Απολογία Σωκράτους (μετάφραση)/Προλεγόμενα
| Απολογία Σωκράτους Συγγραφέας: Προλεγόμενα |
Σωκράτης ὁ υἱὸς τοῦ Σωφρονίσκου ἐγεννήθη τὸ 469 π.Χ. Ὁ πατὴρ αὐτοῦ ἦτο γλύπτης· ἡ δὲ μήτηρ Φαιναρέτη ἦτο μαῖα. Κατὰ τὴν νεότητά του ἐδιδάχθη παρὰ τοῦ πατρὸς του τὴν γλυπτικήν· ἀπέκτησε δὲ εἰς τὴν τέχνην αὐτὴν πολλὴν δεξιότητα. Παυσανίας ὁ περιηγητὴς εἶδεν ἐν τῇ Ἀκροπόλει τρία ἀγάλματα, παριστῶντα τὰς Χάριτας, ἅτινα ἐθεωροῦντο ὡς ἔργα τοῦ Σωκράτους. Περὶ τῆς περαιτέρω ἐκπαιδεύσεως αὐτοῦ πολὺ ὀλίγα γνωρίζομεν. Γνωστὸν μόνον εἶνε, ὅτι ὠφελήθη ἀπὸ τὴν διδασκαλίαν τοῦ σοφιστοῦ Προδίκου καὶ τοῦ μουσικοῦ Δάμωνος· δὲν διέκειτο ὅμως φιλικῶς πρὸς τοὺς σοφιστάς, οἱ ὁποῖοι τότε πολὺν θόρυβον καὶ ἐπίδειξιν ἔκαμνον. Ὁ Σωκράτης λοιπὸν ἔγινεν ὅ,τι ἔγινε μόνον διὰ τῶν ἰδικῶν του μελετῶν.[1] Τὴν προσωπικήν του ἀξίαν ὀφείλει εἰς ἑαυτὸν μόνον, αὐτὸς δι’ ἑαυτοῦ γενόμενος ὁ θεμελιωτὴς τῆς ἀρχαίας φιλοσοφίας. Οἱ ἀρχαῖοι καλοῦσιν αὐτὸν μαθητὴν τοῦ Ἀναξαγόρου καὶ τοῦ φυσικοῦ Ἀρχελάου. Ἀλλὰ ταῦτα ἀπεδείχθησαν ἀβάσιμα. Ὁ ἴδιος δὲν ἔσχεν ἢ δὲν ἐζήτησεν ἄλλα μέσα πρὸς ἐκπαίδευσιν του, ἐκτὸς ἐκείνων, τὰ ὁποῖα παρέσχεν εἰς αὐτὸν ἡ γεννέτειρά του πόλις. Πλὴν μιᾶς θρησκευτικῆς ἐκδρομῆς καὶ τριῶν πολεμικῶν ἐκστρατειῶν, εἰς ἃς ἔλαβε μέρος εἰς ἐκπλήρωσιν τῶν πρὸς τὴν πατρίδα καθηκόντων, οὐδέποτε ἄλλοτε ἀπεδήμησεν ἐξ Ἀθηνῶν.
Πότε ἀκριβῶς ὁ Σωκράτης ἤρχισε τὸ φιλοσοφικῶν αὐτοῦ στάδιον, ἀφιερωθεὶς εἰς τὴν ἀνατροφὴν τῆς νεολαίας τῆς πατρίδος του, δὲν γνωρίζομεν μετὰ βεβαιότητος· οὐδὲ δυνάμεθα ν’ ἀποφανθῶμεν πότε ἀκριβῶς ἐκυκλοφόρησε κατὰ πρῶτον ὁ χρησμὸς τοῦ Δελφικοῦ μαντείου, ὅστις ἀπεκάλεσεν αὐτὸν «σοφώτατον πάντων ἀνθρώπων». Μόνον κατὰ προσέγγισιν δυνάμεθα νὰ ὁρίσωμεν τὸν χρόνον τοῦτον, στηριζόμενοι ἐπὶ τῆς παραστάσεως τῶν Νεφελῶν τοῦ Ἀριστοφάνους, ἥτις ἔγινε τὸ 423 π.X. εἰς διακωμῴδησιν τῆς δράσεως τοῦ Ἀθηναίου σοφοῦ.
Εἰς τὰς συνομιλίας του ὁ Σωκράτης παρίσταται σχεδὸν πάντοτε ὡς ὁ πρεσβύτερος μεταξὺ τῶν μαθητῶν του. Ἡ μέθοδος του δὲ ἡ ἐπιστημονικὴ, ἡ ὅλως διόλου ἀντίθετος πρὸς τὸν ἀλαζονικὸν τρόπον τῆς διδασκαλίας τῶν σοφιστῶν, ἦτο ἡ ἄτεχνος διαλογική, ἡ ὁποία ἰδίως ἦτο καταληπτὴ εἰς τὸν λαόν. Ὁ Σωκράτης ἤρχιζε συνήθως τὰς διαλεκτικὰς διδασκαλίας του ἀπὸ τὰ μᾶλλον ἐγγύτερα περιστατικά, πολλάκις ὅλως διόλου ἄσημα, καὶ ἐλάμβανε τὰ παραδείγματα, τὰ χρησιμεύοντα εἰς αὐτόν, καὶ τὰς ἀποδείξεις ἐκ τοῦ κοινοῦ βίου. Οἱ σύγχρονοι τὸν ἐμέμφοντο ὅτι πάντοτε ὡμίλει περὶ φορτηγῶν ζῷων, σιδηρουργῶν, ὑποδηματοποιῶν καὶ βυρσοδεψῶν. Τὸν βλέπομεν πάντοτε εἰς τὰς πλατείας τῶν Ἀθηνῶν, εἰς τὰ γυμνάσια καὶ τὰ ἐργαστήρια, ἀπὸ πρωΐας μέχρις ἑσπέρας, ἐνασχολούμενον εἰς συνομιλίας μετὰ νέων καὶ γερόντων καὶ συζητοῦντα μετ’ αὐτῶν περὶ τοῦ τελικοῦ σκοποῦ καὶ τῆς ἀποστολῆς ἐν τῷ κόσμῳ τοῦ ἀνθρώπου, ἐξελέγχοντα αὐτοὺς διὰ τὴν ἀμάθειαν καὶ παροτρύνοντα νὰ ἀφήσουν τὴν ἀκηδίαν καὶ ῥᾳθυμίαν καὶ νὰ φθάσουν διὰ τῆς προσοχῆς καὶ μελέτης εἰς τὴν γνῶσιν- Ὁ Σωκράτης οὕτω δίδει συμβουλὰς καὶ νουθεσίας πρὸς πᾶσαν ἀνθρωπίνην ἐνέργειαν, εἴτε πρὸς τὸν δημόσιον βίον ἀποβλέπουσαν, εἴτε εἰς τὴν οἰκιακὴν οἰκονομίαν, καὶ πρὸς πᾶν ἐπιτήδευμα ἐν γένει ἢ ἐπιστήμην καὶ τέχνην, μετὰ γνώσεως καὶ εἰδικότητος θαυμαστῆς, ὡς ἐὰν ἦτο παγγνώστης καὶ παντεχνίτης. Εἰς πάντα δὲ ταῦτα τὰ συζητούμενα θέματα δεξιώτατα παρενέβαλε καὶ σκέψεις, ὅπως διεγείρῃ μεταξὺ τῶν ὁμιλητῶν του τὴν τάσιν πρὸς τὴν ἀληθῆ γνῶσιν καὶ τὴν ἠθικήν. Πολλάκις ὅμως αἱ συζητήσεις του καὶ αἱ διδασκαλίαι του ἀπεδοκιμάζοντο μὲ πικρὸν χλευασμὸν καὶ ἀντημείβοντο διὰ μίσους καὶ ἀχαριστίας. Ἀλλ’ ὅμως ἔχων ἀκράδαντον πεποίθησιν ὅτι ἡ θεμελιώδης βελτίωσις τῆς κοινωνίας ἐξαρτᾶται ἐκ τῆς καλῆς ἀνατροφῆς τῶν νέων, ὁ Σωκράτης ἕως τέλους τῆς ζωῆς του ἔμεινε πιστὸς εἰς τὸ ἔργον, ὅπερ ὁ ἴδιος εἶχεν ἐκλέξει, καὶ ὑπὲρ τοῦ ὁποίου εἶχεν ἀφιερώσει τὸν ἑαυτόν του, παντελῶς παραμελήσας τὸν οἰκογενειακὸν βίον. Οὐδαμοῦ φαίνεται δίδων προσοχὴν εἰς τὴν σύζυγον του καὶ τὰ τέκνα του, ἡ δὲ περιβόητος, καίπερ ὑπερβολικῶς παρασταθεῖσα ὑπὸ τῶν ἀρχαίων, κακοτροπία τῆς συζύγου του Ξανθίππης, δίδει εἰς ἡμᾶς ἀφορμὴν νὰ ὑποθέσωμεν ὅτι τὸν Ἀθηναῖον σοφὸν δὲν ἔτερπε διόλου ἡ θορυβώδης οἰκογενειακὴ εὐτυχία.
Ὅλοι οἱ συγγραφεῖς εἰκονίζουσι τὸν Σωκράτη διὰ τῶν ζωηροτάτων χρωμάτων, ὡς ἄνθρωπον πρακτικὸν καὶ σοφὸν. «Τοσοῦτον ἦτο εὐσεβής, λέγει ὁ Ξενοφῶν περὶ αὐτοῦ, ὥστε οὐδὲν οὐδέποτε ἔκαμεν ἄνευ τῆς συμβουλῆς τῶν θεῶν· τοσοῦτον δίκαιος, ὥστε οὐδένα ἠδίκησεν οὐδὲ κατ’ ἐλάχιστον ἀλλὰ τοσοῦτον ἦτο κύριος τοῦ ἑαυτοῦ του, ὥστε οὐδέποτε προετίμησε τὸ εὐάρεστον ἀπὸ τὸ καλόν· τόσον συνετός, ὥστε οὐδέποτε ἐπλανήθη εἰς τὴν διάκρισιν τοῦ καλοῦ ἀπὸ τοῦ κακοῦ· ἐν ἑνὶ λόγῳ, ὁ Σωκράτης ἦτο ὁ κάλλιστος καὶ εὐτυχέστατος ἄνθρωπος, ὅστις ἠδύνατο νὰ ὑπάρξῃ». Ἀλλ’ ὅ,τι παρέχει εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἰδιαιτέραν παραστατικότητα, εἶνε ἡ ἐν αὐτῷ ἁρμονικὴ μῖξις ὅλων τῶν φυσικῶν τελειοτήτων, αἱ ὁποῖαι ἀναβιβάζουσι τὸν σοφὸν Ἀθηναῖον εἰς θαυμαστὸν ὕψος, ὑπεράνω πάσης ἀνθρωπίνης ἀδυναμίας. Διακρίνεται διὰ τὴν λεπτοτάτην γενικὴν αὐτοῦ μόρφωσιν καὶ διὰ τὸν ἀττικὸν πολιτισμὸν του. Ἐμφανίζεται ἐξ ἴσου ἀνδρεῖος ἐπὶ τοῦ πεδίου τῆς μάχης ὡς καὶ ἐπὶ τῶν συμποσίων· πάντοτε κρατεῖ ἑαυτοῦ, οὐδέποτε χάνει τὴν συνείδησιν, ἀδιαλείπτως ἐνεργεῖ μετὰ πληρεστάτης ἐλευθερίας· ὁ Σωκράτης εἶνε τέλος τὸ τελειότατον πρότυπον τῶν ἀνθηρῶν ἐκείνων χρόνων τῆς δημοκρατίας τῶν Ἀθηνῶν. Εἶνε πρᾷος καὶ ἥσυχος, τύπος καὶ ὑπόδειγμα τῶν γνησίων ἀνθρωπίνων ἀρετῶν. Ἰδιαίτερον δὲ χαρακτηριστικὸν αὐτοῦ εἶνε τὸ δαιμόνιον, ὅπερ ὁ ἴδιος ἀπέδιδεν εἰς τὸν ἑαυτόν του. Ἐπίστευε δηλ. ὅτι ἐσωτερική τις θεία φωνὴ προέλεγεν αὐτῷ τὴν εὐτυχίαν καὶ τὴν δυστυχίαν, τὰς προόδους ἢ τὸ ἀνεπιτυχὲς τῶν ἀνθρωπίνων ἐνεργειῶν καὶ ἔδιδεν εἰς αὐτὸν ἑκάστοτε τὰς δεούσας νουθεσίας. Τὸ δαιμόνιον τοῦτο ἦτο λεπτόν, βαθύ, ὀξυήκοον, ὡς καὶ τὸ ὁρμέμφυτον τῆς ψυχῆς του, ἥτις εἶχε θεωρήσει τὰ τοῦ βίου διὰ καθαροῦ καὶ διαπεραστικοῦ βλέμματος καὶ χωρὶς νὰ θέλῃ προέβλεπε τὸ καλὸν καὶ τὴν σκοπιμότητα πανταχοῦ, καὶ εἰς τὰ ἐλάχιστα ἀκόμη τοῦ ἀνθρωπίνου βίου.
Ἕνεκα δὲ τοῦ πρωτοτύπου αὐτοῦ πνεύματος ὁ Σωκράτης λίαν ἐνωρὶς ἔγινε τὸ ἀντικείμενον κοινῶν συζητήσεων παρὰ τῶν Ἀθηναίων. Ἦτο δὲ προικισμένος καὶ διὰ τινος ἐξωτερικοῦ σχήματος λίαν ἐξαιρετικοῦ. Ἡ πλατεῖα καὶ ἐξέχουσα αὐτοῦ ῥίς, οἱ προεξέχοντες ὀφθαλμοί του, ἡ φαλακρὰ κεφαλή του καὶ ἡ παχεῖα κοιλία του ἔδιδον εἰς τὸν ἐξωτερικὸν σχηματισμόν του ὁμοιότητα πρὸς Σάτυρον. Ἦτο δὲ ἡ παράστασις του αὕτη εἰς μεγάλην ἁρμονίαν πρὸς τὴν ἀθάνατον ἐκείνην σωκρατικὴν εἰρωνείαν. Ἐφόρει πτωχικὸν ἔνδυμα, τὸ αὐτὸ χειμῶνα-καλοκαῖρι· περιεπάτει ἀνυπόδητος· ἐλάμβανεν ἀλλόκοτον θέσιν· πολλάκις αἴφνης ἔμενεν ἀκίνητος καὶ ἄφινε τοὺς ὀφθαλμούς του νὰ περιπλανῶνται ἀσκόπως καὶ ἀγρίως εἰς διάφορα ἀντικείμενα γύρω. Πάντα ταῦτα διέγραφον ἀκριβῶς τὴν μορφὴν Σατύρου.
Μετὰ τριακονταετῆ σχεδὸν διδασκαλίαν ὁ Σωκράτης ἔγινε θῦμα συνταυτίσεως τῶν ἐνεργειῶν του πρὸς τὰς ἐπιβλαβεῖς ἐνεργείας τῶν σοφιστῶν. Ῥεῦμα ἐχθρικὸν ἐσχηματίσθη κατ’ αὐτοῦ ἀπὸ τοὺς πατριώτας ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἐνόμισαν ὅτι ὁ Σωκράτης διὰ τῆς διδασκαλίας του γίνεται κώλυμα ἐπαναφορᾶς τῶν ἀρχαίων ἠθῶν καὶ τῆς ἀρχαίας ἀγωγῆς τῶν πολιτῶν, ὑπὲρ τῶν ὁποίων ἐκεῖνοι εἰργάζοντο. Εἶχον παρέλθει πλέον αἱ ἀνησυχίαι καὶ ἀνωμαλίαι τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου, παρῆλθε καὶ ἡ βιαία δεσποτεία τῶν Τριάκοντα Τυράννων καὶ εἶχε τέλος ἀποκατασταθῆ πάλιν ἐν Ἀθήναις ἡ Δημοκρατία. Ὁ Σωκράτης ἦγε τότε τὴν ἡλικίαν τῶν 70 ἐτῶν, ὅτε νεαρός τις ποιητὴς ὁ Μέλητος, ὁ ῥήτωρ Λύκων καὶ ὁ δημαγωγὸς Ἄνυτος, ἄνθρωποι ὑφ’ ὅλας τὰς ἐπόψεις ἀνάξιοι λόγου, ἀλλ’, ὡς φαίνεται, χωρὶς καμμίαν προσωπικὴν ἐμπάθειαν κατὰ τοῦ γέροντος σοφοῦ, ἐνεκάλεσαν τὸν Σωκράτη εἰς τὸ δικαστήριον, διατυπώσαντες κατηγορίαν κατ’ αὐτοῦ ὅτι δὲν ἀναγνωρίζει τοὺς θεοὺς τῆς πόλεως, ἀλλ’ εἰσάγει νέας θεότητος, καὶ ὅτι διαφθείρει τοὺς νέους. Ἕνεκα τῶν κατηγοριῶν τούτων ὁ Σωκράτης κατεδικάσθη εἰς θάνατον. Πρὸ τῆς ἐκτελέσεως ὅμως τῆς θανατικῆς ποινῆς ἐπετράπη νὰ μείνῃ ἐν τῇ φυλακῇ ἐπὶ 30 ἡμέρας καὶ νὰ διαλέγηται μετὰ τῶν μαθητῶν του· ἀλλὰ καίπερ δοθείσης εὐκαιρίας πρὸς σωτηρίαν, ὁ Σωκράτης ἀπέρριψε τὴν πρότασιν νὰ φύγῃ, καὶ ἔπιε τὸ κώνειον τὸ ἔτος 399 π. X.
Ἐκτὸς τῶν ἀνωτέρω ὅμως ἀφορμῶν τοῦ θανάτου τοῦ Σωκράτους βεβαίως σπουδαιοτάτη ὑπῆρξε καὶ μία ἄλλη πρόσθετος αἰτία, ἡ πολιτικὴ. Ὁ Σωκράτης δὲν ἦτο ἀριστοκρατικός, ἀλλ’ εἶχε χαρακτῆρα λίαν ἰσχυρὸν μὴ ἀρεσκόμενος διόλου εἰς τὰς ἰδιοτροπίας τῶν δημαγωγῶν. Οὐδέποτε εἶχεν ἐνασχοληθῆ εἰς τὴν πολιτικὴν, ἅπαξ μόνον ἀναλαβὼν πολιτικὴν ὑπηρεσίαν καὶ ἐλθὼν ἀμέσως εἰς σύγκρουσιν πρὸς τὴν θέλησιν τοῦ λαοῦ καὶ τῆς κρατούσης ἐξουσίας. Τὸ ῥητορικὸν βῆμα πρώτην φορὰν ἀνέβη, μόνον κατὰ τὴν δίκην του, ἵνα ἀπολογηθῇ. Ὁ Σωκράτης ὑπεστήριζε πανταχοῦ καὶ πάντοτε ὅτι μόνον οἱ πεπαιδευμένοι καὶ ἱκανοὶ ἄνθρωποι ἔχουσι τὸ δικαίωμα νὰ διέπωσι τὰ τῆς πολιτείας, ἐμέμφετο δὲ συχνὰ τὰς ἕξεις τοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος, ἰδίως τὴν διὰ κλήρου ἐκλογὴν τῶν ἀρχόντων, ἀπολύτως δὲ ἐπροτίμα τὸ Σπαρτιατικὸν πολίτευμα, τέλος δὲ ἕνεκα τῶν στενῶν σχέσεων αὑτοῦ μετὰ τῶν τότε ἀρχηγῶν τοῦ ὀλιγαρχικοῦ κόμματος, Κριτίου, Ἀλκιβιάδου καὶ λοιπῶν, ἐξήγειρεν εἰς μεγάλον βαθμὸν τὴν δυσπιστίαν τῶν δημοκρατικῶν. Ἐὰν δὲ λάβωμεν ὑπ' ὄψιν ὅτι δύο ἀπὸ τοὺς κατηγόρους του ἦσαν ἄνθρωποι ἔχοντες μεγάλην ἐπιρροὴν ἐπὶ τοῦ δημοκρατικοῦ κόμματος καὶ ὅτι οἱ δικασταὶ αὐτοῦ ἦσαν αὐτοὶ ἐκεῖνοι, οἵτινες εἶχον ἀνατρέψει τὴν δεσποτείαν τῶν Τριάκοντα Τυράννων, πειθόμεθα ὅτι ἡ πολιτικὴ πολὺ συνετέλεσεν εἰς τὴν καταδίκην τοῦ Σωκράτους, ὅστις πρὸς τοῖς ἄλλοις περιεφρόνει καὶ τὰ συνήθη μέσα τῆς ὑπερασπίσεως, διότι δὲν ἠθέλησε νὰ κινήσῃ τὴν συμπάθειαν τοῦ λαοῦ διὰ τῶν δακρύων καὶ τῆς κολακείας καὶ διότι γνωρίζων τὴν ἀθῳότητά του προσηνέχθη πρὸς τοὺς δικαστὰς αὐτοῦ μετὰ περιφρονήσεως.
Ἡ κατὰ τοῦ Σωκράτους κατηγορία ἦτο ἔγκλημα θρησκευτικὸν (γραφὴ ἀσεβείας). Ἐπὶ τούτων δὲ τὴν δικαιοδοσίαν εἶχεν ὁ ἄρχων Βασιλεὺς—εἷς τῶν 9 ἀρχόντων.—Πρὸς αὐτὸν λοιπὸν ἐπεδόθη ἡ κατὰ τοῦ Σωκράτους μήνυσις ὑπὸ τοῦ Μελήτου· κατὰ δὲ ὁρισθεῖσαν ἡμέραν κληθεὶς ὁ Σωκράτης παρουσιάσθη ἐνώπιον τοῦ ἄρχοντος Βασιλέως εἰς τὴν Βασίλειον Στοάν, ὅπου ὑπῆρχον τὰ δικαστικὰ αὐτοῦ γραφεῖα.
Ἐκεῖ, ἐνώπιον τοῦ Μελήτου, ἔλαβε γνῶσιν τῆς κατηγορίας του, ἔγινεν ἡ προανάκρισις, ἐξητάσθησαν οἱ μάρτυρες καὶ παρεπέμφθη ἡ ὑπόθεσις εἰς τὴν Ἠλιαίαν, τὸ πολυμελὲς ἐκεῖνο δικαστήριον τῶν ἀρχαίων, πρὸς ἐκδίκασιν. Ὁ Σωκράτης, ἂν καὶ προέβλεπε τὸν κίνδυνον, ὅμως δὲν ἔδωκε καμμίαν προσοχὴν, πιστεύων ἀκραδάντως ὅτι δὲν εἶχε διαπράξῃ καμμίαν ἀδικίαν εἰς κανένα ποτὲ ἄνθρωπον. Οἱ μαθηταί του ὅμως εὑρίσκοντο εἰς ἀνησυχίαν καὶ φόβον. Ὅτε δὲ ὁ Ἑρμογένης, ὁ υἱὸς τοῦ Ἱππονίκου, εἷς τῶν μαθητῶν τοῦ Σωκράτους, παρώτρυνεν αὐτόν, ἵνα σκεφθῇ περὶ τῆς ἀπολογίας του, ὁ Σωκράτης ἀπήντησεν ὅτι καθ’ ὅλην τὴν ζωήν του ἴσα-ἴσα περὶ αὐτοῦ καὶ μόνου ἐσκέπτετο καὶ δὲν χρειάζεται πλέον νὰ σκεφθῇ περισσότερον. Ὁ νης δὲν ἐννόησε τὴν εὐφυᾶ παρατήρησιν τοῦ διδασκάλου του, ὅστις ἠναγκάσθη σαφέστερον νὰ ἐπεξηγήσῃ αὐτὴν, λέγων ὅτι καθ’ ὅλην του τὴν ζωὴν οὐδὲν ἄλλο ἔκαμε, παρὰ νὰ ἐρευνᾷ τὰ δίκαια καὶ τὰ ἄδικα, καὶ τὰ μὲν δίκαια νὰ πράττῃ, τὰ δὲ ἄδικα νὰ ἀποφεύγῃ. Ὁμοίως ἀπέρριψε καὶ τὴν τεχνικὴν ἀπολογίαν, τὴν ὁποίαν εἶχε συντάξῃ δι' αὐτὸν ὁ Λυσίας, ὡς ἀναξίαν τῆς μεγαλοπρεπείας τῶν ἰδεῶν του, εἰπὼν ὅτι προτιμᾷ νὰ καταδικασθῇ ὡς Σωκράτης ἢ νὰ ἀθῳωθῇ ὡς Λυσίας.
Οὕτω λοιπόν, γενομένης τῆς δίκης, ὁ Σωκράτης πρώτην φορὰν ἐν τῷ βίῳ του ἐμφανίζεται εἰς δικαστήριον καὶ πειθόμενος εἰς τοὺς νόμους ἀπολογεῖται. Τὴν δὲ Ἀπολογίαν του διέσωσεν ὁ πρόκριτος τῶν μαθητῶν του, ὁ Πλάτων.
Ἡ Ἀπολογία εἶνε τὸ μόνον ἐκ τῶν ἔργων τοῦ Πλάτωνος, τὸ ὁποῖον δὲν φέρει μορφὴν διαλόγου, ἀλλ’ εἶνε λόγος δικανικός, γραφεὶς δι’ ὡρισμένην περίπτωσιν, τὴν ὑπὸ τοῦ Σωκράτους γενομένην ἀπολογίαν ἐν τῷ δικαστηρίῳ. Ἅπασα ἡ ἀρχαιότης παραδέχεται αὐτὴν ὡς γνήσιον τοῦ Πλάτωνος ἔργον. Καὶ δὲν δυνάμεθα μὲν νὰ εἴπωμεν ὅτι οὕτως αὐτολεξεὶ ἀπελογήθη ὁ Σωκράτης ἐνώπιον τῶν Ἠλιαστῶν, ὡς συνέγραψε τὴν ἀπολογίαν ὁ Πλάτων. Ὅμως δὲν πρέπει διόλου νὰ ἀμφιβάλλωμεν ὅτι ὁ Πλάτων ἀπέδωκεν ἐν τῇ Ἀπολογίᾳ του ὅσον τὸ δυνατὸν πιστότερον τοὺς λόγους τοῦ Σωκράτους, ὡς ἐμφαίνεται τοῦτο σαφῶς ἐκ τῆς ὅλης συνθέσεως αὐτῆς, μαρτυρούσης λόγον ἐκ τοῦ προχείρου ἀπαγγελθέντα, ὡς καὶ ἔκ τινων ἐλλείψεων λογογραφικῶν αὐτῆς, ἐν σχέσει πρὸς τὰ λοιπὰ τοῦ Πλάτωνος καλλιτεχνήματα, διότι ὁ μέγας συγγραφεὺς ἦτο ἠναγκασμένος νὰ μὴ ἀπομακρυνθῇ πολὺ ἀπὸ τὴν ὑπὸ τοῦ Σωκράτους γενομένην ἀφήγησιν τῶν γεγονότων ἐν τῷ δικαστηρίῳ, τὰ ὁποῖα ἦσαν βεβαίως τότε πασίγνωστα.
Ἡ Ἀπολογία κατὰ τοὺς ἀρχαίους κριτικοὺς εἶνε μὲν λόγος ῥητορικός, ἀλλὰ δὲν ἀνήκει, ὡς ἀναμένει τις, εἰς τὸ δικανικὸν μόνον γένος τῆς ῥητορικῆς τέχνης, ἀλλὰ μετέχει καὶ τῶν ἄλλων δύο γενῶν τῆς ὡραίας τέχνης, ἤτοι περιέχει ἐγκώμιον ὑπὲρ αὐτοῦ τοῦ Σωκράτους, ὅπερ ἀνήκει εἰς τὸ ἐπιδεικτικὸν γένος τῶν ῥητορικῶν λόγων, καὶ προσέτι συμβουλὰς καὶ νουθεσίας πρὸς τοὺς Ἀθηναίους, τὸ ὁποῖον εἶνε θέμα τοῦ συμβουλευτικοῦ γένους τῶν ῥητορικῶν λόγων. Αὕτη εἶνε ἡ πρωτοτυπία τῆς Ἀπολογίας.
Κατ’ οὐσίαν δὲ ἀποτελεῖ τρεῖς αὐτοτελεῖς λόγους. Ὁ πρῶτος λόγος, ὅστις ἔχει καὶ τέλειον τὸν τεχνικὸν τύπον τοῦ ῥητορικοῦ λόγου, διαιρούμενος εἰς προοίμιον, ὑπόθεσιν καὶ ἐπίλογον, περιλαμβάνεται ἀπὸ τοῦ 1 κεφαλ. ἕως τοῦ 24. Κατ’ αὐτὸν τὸν πρῶτον λόγον ἀπολογεῖται ὁ Σωκράτης εἰς ὅλας τὰς γενομένας ὑπὸ τῶν ἐχθρῶν του ἐν γένει καὶ τῶν κατηγόρων του κατηγορίας, ἀποδεικνύων ὅτι αὗται εἶνε καθαρῶς συκοφαντίαι, καὶ καταρρίπτει τὸ κατηγορητήριον τοῦ Μελήτου ὡς μὴ ἔχον καμμίαν βάσιν μὲ τὰς ἐρωτήσεις δέ, τὰς ὁποίας τοῦ ἀποτείνει, καθιστᾷ αὐτὸν ἀναπολόγητον. Ὁ λόγος προχωρεῖ ἁπλούστατα, ἄνευ καμμιᾶς ῥητορικῆς ἐπιδείξεως, περιοριζόμενος μόνον εἰς τὴν ἀληθῆ ἀφήγησιν τῶν πραγμάτων μὲ τὸν περίφημον ἐκεῖνον τρόπον τοῦ Σωκρατικοῦ λόγου, καὶ πολλαχοῦ κομψότατα ῥαντισμένος μὲ τὴν τρίγοργον ἐκείνην εἰρωνείαν τοῦ Ἀθηναίου σοφοῦ. Ὅτε αἴφνης ἀπὸ τοῦ κεφ. 17 μεταρσιοῦται λαμπρῶς εἰς ὕψος μεγαλοπρεπέστατον καὶ ἡ Ἀπολογία λαμβάνει ἐντεῦθεν δύναμιν καταπλήσσουσαν καὶ συγκινοῦσαν. Ὁ γηραιὸς Σωκράτης ἐπικαλούμενος ἐνταῦθα τὴν βαθυτάτην αὐτοῦ ἀγάπην πρὸς τὴν ἀλήθειαν καὶ ἀναφέρων ὅτι ὅλη ἡ τριακονταετὴς ὅρασις αὐτοῦ πιστεύει ὅτι τῷ ἀνετέθη ὑπὸ τοῦ Ἀπόλλωνος, ἀποκαλύπτει ἐνώπιον τῶν δικαστῶν τὸ μυστικὸν τῆς ζωῆς του λέγων ὅτι εἰργάσθη ὡς ὄργανον πειθήνιον τοῦ θεοῦ τῶν Δελφῶν, ἀφοσιώσας εἰς τὴν θείαν ἐντολὴν καὶ αὐτὴν τὴν ζωήν του. Ἐν τῇ αἰφνιδίᾳ ταύτῃ ἀναζωπυρήσει τῆς Ἀπολογίας, παρατηρεῖ νεώτερος κριτικός, διαβλέπει κανεὶς ὅτι ὁ μέγας φιλόσοφος δὲν ἀνησύχει τόσον διὰ τὴν ἔκβασιν τῆς δίκης, ὅσον διὰ τὸν θρίαμβον τῶν ἠθικῶν δογμάτων αὐτοῦ. Ἡ Ἀπολογία εἶνε ὁ τελευταῖος λόγος τοῦ Σωκράτους, περιέχουσα τὴν τελευταίαν πρὸς τοὺς προσφιλεῖς του Ἀθηναίους διδασκαλίαν του, ἥτις εἶνε ἔντονος καὶ μεγαλοπρεπὴς καθὼς ἦτο ὅλη ἡ ζωή του.
Ἐνταῦθα τελειόνει ὁ πρῶτος λόγος.
Μετὰ ταῦτα, ἀφοῦ οἱ δικασταί, ἀποσυρθέντες καὶ διασκεφθέντες, ἐκήρυξαν τὸν Σωκράτην ἔνοχον τῶν ἀποδοθεισῶν εἰς αὐτὸν κατηγοριῶν, ἔλαβε καὶ πάλιν τὸν λόγον, ἵνα κατὰ τὸν νόμον ὁρίσῃ τὴν ἁρμόζουσαν εἰς τὸν ἑαυτόν του ποινὴν.
Τὸ δεύτερον αὐτὸ λογύδριον (κεφ. 25—28) θεωρούμενον ὡς συμπλήρωμα τοῦ πρώτου λόγου, ἔχει καὶ αὐτὸ τὰς τρεῖς ῥητορικὰς διαιρέσεις του. Ὁ Σωκράτης, κηρυχθεὶς ὑπὸ τοῦ δικαστηρίου ἔνοχος, δηλοῖ μὲ θαυμαστὴν ἀταραξίαν ὅτι ἀνέμενε τὴν καταδίκην του. Ἀλλὰ τὸ θάρρος του αὐτὸ παρίσταται ἐνώπιον τοῦ δικαστηρίου ὡς ὑπεροψία προσβλητικὴ διὰ τοὺς δικαστὰς, ἰδίως ὅταν ὁ Σωκράτης διακηρύττει ὅτι δὲν θὰ ἐνασκήσῃ τὸ δικαίωμα, ὅπερ εἶχε παρὰ τοῦ νόμου, νὰ ὁρίσῃ τὴν ποινήν του. Ἠθικῶς, ἵνα μεταχειρισθῶμεν τοὺς λόγους νεωτέρου τινος, εἶχε δίκαιον ὁ Σωκράτης. Οὐδέποτε ἄνθρωπος εἰς τόσον δεινὰς περιστάσεις εὑρισκόμενος ὡμίλησε μὲ τόσην ἀταραξίαν καὶ παρρησίαν, καθὼς ὁ Σωκράτης, ἀλλὰ δὲν δύναται νὰ ἀρνηθῇ κανεὶς ὅτι, σχετικῶς πρὸς τὴν ὑπεράσπισιν, ἡ ὑψηλόφρων αὕτη ἀκαμψία τοῦ γηραιοῦ Ἀθηναίου ἔβλαψε, διότι συνετέλεσεν εἰς τὸ νὰ σχηματισθῇ ἡ ἀπαιτουμένη πλειοψηφία—καὶ μὲ ὅλην τὴν βίαν τῆς πολιτικῆς—διὰ τὴν εἰς θάνατον καταδίκην αὐτοῦ.
Τέλος τὸ τρίτον λογύδριον, ὅπερ εἶνε τὸ τελευταῖον μέρος τῆς Ἀπολογίας περιλαμβάνει κυρίως μίαν ὡραιοτάτην προσλαλιὰν τοῦ Σωκράτους πρὸς τοὺς δικαστὰς αὐτοῦ, καὶ τοὺς δώσαντας καταδικαστικὴν ψῆφον καὶ τοὺς δώσαντας ἀθῳωτικήν. Ἐν τῇ προσλαλιᾷ αὐτῇ, παρατηρεῖ νεώτερος κριτικός, ὁ Σωκράτης παρίσταται ὡς ἀληθὴς φιλόσοφος, ἀταράχως λαλῶν περὶ τῆς εἰς θάνατον καταδίκης του καὶ συμβουλεύων τοὺς δικαστάς του. Ὁ πρὸς τὴν ζωὴν ἀποχαιρετισμός του εἶνε γεμᾶτος ἀπὸ γαλήνην καὶ ἐλπίδα, ἐπαναπαύει δὲ τὴν σκέψιν τοῦ ἀνθρώπου ἐπὶ τῆς τόσον παρηγόρου καὶ τόσον μεγαλοπρεποῦς πίστεως, εἰς τὴν ἀθανασίαν τῆς ψυχῆς, πίστεως, τὴν ὁποίαν χείλη εἰδωλολάτρου δὲν εἶχον ποτὲ ἀκόμη ὁμολογήσει μὲ τόσην ἀποφθεγματικὴν σαφήνειαν. Τόσον ἐθάμβωσε τὸν Κικέρωνα ἡ τόλμη ἐνταῦθα καὶ τὸ μεγαλεῖον τῆς ψυχῆς τοῦ Ἀθηναίου σοφοῦ, ὥστε κρίνων ὁ ῥωμαῖος ῥήτωρ τοὺς τελευταίους τούτους λόγους, λέγει ὅτι ὁ Σωκράτης ὡμίλησεν οὐχὶ ὡς ἱκέτης πλέον ἢ ὡς κατάδικος, ἀλλ’ ὡς διδάσκαλος καὶ κύριος τῶν δικαστῶν.
- ↑ Σ. Μ. Παρὰ Ξενοφῶντι (Ἀπομν. 1, 6, 11) ὁ Σωκράτης λέγει: «Διέρχομαι τὸν χρόνον μετὰ τῶν φίλων μου φυλλομετρῶν τὰ βιβλία τῶν παλαιοτέρων σοφῶν καὶ ἐπιθεωρῶν τοὺς θησαυροὺς τῆς σοφίας των διαλέγω ὅ,τι μοῦ φαίνεται ὡραῖον καὶ ὠφέλιμον».
Πρὸς τούτοις, ἐπειδὴ κατὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους, ὅτε ἤκμαζον ἐν Ἀθήναις εἰς μέγιστον βαθμὸν αἱ ἐπιστῆμαι καὶ αἱ τέχναι, συνέρρεον πανταχόθεν ἐπιφανέστατοι ἄνδρες, σοφοὶ καὶ ποιηταὶ καὶ καλλιτέχναι, ὁ Σωκράτης ἠγάπα νὰ συνάπτῃ σχέσεις καὶ συναναστρέφεται μετ’ αὐτῶν.