ἐν ὥρᾳ κινδύνου καὶ καταστροφῆς πρὸς οὐδὲν ἐλογίσατο σωτηρίαν καὶ πατρίδα ἀπέναντι τῆς κινδυνευούσης ὀρθοδοξίας, ἥτις λαμπροτέραν ἐκ τῆς καταστροφῆς προσκτησαμένη αἴγλην, νικήτρια τοῦ θανάτου ἀνεδείχθη, καὶ ἀδούλωτος διατηρηθεῖσα ἐδημιούργησε, μετὰ τεσσάρων αἰώνων ἐξαγνισμὸν, πάλιν τὴν πατρίδα, τὴν ὁποίαν ἡ ἀξιοσημείωτος καὶ μοναδικὴ εἰς τὰ χρονικὰ ἐπιμονὴ ἑνὸς ἀνδρὸς δούλην παρέδωκεν εἰς τὰς ὀρδὰς τοῦ Ὀτμάνου.

Ἡ Ἑλληνικὴ ἐκκλησία εἰσέτι δὲν ἀντήμειψε πρεπόντως τὴν μνήμην τοῦ Σχολαρίου, ὅστις οὐ μόνον ἔσωσε τὴν ὀρθοδοξίαν, ἐνῷ ἠδύνατο νὰ σώσῃ τὴν Κωνσταντινούπολιν, ἀλλὰ καὶ ἐνώπιον τοῦ κατακτητοῦ μετὰ καταπληκτικῆς παῤῥησίας τὰ δόγματα τῆς ἱερᾶς ἡμῶν πίστεως ἐξέθηκε, καὶ τὸν φανατισμὸν ἐκείνου εἰς ἀγάπην καὶ σέβας μετέτρεψε.

Αʹ.

Γεώργιος ὁ Σχολάριος^[1] ἐγεννήθη, ὡς πιθανολογεῖται, περὶ τὰ 1400 εἰς Χίον^[2]. Νέος μεταβὰς εἰς Βυζάντιον ἠκροάσατο τὰ μαθήματα τῶν ἐκεῖ διδασκάλων, καὶ ἰδίως Ματθαίου Καμαριώτου τοῦ ἐκ Θεσσαλονίκης^[3]. Μετ’ οὐ πολὺ διωρίσθη διδάσκαλος τῆς ἐκεῖ σχολῆς, καὶ ὕστερον γενικὸς βασιλικὸς κριτής^[4].

Διάσημος νομολόγος, εὔγλωττος ῥήτωρ, ἔξοχος θεολόγος καὶ φιλόσοφος, ὁ Γεώργιος Σχολάριος ἀπελάμβανε μεγάλης φήμης καὶ ὑπολήψεως ἐν τῷ ἐσωτερικῷ καὶ ἐξωτερικῷ. Ἦτο τὰ μάλα οἰκεῖος τοῦ μεγάλου δουκὸς Νοταρᾶ, Κωνσταντίνου τοῦ Παλαιολόγου, τοῦ μετέπειτα βασιλεύσαντος, μεθ’ ὧν διετήρει φιλικὴν ἀλληλογραφίαν, καὶ Θεοδώρου τοῦ δεσπότου, εἰς ὃν ἐξεφώνησεν ἐπικήδειον λόγον. Ὁ περιφανὴς Φραγκῖσκος Φίλελφος, γαμβρὸς τοῦ Χρυσολωρᾶ, ἐν Κωνσταντινουπόλει φιλικώτατα συνεδέθη, μετ’ αὐτοῦ· οὐχ ἧττον δὲ σχετικοὶ τοῦ Γεωργίου ἦσαν καὶ Μάρκος ὁ Λιπομάνος, πατρίκιος τῆς Ἑνετίας, Ἀντώνιος Καμαλδουλέσης, κλπ.

Ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης Παλαιολόγος βλέπων ὁσημέραι κινδυνεύουσαν τὴν Κωνσταντινούπολιν, ἕνεκα τῆς προσεγγίσεως τῶν Τούρκων, ἠναγκάσθη ἵνα πραγματοποιήσῃ τὴν τοσοῦτον ποθουμένην ὑπὸ τῶν Λατίνων ἕνωσιν τῶν δύο ἐκκλησιῶν, εὐελπιζόμενος βοήθειαν ἀπὸ τῆς Δύσεως πρὸς ἀποτροπὴν τοῦ κινδύνου. Ἀπελθὼν οὖν εἰς Ἰταλίαν, ἔνθα ἐπρόκειτο νὰ συγκροτηθῇ ἡ πρὸς συζήτησιν τῶν ὅρων τῆς ἑνώσεως σύνοδος, παρέλαβε τοὺς ἐπισημοτέρους τῆς αὐτοκρατορίας ἄνδρας, Γεώργιον Σχολάριον, Γεώργιον Γεμιστὸν, Ἀργυρόπουλον καὶ λοιπούς. Γενομένης τῆς συνόδου ἐν Φεῤῥάρα καὶ Φλωρεντίᾳ, μετὰ πολλὰς συζητήσεις, ὁ αὐτοκράτωρ συνῄνεσεν εἰς τὴν παραδοχὴν τοῦ περιβοήτου ὅρου περὶ τῆς ἐκ τοῦ πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ υἱοῦ ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου πνεύματος. Ὁ Σχολάριος ὅμως καὶ ἄλλοι ἠρνήθησαν ἵνα ὑπογράψωσι καὶ ἀπῆλθον εἰς Βενετίαν. Ὁ δὲ Ἰωάννης ἐπανέστρεψεν ἄπρακτος εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἀναβαλὼν ἐς ἄλλοτε τὴν ἐπικύρωσιν τῆς ψευδοσυνόδου ἐκείνης.

Ἡ ἄρνησις τοῦ Σχολαρίου ἐναυάγησε πάντα τὰ σχέδια τῶν Λατίνων, οἵτινες ἐξανέστησαν κατ’ αὐτοῦ. Καὶ δὴ πρῶτος ὁ λατινόφρων Κρὴς Ματθαῖος ὁ Καρυοφίλης ἐδημοσίευσεν ἐν ἔτει 1628 εἰς τὸ ἐν Ῥώμῃ τυπογραφεῖον τῆς προπαγάνδας, ὑπὸ τὸ πλαστώνυμον τοῦ Σχολαρίου, πόνημα συνηγοροῦν ὑπὲρ τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ ψευδοσυνόδου (Gennadii, Defensio concilii), ἰσχυρισθεὶς πρὸς κάλυψιν τῆς πλαστουργίας, ὅτι δύο ὑπῆρξαν Γεννάδιος ὁ μὲν νομοδιδάσκαλος συνοδεύσας τὸν αὐτοκράτορα Ἰωάννην ἐν τῇ συνόδῳ καὶ ὑπὲρ τῶν Λατίνων συνηγορήσας, ὁ δ’ ἕτερος μοναχὸς, μαθητὴς καὶ στενὸς φίλος Μάρκου τοῦ Ἐφέσου, δριμὺς τῶν Λατίνων ἐπικριτής. Τούτῳ ἑπόμενος καὶ ὁ ὁμόφρων Λέων Ἀλλάτιος ὁ Χῖος δύο λέγει Γεωργίους ἢ Γενναδίους. Ἀλλὰ καὶ οὗτοι ἀλλήλων διΐστανται, διότι ὁ μὲν Ἀλλάτιος ἀναφέρει, ὅτι ὁ νομοδιδάσκαλος Γεώργιος ἐγένετο καὶ πατριάρχης, ὁ δὲ ἕτερος, ἁπλοῦς μοναχός, οὐδὲν ἐκκλησιαστικὸν ἀξίωμα λαβών, ἀπέθανε πρὸ τῆς ἁλώσεως· ὁ δὲ Καρυοφίλης τοὐναντίον, ὅτι ὁ νομοδιδάσκαλος ἀπεβίωσε πρὸ τῆς ἁλώσεως, ὁ δὲ μοναχὸς ἐξελέχθη καὶ πατριάρχης· Τὴν γνώμην τούτων, διατεμνόντων τὸν Σχολάριον, ἠκολούθησαν πάντες σχεδὸν οἱ θεολόγοι ἐκτὸς τοῦ πατρὸς Ῥιχάρδου Σίμωνος, ἕνα παραδεχομένου Γεννάδιον εἰς τὴν ἐν ἔτει 1685 κατὰ Θωμᾶ Σμιθίου περὶ Μετουσιώσεως διατριβήν του. Σὺν τούτῳ δὲ καὶ οἱ Brucker, Renaudotius, ἕνα ὁμοίως ἀναφέρουσι Γεννάδιον. Οἱ δὲ Φριδερῖκος Σπαγχέμιος καὶ Οὐδῖνος ῥητῶς ἀποφαίνοντας ὅτι πάντα τὰ εἰς Γεννάδιον ἀποδιδόμενα ὑπὲρ Λατίνων ποιήματα ἐπλαστουργήθησαν ὑπ’ ἄλλων λατινοφρονούντων Ἑλλήνων^[5].

Ὅτι δὲ ὁ Γεώργιος Σχολάριος εἶνε ὁ αὐτὸς ὁ ἐν Φλωρεντίᾳ παρευρεθεὶς, καὶ μετέπειτα πατριαρχεύσας, καὶ ὅτι ἐν τῇ ψευδοσυνόδῳ ἐκείνῃ δὲν συνηγόρησεν ὑπὲρ τῶν Λατίνων, ἀρκείτωσαν ταῦτα. Ὁ Ἐμμανουὴλ Μαλαξὸς^[6] ἀναφέρων τὴν μετὰ τὴν ἅλωσιν ἐκλογὴν τοῦ Σχολαρίου ὡς πατριάρχου λέγει, «σύνοδος γεγονυῖα κατὰ τὸν ὁρισμὸν τοῦ Σουλτάνου ἔκλεξαν ὡς πατριάρχην Γεώργιον τὸν Σχολάριον, ὃν εἶχεν ὁ Ἰωάννης εἰς Φλωρεντίαν» ταὐτὰ λέγει καὶ Ζυγομαλᾶς καὶ Σίλβεστρος. Αὐτὸς ὁ Γεώργιος Σχολάριος γράφων πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Τραπεζοῦντος λέγει ταῦτα. «Καὶ ἡμεῖς γὰρ πολλὰ περὶ τῆς ἑνώσεως συνεβουλεύσαμεν, ἕως ἄλλοι τὴν τοῦ πράττειν ἐξουσίαν λαβόντες, ἀπόντων ἡμῶν, οὕτω τούτων διέθεντο ὡς ἀπεῤῥαγῆναι ἡμᾶς ἐκείνων ἀναγκασθῆναι.» Καὶ πρὸς Μάρκον τὸν Ἐφέσου, ἀλλὰ νῦν, Θεοῦ συνάρσει τούτων πάντων καταπεφρόνηκα καὶ ἐμαυτὸν καθαρώτατον, καὶ φανερώτατον τῆς ἀληθείας συναγωνιστὴν ἔταξα, ὥστε τὰ τῶν πατέρων μου δόγματα, καὶ τὴν τῆς ὀρθοδοξίας ἀκρίβειαν ἀνυποστόλως διαγγέλλειν κατὰ τὸν σκοπὸν τῆς σῆς μεγίστης ἁγιότητος.» Πρὸς δέ, πῶς δύναται νὰ θεωρηθῇ λατινόφρων ὁ Σχολάριος, ὁ τοσοῦτον δριμέως γράψας κατὰ τῆς ἐπὶ πατριάρχου Βέκκου πρὸς ἕνωσιν συνόδου, κατὰ τῆς αἱρέσεως τοῦ Βαρλαὰμ, καὶ Ἀκινδύνου, καὶ ὑπὲρ τοῦ Παλαμᾶ συνηγορήσας; Ὁ Μαρτῖνος Κρούσιος ἐν Τουρκογραικίᾳ λαλῶν περὶ τοῦ μετέπειτα πατριαρχεύσαντος Σχολαρίου ἐπιφέρει, Qui anno 1439 Latinis in concilio Florentino de processione spiritus sancti etiam ex filio assensus fuerat. Καὶ ὁ Lebeau (XXI, σελ. 225) ἕνα Σχολάριον παραδέχεται.

Σὺν τοῖς ἄλλοις ἀναφέρομεν καὶ τὸ ἑξῆς πρὸς κατάδειξιν τῆς ὑπὸ τῶν λατίνων πλαστογραφήσεως τῶν συγγραμμάτων τοῦ Σχολαρίου. Ἐν τῇ ἐν ἔτει 1 530 ἐν Βιέννῃ ὑπὸ Ἱερωνύμου Βιέτορ τυπωθείσῃ διαλέξει τοῦ Σχολαρίου μετὰ τοῦ σουλτάνου Ἀμουράτη, ὁ Γεννάδιος ἐν σελίδι 20 ὁμιλῶν περὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐπιφέρει, «ὁ ἐκ τοῦ πατρὸς ἐκπορεύεται,» οἱ δ’ ἐκδόται λατῖνοι προσέθηκαν «ὃ ἐκ τοῦ πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ υἱοῦ» ἐκπορεύεται, καὶ ἐν τῇ λατινικῇ μεταφράσει et ex filio!

Ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης ἐπιστρέψας εἰς Κωνσταντινούπολιν ἄπρακτος, καὶ ὡσεὶ τηκόμενος ὑπὸ ἐσωτερικοῦ ἐλέγχου ἔζησεν ἐλεεινῶς, παρὰ πάντων ἀποστρεφόμενος, καὶ σωματικῶς μαραινόμενος. Καὶ αὐτοὶ οἱ λατῖνοι ὁμολογοῦσιν ὅτι ἡ πρὸς ἕνωσιν ἀπόπειρα τοῦ δυστυχοῦς ἐκείνου μονάρχου ἦτον ἀποτέλεσμα καθαρᾶς πολιτικῆc, οὐδὲν ἴχνος εἰλικρινείας φέρουσα, ἀλλ’ ὑπὸ μόνον τοῦ μεγάλου κινδύνου στιγμιαίως ὑπαγορευθεῖσα^[7]. Τὴν 31 Ὀκτωβρίου 1449 ἀπεβίωσε, καὶ διάδοχος ἐξελέχθη ὁ ἀδελφός του Κωνσταντῖνος ὁ Δράγασης, τέως δεσπότης τοῦ Μορέως. Μόλις ἔφθασεν εἰς Κωνσταντινούπολιν, καὶ ἐστέφθη αὐτοκράτωρ, καὶ ὁ τότε πάπας Νικόλαος Εʹ τῷ ἔγραψεν ἐξορκίζων ἵνα ἐπισπεύσῃ, τὴν ἕνωσιν.

Ἡ θέσις τοῦ Κωνσταντίνου οἰκτρὰ ἦτο κατὰ τὴν στιγμὴν ἐκείνην. Οἱ Τοῦρκοι ἐπλησίαζον· οἱ Ἑνετοὶ τὸν ἠνόχλουν διὰ τῶν ἀπαιτήσεών των, ὑποσχόμενοι βοήθειαν ἐὰν ἐνυμφεύετο τὴν θυγατέρα τοῦ δόγη Φόσκαρι· ὁ Πάπας μόνον, μετὰ τὴν τέλεσιν τῆς ἑνώσεως, τῷ ὑπέσχετο βοήθειαν. Συναισθανόμενος, ὅτι ἦτο ἀνάγκη νὰ κολακεύσῃ τὴν Δύσιν, ἐπὶ τῇ ἐλπίδι ἀποστολῆς ἐπικουριῶν, ἐφάνη ὁπωσοῦν ἐνδίδων. Συνεκάλεσε σύνοδον ἐν τῇ Ἁγίᾳ Σοφίᾳ, καθ’ ἣν ὁ Σχολάριος, ὁ Πλήθων, καὶ ἄλλοι συνεζήτησαν μετὰ τῶν Λατίνων καὶ κατέδειξαν τὸ ἐσφαλμένον τοῦ περιβοήτου τῆς ἑνώσεως ὅρου^[8]. Ὁ αὐτοκράτωρ ἐπὶ τέλους ἠναγκάσθη νὰ γράψῃ εἰς τὸν πάπαν ἵνα στείλῃ ἀνθρώπους μᾶλλον πεφωτισμένους ὅπως συζητήσωσι ἑνώσεως.

Κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην μεγάλως ἐφημίζετο ἐν τῇ Δύσει διὰ τὰς θεολογικὰς γνώσεις του ὁ ἐκ Θεσσαλονίκης Ἰσίδωρος, ἀρχιεπίσκοπος Κιέβου, ἀσπασάμενος τὸν λατινισμὸν καὶ καρδινάλιος προχειρισθείς. Τοῦτον ὁ πάπας Νικόλαος ἔπεμψεν ἐν ἔτει 1452 εἰς Κωνσταντινούπολιν πρὸς ἐπικύρωσιν τῆς ἑνώσεως. Πάντες σχεδὸν βλέποντες τὸν κίνδυνον συνῄνεσαν. Κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην ὁ Σχολάριος, φαίνεται, ὅτι ἐνεδύθη τὸ μοναχικὸν σχῆμα, μετονομασθεὶς Γεννάδιος, καὶ μονάζων ἐν τῇ μονῇ τῆς Παμμακαρίστου^[9]. Ἐρωτώμενος δὲ περὶ τῆς ἑνώσεως, ἐκλείσθη εἰς τὸ κελλεῖόν του καὶ λαβών χάρτην ἔγραψε τὴν γνώμην του ὡς ἑξῆς:

«Ἄθλιοι Ῥωμαῖοι εἰς τὶ ἐπλανήθητε, καὶ ἀπεμακρύνατε ἐκ τῆς ἐλπίδος τοῦ Θεοῦ, καὶ ἠλπίσατε εἰς τὴν δύναμιν τῶν Φράγκων, καὶ σὺν τῇ πόλει ἐν ᾗ μέλλει φθαρῆναι, ἐσχάσατε καὶ τὴν εὐσέβειάν σας. Ἵλεός μοι, κύριε· μαρτύρομαι ἐνώπιόν σου, ὅτι ἀθῶός εἰμι τοῦ τοιούτου πταίσματος. Γινώσκετε, ἄθλιοι πολῖται, τί ποιεῖτε; καὶ σὺν τῷ αἰχμαλωτισμῷ, ὃς μέλλει γενέσθαι εἰς ὑμᾶς, ἐσχάσατε καὶ τὸ πατροπαράδοτον, καὶ ὡμολογήσατε τὴν εὐσέβειαν; οὐαὶ, ὑμῖν ἐν τῷ κρίνασθαι!» Ταῦτα γράψας καὶ προσηλώσας εἰς τὴν θύραν τοῦ κελλείου του ἐκλείσθη ἔνδον. Ἡ προκήρυξις μεγίστην ἀλλοίωσιν ἐπέφερεν εἰς τὰ πνεύματα· αἱ μοναχαὶ ἀνεθεμάτισαν τὴν ἕνωσιν καὶ τοὺς αἰτίους· οἱ δὲ τοῦ ἀγοραίου λαοῦ διασπαρέντες εἰς τοὺς ὁδοὺς καὶ καπηλεῖα, ἐκράτουν φιάλας ἀκράτου, καὶ ἀναθεματίζοντες τοὺς ἑνωτικοὺς ἔπινον εἰς πρεσβείαν τῆς εἰκόνος τῆς Θεομήτορος, παρακαλοῦντες αὐτὴν ἵνα γίνῃ ἀῤῥωγὸς τῆς πόλεως, καὶ ἀναβοῶντες «Τὴν Λατίνων οὔτε βοήθειαν, οὔτε τὴν ἕνωσιν χρῄζομεν. Ἀπέστω ἀφ’ ἡμῶν ἡ τῶν ἀζυμιτῶν λατρεία»^[10].

Ἐνῷ ταῦτα διεδραματίζοντο, ὁ βασιλεὺς προσεπάθει ἵνα τελέσῃ τὴν ἑνωτικὴν λειτουργίαν. Πολλοὶ τῶν ἱερομονάχων, ἱερέων, ἡγουμένων καὶ λοιπῶν οὐ μόνον δὲν παρεδέχοντο νὰ συλλειτουργήσωσι μετὰ τῶν ἐλθόντων Λατίνων, ἀλλὰ καὶ ἐχωρίζοντο ὡς ἀσεβῶν· ἄλλοι δὲ παρῃτήθησαν. Ἐπειδὴ δὲ ὁ πατριάρχης εἶχε τελευτήσει, διαρκούσης τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ συνόδου, ἔμενε κενὸς ὁ πατριαρχικὸς θρόνος, διότι οὐδεὶς συνῄνει ἵνα δεχθῇ τοιοῦτο βάρος κατ’ ἐκείνας τὰς ἀνωμάλους καὶ σκανδαλώδεις περιστάσεις. Διὰ τῆς βίας λαβόντες ἐχειροτόνησαν μετὰ ταῦτα τὸν Γρηγόριον Μάμμαν, ὅστις βλέπων τὸ σκάνδαλον αὐξανόμενον, καὶ τὴν ἅλωσιν προλέγων, παρῃτήθη.

Ἐν τέλει κατωρθώθη μετὰ μυρίας δυσχερείας ἵνα τελεσθῇ ἐν τῷ ναῷ τῆς Ἁγίας Σοφίας ἡ κοινὴ μυσταγωγία, καθ’ ἣν ἐμνημονεύθη καὶ τὸ ὄνομα τοῦ πάπα Νικολάου. Ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ, οἱ χάριν ἁβροφροσύνης πρὸς τὸν βασιλέα, παρευρεθέντες δὲν ἔλαβον προσφορὰν ἀντιδώρου, ὡς βδελυκτὴν θυσίαν τελεσθεῖσαν ἐν τῇ ἑνωτικῇ λειτουργίᾳ.

Μετ’ οὐ πολὺ ἐπῆλθε μέγα σχίσμα μεταξὺ τῶν κληρικῶν τῆς βασιλευούσης, καὶ ἐγένετο ἡ ἕνωσις ἀληθῶς διαίρεσις. Τοσαύτη δὲ ὑπῆρχεν ἡ κατὰ τῶν ἑνωτικῶν καταφορὰ, ὥστε οἱ ἱερεῖς ἠρνοῦντο νὰ λειτουργήσωσιν ἢ ἐκπληρώσωσι τὰ ἄλλα τοῦ ἐπαγγέλματός των. Ἐάν τις τῶν ἱερέων προσεκαλεῖτο εἰς κηδείαν νεκροῦ ἢ μνημόσυνον τεθνεῶτος, καὶ ἐφαίνετο ἐκεῖ που τις ἱερεὺς ἑνωτικὸς, παρευθὺς ὁ πρῶτος ἐκδυόμενος τὸ φελώνιον ἔφευγε σπεύδων, ὡς ἀπὸ πυρός. Γυνή τις ὠδίνουσα, διηγεῖται ὁ Δούκας, προσεκάλεσε τὸν πνευματικόν της Ἰάκωβον καὶ ἐξωμολογήθη· ἐπειδὴ δὲ οὗτος τὴν προέτρεψε νὰ κοινωνήσῃ, ἡ γυνὴ τὸν ἠρώτησεν ἐὰν συνεχωρεῖτο νὰ μεταλάβῃ ἐκ τῆς χειρὸς τοῦ ἱερέως της λειτουργήσαντος ἐν τῇ Ἁγίᾳ Σοφίᾳ καὶ συγκοινωνήσαντος· ὁ γέρων, ἑνωτικὸς ὢν, τῇ εἶπε, «συγχωρημένον ἔστη· ὁ Θεὸς συγχωρήσει σοι· ἄπελθε ἀποβάλλουσα πάντα σκοπόν· καὶ γὰρ ἱερεύς ἐστι καὶ λειτουργός· ἀδιακρίτως κοινώνησον·» ἡ γυνὴ δειλιάσασα ἐπὶ τῇ ἀνεμποδίστῳ ταύτῃ ἀπολογίᾳ, μετεκαλέσατο ἄλλον Νεόφυτον, πνευματικὸν τῶν ἀνακτόρων· οὗτος δὲ τὴν ἀπέτρεψε λέγων «ἀσυγχώρητόν ἐστιν· εἰ γὰρ λάβοις κοινωνίαν ἐκ τῶν χειρῶν αὐτοῦ ἄρτον ἔφαγες, καὶ οἶνον ἔπιες. »

Ἡ Ἁγία Σοφία ἐθεωρεῖτο βέβηλος, καταφύγιον δαιμόνων, καὶ βωμὸς ἑλληνικός· τὰ πάντα ἐν αὐτῇ ἦσαν σκοτεινά· μήτε κηρίον, μηδὲ λυχναψία· ἔρημον τὸ ἅγιον τέμενος ἐφαίνετο προσημαῖνον τὴν ἐρημίαν, ἣν ὑποστῆναι μέλλει διὰ τὰς παραβάσεις καὶ ἀνομίας τῶν κατοίκων^[11].

Κατὰ τὸ διάστημα τοῦτο ὁ Γεννάδιος ἔγκλειστος ἐδίδασκε τὰ πλήθη, προλέγων τὴν ἅλωσιν, καὶ ἐκσφενδονίζων τοὺς κεραυνοὺς τοῦ ἀναθέματος κατὰ τῶν ἑνωτικῶν.

11 πολιορκία ἦτο ἐν τῇ ἀκμῇ, καὶ ὁ τρομεροῦ οὗτος δημαγωγὸς δὲν ἔπαυε διεγείρων τὸν λαὸν, γράφων κατὰ τῶν ἑνωτικῶν, καὶ πλέκων συλλογισμοὺς καὶ ἀντιφάσεις, συνεργὸν ἔχων καὶ τὸν μέγαν δοῦκα Λουκᾶν Νοταρᾶν, ὅστις τοσοῦτον κατὰ τῶν λατίνων ἐφρύαττεν, ὥστε δεικνύων τοὺς Τούρκους ἀνέκραζε «κρειττότερόν ἐστιν εἰδέναι ἐν μέσῃ τῇ πόλει φακιόλιον βασιλεῦον Τούρκων, ἢ καλύπτραν Λατινικήν. »

Οἱ Λατῖνοι χαιρεκάκως ἔβλεπον τὰ ἐπαπειλοῦντα τὴν πόλιν δυστυχήματα, καὶ ὡσεὶ ἀντεκδικούμενοι, συνεννοοῦντο μετὰ τῶν ἔξω Τούρκων. Τεσσαράκοντα ῥιψοκίνδυνοι νέοι ἀπεφάσισαν ἵνα ἐξέλθωσι καὶ πυρπολήσωσι τὸν Τουρκικὸν στόλον· ἀλλ’ οἱ ἐν τῷ Γαλατᾷ Φράγκοι εἰδοποίησαν διὰ συνθηματικῶν πυρῶν τοὺς Τούρκους, οἵτινες ἐπιπεσόντες κατεβύθισαν τὸ πυρπολικόν· ἅπαντες δὲ οἱ νεανίαι οἰκτρῶς ἀπωλέσθησαν^[12].

Ὁ Μωάμεθ γενόμενος κύριος τῆς Κωνσταντινουπόλεως, μετ’ ἐκπλήξεως παρετήρησε τὴν ἐν τῇ βυζαντινῇ πρωτευούσῃ λειψανδρίαν. Ἐκ τῶν κατοίκων οἱ μὲν ἔπεσαν μαχόμενοι παρὰ τὸ πλευρὸν τοῦ μάρτυρος αὐτοκράτορος, οἱ δ’ ἔφυγον ἅμα εἶδον τὴν ἡμισέληνον κυματίζουσαν ἐπὶ τῆς Ἁγίας Σοφίας, οἱ δ’ ἐπιμείναντες ἐκρύφθησαν. Κατανοῶν ὅτι μόνον ἐλατήριον συγκεντρώσεως τῶν χριστιανῶν ἐν τῇ πρωτευούσῃ ἦτο τὸ Πατριαρχεῖον, ὡσεὶ θρησκευτικὸν καὶ ἐθνικὸν κέντρον θεωρούμενον, εἰσηγήσει καὶ τῶν παρακολουθούντων χριστιανῶν γραμματέων, προσεκάλεσε τοὺς ἀπάτριδας Ἕλληνας ἵνα συνελθόντες ἐκλέξωσι πατριάρχην τῆς ἀρεσκείας των, τὸν ὁποῖον ὑπέσχετο νὰ καθιδρύσῃ κατὰ τὰ βυζαντινὰ ἔθιμα.

Τὸ δέλεαρ ἐκεῖνο πλουσίαν παρήγαγεν ἄγραν· κληρικοὶ καὶ λαϊκοὶ ἀθρόοι ἐπαρουσιάσθησαν, ὡσεὶ λησμονήσαντες τὴν ἁλωθεῖσαν πατρίδα, ἀπέναντι τῆς πατρίου θρησκείας. Τὸ ὄνομα τοῦ Σχολαρίου ὁμοθύμως ἐπροτάθη καὶ ἄνευ ἀντιλογίας παρεδέχθη. Ὁ δὲ μοναχὸς Γεννάδιος, ὑπὸ τὸ ῥάσον ἀρετὰς ἀναχωρητοῦ ἐξασκῶν, ἀπεποιήθη τὴν ἔξοχον τιμήν· μετὰ πολλὰς παρακλήσεις συνῄνεσεν ἵν’ ἀναδεχθῇ τὸν φόρτον τοῦ μεγάλου ἐκείνου ἀξιώματος, θαῤῥῶν, ὅτι ἠδύνατο διὰ τῶν φώτων, τῆς εὐγλωττίας, καὶ τῆς ἀγωγῆς του, νὰ μεσολαβήσῃ μεταξὺ τοῦ ξίφους τοῦ κατακτητοῦ καὶ τῆς δυστυχίας τῶν συμπατριωτῶν του, ἐλαφρώτερα καθιστῶν τὰ δουλικὰ δεσμά. Ἐν τῷ ναῷ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων ἐτελέσθη ἡ πρώτη μετὰ τὴν ἅλωσιν χριστιανικὴ λειτουργία· ὁ μητροπολίτης Ἡρακλείας μετ’ ἄλλων ἀρχιερέων, καὶ ἐνώπιον παντὸς τοῦ χριστωνύμου πληρώματος, ἐχειροτόνησε τὸν Γεννάδιον Σχολάριον πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως καὶ Νέας Ῥώμης.

Μετὰ τὴν χειροτονίαν, ὁ νέος πατριάρχης συνοδευόμενος ὑπὸ τῶν ἐξοχωτέρων κληρικῶν καὶ λαϊκῶν, μετέβη παρὰ τῷ Σουλτάνῳ πρὸς προσκύνησιν^[13]. Ὁ Μωάμεθ ὑπεδέχθη τὸν ἀρχηγὸν τῆς ὀρθοδοξίας εὐμενέστατα· καὶ, ἀφοῦ ὡμίλησαν περὶ διαφόρων ἀντικειμένων, τῷ ἐνεχείρισε, κατὰ τὸ ἐπὶ τῶν Βυζαντινῶν ἔθος, δεκανίκιον χρυσοῦν μετὰ λίθων πολυτίμων καὶ μαργάρων ἐγκεκοσμημένον, ἐπειπὼν· «Πατριάρχευε ἐπ’ εὐτυχίᾳ, καὶ ἔχε τὴν φιλίαν ἡμῶν ἐν οἷς θέλεις, ἔχων πάντα τὰ σὰ προνόμια, ὡς καὶ οἱ πρὸ σοῦ πατριάρχαι εἶχον.» Μετὰ τοῦτο κατῆλθεν ἕως κάτω τῆς αὐλῆς συνοδεύων τὸν πατριάρχην, τὸν ὁποῖον καὶ ἀνεβίβασεν ἐπὶ ηὐτρεπισμένου ἵππου, προστάξας ἵνα πάντες οἱ μεγιστάνες τῆς αὐλῆς του ἐξέλθωσιν εἰς συνοδίαν τοῦ πατριάρχου^[14], Ὁ Γεννάδιος παρακολουθούμενος καὶ ὑπὸ λαμπρᾶς συνοδίας περιῆλθε τὴν πόλιν εὐλογῶν.

Ὁ Σουλτάνος ἐξέδωκε καὶ διάταγμα ἵνα μηδεὶς ἐνοχλήσῃ ἢ ἀντιτείνῃ τῷ πατριάρχῃ, ὅστις ἀφίετο ἀκαταζήτητος, καὶ ἀδιάσειστος, ἐλεύθερος παντὸς τέλους καὶ δόσεως, αὐτός τε καὶ οἱ ὑπ’ αὐτὸν ἀρχιερεῖς, καὶ οἱ διάδοχοι πατριάρχαι. Δι’ ἑτέρου δὲ διατάγματος ἀπηγόρευσε τὸν εἰς τσαμία μετασχηματισμὸν τῶν ἐκκλησιῶν, ὁρίσας ἵνα οἱ γάμοι, ἐνταφιασμοὶ, καὶ πᾶσαι αἱ ἄλλαι θρησκευτικαὶ τελεταὶ ἐκπληρῶνται ἀκωλύτως, κατὰ τὰ προϋπάρχοντα ἔθιμα τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας. Κατὰ τὴν πανήγυριν τοῦ πάσχα αἱ θύραι τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας νὰ ὦσιν ἀνοικταὶ τριήμερον^[15].

Ἐπειδὴ ὁ ναὸς τῆς Ἁγίας Σοφίας εἶχε μεταβληθῆ εἰς τσαμίον, ὁ Μωάμεθ ἐχορήγησε τὸν ναὸν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ὡς πατριαρχείον. Μετ’ οὐ πολὺ εὑρέθη ἐν μέσῳ τῆς αὐλῆς τοῦ ναοῦ ἄνθρωπός τις πεφονευμόνος· ὁ πατριάρχης φοβηθεὶς μήπως ὅμοιαι σκηναὶ συνεχέστερον διαδραματισθῶσι, διὰ τὸ ἔρημον τῆς συνοικίας, ἐζήτησε τὴν μονὴν τῆς Παμμακαρίστου, κειμένην ἐν τῇ χριστιανικῇ συνοικίᾳ, ἥτις καὶ τῷ ἐχορηγήθη, μεταβληθέντος τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων εἰς τσαμίον.

Ὁ Μωάμεθ, ὀξύνους καὶ περίεργος, περιήρχετο συνεχῶς τὴν πόλιν ἀναθεωρῶν πολλὰ καὶ ἐρωτῶν καὶ μανθάνων. Μιᾷ τῶν ἡμερῶν εἰσῆλθεν ἔνδον τῆς αὐλῆς τοῦ πατριαρχείου, καὶ ἀφιππεύσας εἰσέβη εἰς τὸν ναὸν, ὅπου καταβὰς ὁ πατριάρχης προσηγόρευσε καὶ προσεκύνησεν αὐτόν. Ἀφοῦ δὲ ὁ Μωάμεθ ἐκάθησεν ἐπὶ θρόνου ἐντὸς τῆς μικρᾶς ἐκκλησίας ἀπηύθηνε, διὰ διερμηνέως, πολλὰς ἐρωτήσεις πρὸς τὸν πατριάρχην περὶ τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Ὁ Γεννάδιος, ἂν καὶ ἀπροπαρασκεύαστος, ἐξέθηκε, μετὰ παῤῥησίας καὶ σαφηνείας τὰ κυριώτερα τῆς πίστεως κεφάλαια, τὰ ὁποῖα ὁ σουλτάνος οὐ μόνον ἀπεδέχθη εὐλαβῶς, ἀλλὰ καὶ κατευχαριστηθεὶς ἐπὶ τῇ σοφίᾳ τοῦ ἀνδρὸς, τὰ μέγιστα καὶ αὐτὸν καὶ τοὺς χριστιανοὺς ἔκτοτε ὑπερηγάπησεν. Ἀποχωρῶν παρήγγειλεν εἰς τὸν πατριάρχην ἵνα καὶ ἐγγράφως ἐκθέσῃ τὴν διάλεξιν, ἥτις καὶ μεταφρασθεῖσα ἀραβιστὶ ὑπὸ τοῦ Ἀχμὲτ κριτοῦ τῆς Βεῤῥοίας, ἐνεχειρίσθη αὐτῷ, ὅστις μετὰ προσοχῆς καὶ εὐλαβείας τὴν ἀνέγνωσε^[16].

Ἀπὸ τῆς ὥρας ἐκείνης ἔδειξεν ἀκατανόητον εὔνοιαν πρὸς τὸν Γεννάδιον, πέμπων αὐτῷ συνεχῶς δῶρα, καὶ πᾶσαν παράκλησίν του προθύμως ἐκπληρῶν. Καὶ ἐλέγετο περὶ τοῦ σουλτάνου, ὅτι ἐνωτισθεὶς καὶ πληροφορηθεὶς τὰ περὶ τῆς ἀληθοῦς πίστεως τῶν χριστιανῶν, ἐν ἀμφιβολίᾳ ἦν περὶ τῆς ἑαυτοῦ^[17].

Ὁ Γεννάδιος εὐδοκίμως πατριαρχεύσας ἐπὶ πέντε ἔτη καί τινας μῆνας, συνεκάλεσε σύνοδον ἵνα ὑποβάλλῃ τὴν παραίτησίν του. Πάντες οἱ κληρικοὶ καὶ ὁ λαὸς παρεκάλεσαν αὐτὸν ἵνα διαμείνῃ. Ἀλλ’ ὁ Γεννάδιος ἀπαυδήσας πλέον ἐπεθύμει ἵνα ἀπομακρυνθῇ τῆς τύρβης, καὶ πρὸς οὐρανὸν ἀνατείνῃ τὸ πνεῦμά του· ἔγραψε τὴν παραίτησίν του εἰς τὸν κώδικα τῆς μεγάλης ἐκκλησίας, καὶ ἀνεχώρησε διὰ τὴν ἐγγὺς τῶν Σεῤῥῶν μονὴν τοῦ Προδρόμου. ἐν τῷ ὄρει Μενοικέως^[18], ὅπου μελετῶν, γράφων, καὶ προσευχόμενος, παρέδωκε τῷ κυρίῳ τὸ πνεῦμα περὶ τὸ 1460.^[19]

Βʹ.

Ἐπειδὴ περὶ Γενναδίου ὁ λόγος, οὐκ ἄσκοπον, οὐδὲ τοῦ προκειμένου ἐκτὸς θεωροῦμεν ἵν’ ἀναφέρομεν περὶ τῆς τότε διεγερθείσης φιλοσοφικῆς πάλης μεταξὺ τῶν λεγομένων Ἀριστοτελικῶν, ὧν ἡγεῖτο ὁ Σχολάριος, καὶ τῶν Νεοπλατωνικῶν, ὧν ἡγεμόνευεν ὁ περίπυστος Πλήθων.

Γεώργιος ὁ Γεμιστὸς ὁ καὶ Πλήθων (διὰ τὸ πλῆθος τῶν γνώσεων) ἐγεννήθη περὶ τὰ μέσα τοῦ ΙΔʹ. αἰῶνος εἰς Σπάρτην. Ἐὰν ἡ δούλη Ἑλλὰς δύναται νὰ ἐγκαυχηθῇ ἐπὶ σοφίᾳ κατὰ τὸν μεσαιῶνα, ἀναντιῤῥήτως ὁ Γεμιστὸς εἶνε τὸ ἐπισημότερον τῆς τοιαύτης αἴγλης σημεῖον^[20]. Νοῦς δαιμόνιος, κριτικὸς, πανδαήμων, τὸν Πλάτωνα καὶ τοὺς νεοπλατωνικοὺς τῆς Ἀλεξανδρείας ἐγκολπωσάμενος, ὁ Πλήθων πρῶτος ἐτόλμησεν ἵν’ ἀποτινάξῃ τὸν ζυγὸν τῆς Ἀριστοτελικῆς ἢ σχολαστικῆς φιλοσοφίας, ἥτις, διὰ τῶν ὀπαδῶν τοῦ Ἀβερόη, Ἀβικέννου καὶ ἄλλων Ἀράβων φιλοσόφων ἄκραν ἐπίτασιν λαβοῦσα, ἡγεμόνευε καθ’ ὅλας τὰς σχολὰς τῆς Δύσεως.

Ἐν ἔτει 1433 συνώδευσε τὸν αὐτοκράτορα Ἰωάννην μετὰ τοῦ Σχολαρίου καὶ ἄλλων εἰς τὴν ἐν Φλωρεντίᾳ σύνοδον, ἀρνηθεὶς νὰ ὑπογράψῃ τὸν διαβόητον τῆς ἑνώσεως τῶν δύο ἐκκλησιῶν ὅρον. Κατὰ δὲ τὴν ἐν Φλωρεντίᾳ διαμονήν του ἤνοιξε σχολεῖον, ἐν ᾧ ἐφοίτων οἱ ἐπισημότεροι νέοι τῆς Ἰταλίας. Κόσμος ὁ ἐκ Μεδίκων, κατέχων τότε ἓν τῶν πρωτίστων ἀξιωμάτων τῆς ἀνθούσης δημοκρατίας, θελχθεὶς ἐκ τῶν μετὰ τοῦ Γεμιστοῦ συνεχῶν διαλέξεων, ἐπεφόρτισεν αὐτὸν νὰ παραδώσῃ δημοσίᾳ τὴν τέως ἀγνοουμένην Πλατωνικὴν φιλοσοφίαν. Ὁ Πλήθων ἔπραξε τοῦτο μετὰ πολλῆς ἐπιτυχίας· τὸ ὄνομα τοῦ Πλάτωνος, ὅπερ προηγουμένως εἶχεν ἀναμνήσει ἀκροθιγῶς πως ὁ Πετράρχης, διήγειρε γενικὸν ἐνθουσιασμόν· καὶ εἰς τὰς δημοσίας τοῦ Γεμιστοῦ παραδόσεις συνέῤῥεον πάσης ἡλικίας καὶ τάξεως ἀκροαταί. Ὁ Κόσμος ἐμφορηθεὶς διὰ τοῦ Πλήθωνος τὰς ὑγιεῖς ἀρχὰς τοῦ ὑπάτου τῶν φιλοσόφων, ἵδρυσε τὴν Πλατωνικὴν Ἀκαδημίαν, προωρισμένην ἵνα διαδώσῃ τὴν φιλοσοφίαν ἐκείνην, καὶ μεταφράσῃ τὰ συγγράμματα τοῦ Πλάτωνος καὶ τῶν Νεοπλατωνικῶν.^[21]

Ὁ Γεμιστὸς, μετὰ ὀλιγοχρόνιον, πλὴν εὔκαρπον διδασκαλίαν, ἐπανέστρεψεν εἰς Πελοπόννησον^[22], ἔνθ’ ἀπεβίωσεν ὑπέργηρος περὶ τὰ 1451 ἐν μέσῳ τῶν υἱῶν καὶ τῶν μαθητῶν του, ἐγκαταλιπὼν φήμην σοφοῦ καὶ ἐναρέτου ἀνδρὸς, ὅστις πρῶτος ὑπέσκαψε τὰ θεμέλια τῆς σχολαστικῆς φιλοσοφίας, μὴ εὐτυχήσας ὅμως ἵνα ἴδῃ τὸν θρίαμβον τῶν ἰδεῶν του^[23].

Ὁ Γεμιστὸς ἔδωκε τὸ σύνθημα τοῦ μεταξὺ Πλατωνικῆς καὶ Ἀριστοτελικῆς φιλοσοφίας πολέμου διὰ τῆς δημοσιεύσεως τοῦ συγγράμματος «Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα, διαφέρεται.» Χαράττων πορείαν ὅλως ἀντίθετον τῆς τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων προσπαθησάντων ἵνα συνδυάσωσι τὰ δύο φιλοσοφικὰ συστήματα, ἀνεκήρυξεν ὅτι Πλάτων καὶ Ἀριστοτέλης εἰσὶν ἀσυμβίβαστοι· καὶ ἐν τῇ ἐκδηλώσει ταύτῃ θεωρεῖ τὸν Πλάτωνα πολὺ ὑπέρτερον τοῦ φιλοσόφου τῶν Σταγείρων, κατακρίνας τὰς δοξασίας τοῦ Ἀβερόη καὶ λοιπῶν. Ἕνεκα τοῦ πρὸς τὸν Πλάτωνα ἐνθουσιασμοῦ του παρεγνώρισε τὴν ἀξίαν τοῦ Ἀριστοτέλους, τοῦ ἀειμνήστου τούτου νομοθέτου τῆς καλαισθησίας καὶ τῶν ὑγιῶν δοξασιῶν.

Ὁ Γεώργιος Σχολάριος, ἄγαν Ἀριστοτελικὸς, ἐξηγέρθη μετὰ φανατισμοῦ κατὰ τοῦ Πλήθωνος γράψας Κατὰ τῶν Πλήθωνος ἀποριῶν ἐπ’ Ἀριστοτέλει^[24]. Καὶ ἐν μὲν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ ὁ Σχολάριος, ὡσεὶ διὰ νὰ προετοιμάσῃ τὰ πνεύματα, συνηγορεῖ ἁπλῶς ὑπὲρ τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ Ἀβερόη, ἀποδεικνύων ὅτι αἱ ἀρχαὶ τούτων συνεφώνουν μᾶλλον πρὸς τὸ πνεῦμα τῆς χριστιανικῆς θεολογίας. Ἐν τῷ δευτέρῳ ὅμως μέρει ὁ Σχολάριος δριμέως ἐπιπίπτει κατ’ αὐτοῦ τοῦ Πλήθωνος.

Ὁ Γεμιστὸς ἀπαντῶν ἔγραψε Πρὸς τὰς Σχολαρίου ὑπὲρ Ἀριστοτέλους ἀντιλήψεις.

Ὁ Σχολάριος κατανοῶν, ὅτι δὲν ἠδύνατο ν’ ἀντιπαραβληθῇ πρὸς τοιοῦτον ἀνταγωνιστὴν ἐσιώπησε περιμένων εὐνοϊκωτέραν περίστασιν. Ἐπληροφορήθη, ὅτι ὁ Πλήθων ἔγραφε, κατὰ μίμησιν τοῦ Πλάτωνος, Περὶ Νόμων, σύγγραμμα ὄντως παράδοξον, ἀναπτύσσον τὰς περὶ θρησκείας καὶ ἠθικῆς δοξασίας τοῦ Ζωροάστρου καὶ Πλάτωνος, καὶ παριστῶν τὴν τῶν Λακεδαιμονίων πολιτείαν ὡς πρότυπον ἀγωγῆς· ἐν τέλει συνήπτοντο σημειώσεις περὶ τῶν ἑλληνικῶν ἀρχαιοτήτων, καὶ διαιτητικοὶ κανόνες. Ὑπόκωφος διηγέρθη κατὰ τοῦ Πλήθωνος καταλαλιὰ ὡς ἀντιχριστιανικοῦ καὶ ἀποστόλου τοῦ ἐθνισμοῦ. Προαισθανθεὶς τὴν κατ’ αὐτοῦ προσχεδιαζομένην θύελλαν ἀνέβαλλε τὴν δημοσίευσιν τοῦ ἔργου του. Μετὰ τὸν θάνατόν του, ὁ Δημήτριος Παλαιολόγος, πρὸς ὃν προφανῶς τὸ χειρόγραφον παρεδόθη ὑπὸ τοῦ Γεμιστοῦ, ἐλθὼν εἰς Κωνσταντινούπολιν τὸ ἐνεχείρισεν εἰς τὸν Σχολάριον, τότε πατριάρχην, ὅστις παραχρῆμα τὸ κατεδίκασεν εἰς τὸ πῦρ^[25]. Ἐν τινι πρὸς Ἰωάννην Ἔπαρχον ἐπιστολῇ, σωζομένῃ ἐν τῇ βιβλιοθήκη τῶν Παρισίων, ὁ Γεννάδιος ἐκτίθησι τὰ κατὰ τὴν πυρπόλησιν, καὶ ἀνασκευάζει διὰ μακρῶν τὰς τολμηρὰς τοῦ Πλήθωνος δοξασίας. Ἂν καὶ ἡ ὑπὸ τοῦ ἀντιπροσωποῦντος τὴν Ἀριστοτελικὴν φιλοσοφίαν πατριάρχου καταδίκασις τοῦ συγγράμματος τοῦ Πλήθωνος, δὲν προσβάλλῃ ἀμέσως τὸν Πλάτωνα καὶ τοὺς Νεοπλατωνικοὺς, καταδείκνυται ὅμως πρόθεσις μὴ ἔντιμος πρὸς δικαιολόγησιν τῶν ὅσων ἄλλοτε ἔγραψε κατὰ τοῦ ὑπάτου τῶν φιλοσόφων, τοῦ ὁποίου τὰ συγγράμματα κινδυνώδη ἦσαν κατ’ ἐκείνην τὴν ἐποχὴν, ἀφοῦ ἡ ἀνάγνωσις ἢ μᾶλλον ἐνσάρκωσις αὐτῶν εἶχεν ἐπὶ τοσοῦτον διαφθείρει τὸ πνεῦμα τοῦ Πλήθωνος, μὴ ἀρκεσθέντος εἰς τὴν θεοποίησιν τοῦ Πλάτωνος, ἀλλὰ καὶ συλλαβόντος ἐν ἑαυτῷ τὴν ἀλλόκοτον ἰδέαν κυβερνητικῆς καὶ θρησκευτικῆς μεταῤῥυθμίσεως ἐπὶ τῇ βάσει τῆς Πολιτείας, καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ Πλωτίνου.

Ὁ ἀγὼν ὅμως δὲν εἶχε περιορισθῆ μεταξὺ Πλήθωνος καὶ Σχολαρίου. Μετὰ τὸν Σχολάριον Θεόδωρος ὁ Γαζῆς^[26] καὶ Γεώργιος ὁ Τραπεζούντιος^[27], ὑπῆρξαν διάσημοι ὑπερασπισταὶ τῆς Ἀριστοτελικῆς φιλοσοφίας. Βησσαρίων δὲ ὁ καρδινάλιος^[28] καὶ Μιχαὴλ Ἀποστόλιος^[29] ἔνθερμοι ὀπαδοὶ τοῦ Πλήθωνος καὶ τῆς Πλατωνικῆς φιλοσοφίας.

Ὁ Γαζῆς ἔγραψε κατὰ τοῦ Πλήθωνος μετὰ μετριοφροσύνης, ἀπομακρυνθεὶς ὅμως καὶ τῆς πάλης ἅμα εἶδε τὴν ἔξαψιν τῶν πνευμάτων. Ὁ Μιχαὴλ Ἀποστόλιος μαθητὴς καὶ φίλος τοῦ Βησσαρίωνος, ἔγραψε κατὰ Γαζῆ καὶ Ἀριστοτέλους, ἐπισωρεύων ὁρμαθὸν ὕβρεων κατὰ τοῦ πρώτου, καὶ τολμηρῶς ἀποφαινόμενος περὶ γεγονότων, ἅπερ σχεδὸν ἠγνόει. Τὴν 5 Ἰουνίου 1462 Ἀνδρόνικος ὁ Περιπατητικὸς^[30], θεωρῶν μὲν τὴν φιλοσοφίαν τοῦ Ἀριστοτέλους ὑπερτέραν, μὴ ἀποῤῥίπτων ὅμως καὶ τὴν τοῦ Πλάτωνος, ἀνέτρεψε τὴν κατὰ Γαζῆ ἀπάντησιν τοῦ Ἀποστολίου ἐντίμως καὶ διὰ λογικῶν καὶ φιλοσοφικῶν ἐπιχειρημάτων· καὶ ἵν’ ἀποδείξῃ, ὅτι δὲν εἶχε τὴν πρόθεσιν νὰ προσβάλλῃ τὸν Βησσαρίωνα, ὅλως τότε κεκηρυγμένον ὑπὲρ τοῦ Πλάτωνος, ἔστειλε τὴν ἀπάντησιν τοῦ νεανίου μαθητοῦ του μετὰ τῆς ἀνατροπῆς του, ὑποβαλλόμενος εἰς τὴν εὐθυκρισίαν τοῦ σοφοῦ καρδιναλίου. Ὁ Βησσαρίων, ἀφοῦ ἐπισταμένως ἀνέγνωσεν ἀμφότερα, κατεδίκασε τὸν Ἀποστόλιον, καὶ ἐπεδοκίμασε τὴν ἀπάντησιν τοῦ Ἀνδρονίκου.

Ὁ Γεώργιος ὅμως Τραπεζούντιος, ἅμ’ ἀπεβίωσεν ὁ πρόμαχος τοῦ Πλατωνισμοῦ Γεμιστὸς, ἐδημοσίευσε λατινιστὶ Σύγκρισιν Πλάτωνος καὶ Ἀριστοτέλους, ἐπιχέων τὴν μελανοτέραν χολὴν κατὰ τοῦ Πλήθωνος καὶ τῶν ὀπαδῶν του. Μεταφράζομεν τὴν ἑξῆς περικοπήν· «Ἐγεννήθη καὶ ἀνετράφη ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν δεύτερος Μωάμεθ, ὅστις, ἂν δὲν προφυλαχθῶμεν, θέλει ὑπερβῆ τὸν πρῶτον, διὰ τῶν κακῶν συνεπειῶν τῆς διδασκαλίας του, ὅσον ὁ Μωάμεθ ὑπερέβη τὸν Πλάτωνα. Μαθητὴς καὶ ὀπαδὸς τοῦ φιλοσόφου τούτου ὁ ἐν λόλῳ Πλήθων ἐδημιούργησε καὶ ἐξέθηκε μετὰ πολλῆς τῳόντι τέχνης καὶ εἰς γλαφυρὸν ὕφος νέους κανόνας ὡς πρὸς τὴν ἀγωγὴν τοῦ βίου· καὶ πιστεύεται, ὅτι ἐν τῇ περιστάσει ταύτῃ ἐξήμεσε πλῆθος βλασφημιῶν κατὰ τῆς θρησκείας. Τόσον ζηλωτὴς τοῦ Πλάτωνος ἦτο ὥστε μόνον τὰ αἰσθήματα τούτου εἶχεν ἐνσαρκισθῆ καθ’ ὅσον ἀφορᾷ τὸ περὶ φύσεως θεῶν, ψυχῆς κλπ. Τὸν ἤκουσα ἐν Φλωρεντίᾳ λέγοντα, ὅτι μετ’ ὀλίγα ἔτη πάντες οἱ ἐπὶ τῆς γῆς ἄνθρωποι θέλουσιν ἀσπασθῇ ἐν κοινῇ συνειδήσει καὶ τῷ αὐτῷ πνεύματι, μίαν καὶ τὴν αὐτὴν θρησκείαν. Καὶ ἐπειδὴ τὸν ἠρώτησα, ἂν ἡ θρησκεία αὕτη ἦτο ἡ τοῦ Χριστοῦ ἢ ἡ τοῦ Μωάμεθ, ἀπεκρίθη, Μήτε ἡ μία, μήτε ἡ ἄλλη, ἀλλὰ τρίτη τις μὴ διαφέρουσα τοῦ ἐθνισμοῦ. Ἔκτοτε τὸν ἀπεστράφην, ὡς ἐπικίνδυνον ἔχιδναν, καὶ οὐδέποτε ἠδυνήθην ἵν’ ἀποφασίσω καὶ τὸν ἴδω ἢ τὸν ἀκούσω. »

Ὁ Βησσαρίων ἀγανακτήσας διὰ τὰς ὕβρεις ἀπήντησεν in Calomniatorem Platonis. Ἐπειδὴ ὅμως κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην εἶχε πυρποληθῆ ὑπὸ τοῦ Γενναδίου τὸ περὶ Νόμων σύγγραμμα τοῦ Γεμιστοῦ, ὁ καρδινάλιος οὐδὲ μνείαν ποιεῖται ἐν τῇ ἀνατροπῇ περὶ τοῦ δυστυχοῦς διδασκάλου αὐτοῦ.^[31]

Οἱ Ἰταλοὶ κατὰ πρῶτον ἔμειναν ἁπλοῖ θεαταὶ τῆς πάλης· ἀλλὰ μετ’ οὐ πολὺ ἡ ὑπὸ τοῦ ἐκ Μεδίκων Κόσμου ἱδρυθεῖσα Ἀκαδημία ἐκηρύχθη σύσσωμος κατὰ τῶν διασυρόντων τὴν φιλοσοφίαν τοῦ Πλάτωνος, τοῦ ὁποίου ἐκήρυξαν τὴν ὑπεροχὴν τῶν φιλοσοφικῶν ἀρχῶν. Πρῶτοι πρόμαχοι ἐν Ἰταλίᾳ τοῦ Πλατωνισμοῦ ὑπῆρξαν ὁ Μαρσίλιος Φιτσίνος, καὶ ὁ περίφημος Ἰωάννης Πὶκ ὁ ἐκ Μαρανδόλης, κόμης τῆς Κογκορδίας· μετὰ δὲ ταῦτα ὁ Ἄγγελος Πολιτιανὸς, καὶ Χριστόφορος Λανδίνος, πρὸς οὓς ἡνώθησαν οἱ Καβαλκάντης, Περεγρίνος, Ἀντώνιος Ἄλιος, Βαρθελεμὴς, Βαλόρης, Νούτσης, Οὐγολίνης, Μιχελότης, Λίππης καὶ Καρδουάλιος.^[32]

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΑΘΑΣ.

---

1. Πιθανῶς ἐπωνομάζετο Φωτεινός, διότι οὕτω καλεῖται καὶ ὁ ἐπ’ ἀδελφῷ ἀνεψιός του Θεόδωρος· τὸ δὲ σχολάριος παρώνυμον ἔσται δοθὲν κατὰ τὸν μαθηματικὸν αὐτοῦ βίον.
2. Οὕτω λέγουσιν οἱ Λεονάρδος Χῖος καὶ Μάξιμος Μαργούνιος. Ὁ Φαβρίκιος (Bibliotheca Graeca, tom. XI) ἄγνωστον ἐπὶ τίνι μαρτυρίᾳ, τὸν λέγει Κωνσταντινουπολίτην.
3. Ἐν τινι χειρογράφῳ παρὰ Κρουσίῳ (Turco-Graecia σελ. 187) ἀναγινώσκεται «τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιωτάτου Ματθαίου τοῦ Καμαριώτου, ἐξήγησις εἰς τὰς ἐπιστολὰς Συνεσίου, γεγραμμένη οἰκείᾳ χειρὶ τοῦ αὐτοῦ Καμαριώτου· καὶ ἔτι βραχὺ ὑπόμνημα εἰς τὸν αὐτὸν Καμαριώτην, ὅτι ἀπὸ Θεσσαλονίκης ὁρμώμενος καὶ φιλόσοφος ὢν ἦλθεν εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἐν τοῖς ἐσχάτοις δυστυχέσι χρόνοις τῶν βασιλέων τῶν Παλαιολόγων, καὶ ᾧδε μείνας μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς πόλεως· ὑπῆρξε διδάσκαλος τοῦ πατριάρχου κυρίου Γενναδίου τοῦ Σχολαρίου, καὶ ἄλλων τινῶν ἀρχόντων, περὶ τὰ μέσα τῆς βασιλείας τοῦ Σουλτάνου Μουράτου».

   Καὶ Μάξιμος Μαργούνιος ἐν ἐπιστολῇ πρὸς Ἔρσχελον ἐπιβεβαιοῖ τοῦτο.

4. Γράφων πρὸς Φίλελφον λέγει, «ἀλλ’ ὑπὸ τῶν ἐν τῷ δικάζειν θορύβων οὐδ’ ἀναπνεῖν σχεδὸν συγχωρούμενος, καὶ ἄκων ἐξαμαρτάνω τι πρὸς τοὺς φίλους.»
5. Ἰδὲ καὶ Δοσιθέου, τόμον Ἀγάπης, προλεγ.
6. Πατριαρχικὴ Ἱστορία, ἐν Martini Krusii, Turcograecia.
7. Lebeau, Histoire de Bas-Empire, τομ. 21, σελ, 209.
8. Ἰδὲ Πρακτικὰ τῆς Συνόδου ταύτης συνταχθέντα ὑπὸ Κωνσταντίνου τοῦ Λασκάρεως, ἐν Δοσιθέου τόμῳ Καταλλαγῆς, σελ. 457 καὶ ἑπ.
9. Πρὸ ὀλίγου ὁ Γεννάδιος ἔγραψε πόνημα. «Κατὰ τῆς Σιμωνιακῆς αἰρέσεως, ἢ ἀπιστίας» ὅπερ ἔστειλε πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνον, ἵνα τὸν ἀποτρέψῃ τῆς ἑνώσεως.
10. Δούκα, Βυζ. Ἱστορ.
11. Δούκας, σελ. 260.
12. Historia Politica, σελ. 60 (Turcograecia).

    Ἀρμένιός τις ποιητὴς, σύγχρονος τῇ ἁλώσει, λέγει· «ἐν τούτοις ὁ ἡγεμὼν τῆς Σταμποὺλ, τοὺς ὀφθαλμοὺς ἔχων ἐστραμμένους πρὸς τὰ Φραγκικὰ ἔθνη, περιέμενεν. Ἀλλ’ οἱ ἀνελεήμονες Λατῖνοι ἀναιδῶς τῷ ἔλεγον « ἀσπάσθητι τὴν πίστιν μας, καὶ δὸς ἡμῖν τὴν πόλιν σου. » (Lcbeau, XXI, σελ. 309. Brosset).

    Ὁ Λεονάρδος Χῖος, δυτικὸς ἀρχιεπίσκοπος Μιτυλήνης, αὐτόπτης τῆς ἁλώσεως γράφων πρὸς Πάπαν Νικόλαον, επιπίπτει λάβρος κατὰ τῶν δυστυχῶν Ἑλλήνων, ἀποδίδων τὴν ἅλωσιν εἰς τὴν μὴ ἕνωσιν «Per questo sdegnato il signor Dio meritamente vi lia voluto dare nelle mani de vostri nemici. Non havete voi violato Ia promission dell' unione, la qual voi faceste con solenne giuramento; Piangete adunque le vostre miserie, riprendete voi medesimi, e non condennate gli altri... O miseri Greci, et infelici, i quali prohibirono i Latini, che non maneggiassero le cose sacre, non potre te accordarvi insienne per pena dei vostro peccato... (Sansovisno σελ. 258, 266. )

13. Μανουὴλ Μαλαξοῦ, ἱστορ. (Krusii, Turcograecia).
14. Φραντζῆ, σελ. 305.
15. Hammer, III, σελ. 4—5. — Cantemir, 119. — Φραντζῆ, 308.
16. Ὁ Κρούσιος ἐδημοσίευσε τὸ ἑλληνικὸν κείμενον μετὰ τῆς ἀραβικῆς μεταφράσεως. (Turcogr. σελ. 109). Τῆς περιλαλήτου δὲ ταύτης διαλέξεως ἐγένοντο πολλαὶ μετατυπώσεις.
17. Historia Politica. — Μαλαξοῦ, Πατρ. Ἱστορία.
18. Μανουὴλ Μαλαξοῦ, Π. Ἱ. σελ. 120.
19. Ἔγραψεν ὁ Γεννάδιος πολλὰ, θεολογικῆς πρὸ πάντων ὕλης, ἐξ ὧν ὁ Φαβρίκιος ἀπαριθμεῖ περὶ τὰ ἑκατὸν, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀνέκδοτα. [Biblioth. Graec. XI. Παρ. Schoell, Hist. Lit. Gr. VII.
20. Περὶ τούτου λέγει ὁ Ἀλλάτιος. Est Pletho stylo accurato, eleganti, presso, Attici succi pleno, sententiis gravi, argumentis vehemento, eruditione vero, et antiquarum rerum congerie quandoque obscuro atque difficili; non tamen ob gratias ac veneres, quibus ubique dictionem adspergit, molesto, adeo ut cum antiquis nec imerito acquiparetur, sui aevi scriptoribus a plerisque anteponatur. (Diatriba de Georgiis). Καὶ ὁ καρδινάλιος Βησσαρίων· «Τοιούτῳ ἀνδρὶ οὗ μετὰ Πλάτωνα, ἐξηρήσθω δὲ λόγου Ἀριστοτέλης, οὐκ ἔφυσεν ἡ Ἑλλάς. Μέγας Ἑλλάδι κόσμος εἰς τὸν ἔπειτα χρόνον ἐσεῖται· τούτου κῦδος οὔποτ’ ὀλεῖται. «Παρ. Fabricii, Bibl. Gr. X. — Fulleborn, σελ. 5. — Schoell, Histoire de la litterature gr. VII.
21. Ὁ προστάτης οὗτος τῶν ἐπιστημῶν ἀνέθρεψε παρ’ αὑτῷ τὸν διάσημον Μαρσίλιον Φιτσῖνον, ὃν προώρισεν ὡς ἀπόστολον τῆς Πλατωνικῆς φιλοσοφίας. Ὅταν ὁ πατὴρ τοῦ Μαρσιλίου, ἰατρὸς Φιτσῖνος, ἐπαρουσίασε πρὸς τὸν Μέδικον τὸν νεανίαν υἱόν του, τὸν ὁποῖον ἡ πρόνοια εἶχε προορίσει ἵν’ ἀναδείξῃ τὴν δόξαν τῆς ἀκαδημίας, ὁ Κόσμος εἶπε πρὸς τὸν πατέρα· «ὁ Θεὸς ἔδωκεν εἰς τὸν πατέρα τὸ δῶρον τῆς θεραπείας τῶν σωμάτων· ἀλλὰ βεβαίως τὸ παιδίον τοῦτο ἐγεννήθη ἵνα θεραπεύσῃ τὰς ψυχάς. » Ὁ Μ. Φιτσῖνος, ὡς γνωστὸν, μετέφρασε τὰ συγγράμματα τοῦ Πλάτωνος καὶ Πλωτίνου.
22. Κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην εἶδε τὸν Γεμιστὸν ὁ περιφανὴς Φίλελφος, ὅστις γράφων πρός τινα φίλον του ἐν Ἰταλίᾳ λέγει· «... ὑπῆρξεν ἡ Πελοπόννησος πάλαι ποτὲ ἀνὰ πᾶσαν τὴν Ἑλλάδα καὶ εἰς ἄνδρας καὶ εἰς πλοῦτον ἐπισημοτάτη, ἀλλὰ ταῦτα πάντα ἤδη ἐξέλιπον. Αἱ συνεχεῖς τῶν βαρβάρων ἐπιδρομαὶ καὶ τῶν κατοίκων ἡ ῥᾳθυμία ἐξεκένωσαν τὴν χώραν παντὸς ἀγαθοῦ, ὥστε πλὴν ἑνὸς Γεωργίου τοῦ Γεμιστοῦ, ἀνδρὸς τῳόντι καὶ σοφοῦ καὶ σεμνοτάτου τὸ ἦθος, καὶ εὐμάρειαν ἔχοντος ἐν τοῖς λόγοις, οὐδὲν ἕτερον θέλεις εὑρεῖ ἐπαίνου τινος ἄξιον. Διότι καὶ οἱ ἡγεμόνες ἐκεῖνοι Παλαιολόγοι αὐτοὶ οὐδὲν ἧττον ὑπὸ τῆς ἐνδείας περιθλιβόμενοι, καὶ πρὸς τοὺς ἑαυτῶν καταγέλαστοι ἀποβαίνουσι καὶ ἕρμαιον τῆς ἐκείνων ἰδιοτελείας· ὅθεν πλὴν ἑνὸς τοῦ Γεμιστοῦ, τ’ ἄλλα πάντα εἶναι μετὰ οἴκτου... ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ὁ Γεμιστὸς εἶνε ἤδη ὑπέργηρος, καὶ περί τινα ἀρχὴν ἀπησχολημένος.» 1441 ἐκ Μεδιολάνων· (Μουστοξύδου, Ἑλληνομ. σελ. 387.)
23. Ὁ Σπανδουγίνος Καντακουζηνὸς ἀναφέρει, ὅτι περὶ τὰ τέλη τοῦ ΙΕʹ αἰῶνος ὁ περιφανὴς Σισμόνδος Μαλατέστας, ἄρχων τοῦ Ἀριμίνου, σταλεὶς ὑπὸ τῶν Ἑνετῶν εἰς Πελοπόννησον, ἔλαβε τὰ ὀστᾶ τοῦ Πλήθωνος, καὶ κατασκευάσας πολυτελέστατον τάφον ἐν Ἀριμίνῳ ἔθαψεν ἐκεῖ αὐτά. (Sansovino, Orig. Tur, σελ. 194. )
24. Τὸ πρῶτον μέρος ἐξέδωκεν ἐν Παρισίοις (1858) ὁ ὁμογενὴς Μηνᾶς Μηνωΐδης.
25. Λέγεται ὅτι ὁ Δημήτριος Παλαιολόγος ἠδυνήθη νὰ σώσῃ διάφορα μέρη ἀπὸ τῶν φλογῶν· σημαντικὰ δὲ ἀποσπάσματα ὑπάρχουσι καὶ νῦν εἰς διαφόρους βιβλιοθήκας. Ἡ σωζομένη « Συγκεφαλαίωσις τῶν Ζωροαστρείων καὶ Πλατωνικῶν δογμάτων » καὶ τὸ « Περὶ εἰμαρμένης » λέγονται εἶναι μέρη τῆς Νομολογίας τοῦ Πλήθωνος. Ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τοῦ Μονάχου σώζονται πολλὰ τεμάχια τοῦ Aʹ καὶ Γʹ βιβλίου δημοσιευθέντα ἐν Aretins Beytr zur gesch. und Lit. tom. VI καὶ VII.
26. Θεόδωρος Γαζῆς Θεσσαλονικεὺς καταφυγὼν μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς πατρίδος του (1430) εἰς Ἰταλίαν, ἔνθα τὸ κατὰ πρῶτον ἀντέγραφε χειρόγραφα· ἐν 1440 διωρίσθη καθηγητὴς ἐν Φεῤῥάρᾳ, ἀποβιώσας (1478) ἐν Καλαβρίᾳ· ἔγραψε τὴν γνωστὴν γραμματικὴν, καὶ ἄλλα συνταγμάτια.
27. Γεώργιος Τραπεζούντιος Κρὴς, ἐλθὼν εἰς Ἰταλίαν ὀλίγον πρὸ τοῦ Γαζῆ· ὑπῆρξε καθηγητὴς τῆς Ἑλληνικῆς φιλολογίας ἐν Βικενσίᾳ, Βενετίᾳ, καὶ Ῥώμῃ ἀποβιώσας ἐν τῇ τελευταίᾳ μητροπόλει (1485) λίαν γηραλέος, ἀπολέσας τὴν μνήμην.
28. Ἰωάννης Βησσαρίων ἐκ Τραπεζοῦντος· διῆλθε τὴν νεότητα του ἔν τινι μονῇ τῆς Πελοποννήσου, ἔνθα ὁ Πλήθων ὑπῆρξε διδάσκαλός του εἰς τὴν φιλολογίαν καὶ φιλοσοφίαν. Ἐκλεχθεὶς ἀρχιεπίσκοπος Νικαίας ἐν ἔτει 1438, παρευρέθη εἰς τὴν Φλωρεντινὴν σύνοδον, κηρυχθεὶς ὑπὲρ τῶν Λατίνων. Ὁ Πάπας τὸν προεχείρισε καρδινάλιον ἐν ἔτει 1439. Ἀπελάμβανε μεγίστης ἐν Ἰταλίᾳ καὶ Ἀνατολῇ ὑπολήψεως· δὶς παρ’ ὀλίγον νὰ ἐκλεχθῇ πάπας. Ἀπεστάλη ὡς πρέσβυς εἰς διαφόρους ἐπισήμους ἀποστολάς. Τὸ μέγαρόν του ἦτο γενικὴ συνέντευξις πάντων τῶν ἀγαπώντων καὶ καλλιεργούντων τὰς τέχνας καὶ ἐπιστήμας. Ἐν 1468 ἐδωρήσατο εἰς τὴν Ἑνετικὴν γερουσίαν τὴν πλουσίαν βιβλιοθήκην του. Ἀπεβίωσε (1472) ἐν Ῥαβέννῃ. Τὸ σῶμά του μετεφέρθη εἰς Ῥώμην· ἐν τῇ κηδείᾳ παρευρέθη καὶ ὁ πάπας, παράδειγμα οὗ οὐδέποτε ὅμοιον ἐγένετο.
29. Μιχαὴλ Ἀποστόλιος Βυζάντιος μαθητὴς καὶ φίλος τοῦ Βησιαρίωνος, ὑπὲρ οὗ συνέθετο τὸ ὑπὸ Fulleborn δημοσιευθὲν ἐπικήδειον ἐγκώμιον· ἦτο πατὴρ τοῦ περιβοήτου Ἀρσενίου Μονεμβασίας, καὶ τοῦ Ἀριστοδούλου Ἀποστολίου.
30. Ἀνδρόνικος Κάλλιστος Θεσσαλονικεὺς, διὰ τὴν πρὸς τὸν Ἀριστοτέλη κλίσιν του Περιπατητικὸς ἐπονομαζόμενος.
31. Boivin, in Memoires de l’Academie Royale, 1736, tom. Ι1, σελ. 715 κ. ἑπ.

    Ὁ Λέων Ἀλλάτιος συνηγορεῖ ἐνθουσιωδῶς ὑπὲρ τοῦ Πλήθωνος, ἀδίκως συκοφαντηθέντος ὑπὸ τῶν ἀνδρῶν ἐκείνων μεθ’ ὧν ὑπερησπίσθη τὴν ὀρθοδοξίαν ἐν τῇ Φλωρεντινῇ συνόδῳ, καὶ οἵτινες τεθνεῶτα τὸν κατεδίκασαν. Θρηνεῖ δὲ τὴν ἀπώλειαν τοῦ περὶ Νόμων συγγράμματος τοῦ Πλήθωνος προτιθεμένου μόνον τὴν ἀνάπτυξιν τοῦ Πλατωνικοῦ συστήματος καὶ οὐχὶ τὴν ἀνατροπὴν τῆς θρησκείας, ὡς διέδωκαν οἱ ἀντίπαλοί του.

32. Schoell, Histoire de la Litter. Grec. VII.

    Μετὰ ἕνα αἰῶνα ὁ ἐκ Βερόνης Βερναρδῖνος Δονάτος ἐπιθυμήσας ν’ ἀνανεώσῃ τὴν φιλοσοφικὴν λογομαχίαν ἐδημοσίευσε λατινιστὶ τὸ περὶ διαφορᾶς Πλάτωνος καὶ Ἀριστοτέλους σύγγραμμα τοῦ Πλήθωνος ἐν εἴδει διαλόγου (De Platonicae atque Aristotelis philosophia differentia). Τὸ σύγγραμμα ὅμως τοῦτο παραδόξως οὐδεμίαν σπουδαίαν ἐντύπωσιν τότε διήγειρε. (Παρ. Roivin, Polemique, αὐτόθι).