Το Ηράκλειον

Το Ηράκλειον Συγγραφέας: Ιωάννης Κονδυλάκης

Εστία, αρ. φυλ. 129, 9.7.1896: 1-2

ΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ
ΟΠΟΙΑ Η ΠΟΛΙΣ
Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ
ΔΙΟΣ ΤΑΦΟΣ

Τὰ Χανιὰ ἔχουν φαιδροτέραν ὄψιν ἀπὸ τὸ Ἡράκλειον, τὸ ὁποῖον ἐκ πρώτης ὄψεως κάνει ἐντύπωσιν πόλεως ἠμιερειπωμένης. Καθόλου δὲ παράδοξον νὰ μενοῦν ἀκόμη ἐν αὐτῇ ἐρείπια ἀπὸ τὸν «μεγάλον σεισμὸν» (1856), ὁ ὁποίος ἀπὸ τάς τετρακισχιλίας περίπου οἰκίας τῆς μόνον 18 ἀφῆκεν ἀβλαβεῖς. Ἡ μικρὰ τῆς προκυμαία, τὴν ὁποίαν ἄλλως δὲν βλέπεις παρὰ μόνον ἅμα εἰσάλθης εἰς τὴν στενόχωρον τοῦ λιμένος λεκάνην, διότι ἀποκρύπτεται ὑπὸ περιζώματος καὶ μεγάλου ἐνετικοὺ πύργου κατέχοντος τὸ ἄκρον τοῦ μώλου, δὲν παρουσιάζει τὴν ζωὴν καὶ τὴν κίνησιν τῆς μακρᾶς λιθοστρώτου παραλίας τῶν Χανίων, ἧς αἱ ὑψηλαὶ ξύλιναι οἰκοδομαὶ αἱ εἰς τὴν θάλασσαν ἐσωπτριζόμεναι, ἀποτελοῦν ἐν συνόλῳ γραφικὸν θέαμα.

Ἡ ζωὴ τοῦ Ἡρακλείου εἶνε ἐπάνω, εἰς τὴν πλατεῖαν εἰς ἢν ἄγει ἀνηφορικὴ ἐμπορικὴ ὁδὸς καὶ ὅπου εἶνε τὸ διοικητήριον, ἡ ἀγορὰ καὶ οἱ πλάτανοι εἰς τοὺς ὁποίους ἐκρεμῶντο ἄλλοτε οἱ ῥαγιάδες. Ἐνταύθα σῴζεται καὶ τὸ ἐνετικὸν ὀπλοστάσιον, τὸ ὁποῖον τόσον θαυμασίως διατηρεῖται, ὥστε νομίζεις ὅτι ἐκτίσθη πρὸ ὀλίγων ἐτῶν.

Ἡ πόλις ἔχει τριπλασία τῶν Χανίων ἔκτασιν, δυναμένη νὰ περιλάβῃ ἀνέτως ὑπὲρ τάς ἑξήκοντα χιλιάδας κατοίκων, ἐνῶ ὁ πληθυσμὸς αὐτῆς δὲν ὑπερβαίνει τάς 25,000.

Οὕτω δὲ ἐν καιρῷ ἐπαναστάσεως εὐρίσκουν ἐν αὐτῇ καταφύγιον ὅλοι οἱ χωρικοὶ τούρκοι τοῦ διαμερίσματος, μέγα μέρος τοῦ τουρκικοὺ πληθυσμοῦ τοῦ Λασηθίου καὶ ἐκ τοῦ τμήματος Ῥεθύμνης οἱ Ἀμπαδιώται, ἤτοι ἐν συνόλῳ πρόσθετος πληθυσμὸς 25,000 περίπου. Ἐννοεῖται ὅμως ὅτι ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει οἱ ἐρχόμενοι ἐκ τῶν χωρίων τούρκοι καταλαμβάνουν τάς οἰκίας τῶν χριστιανῶν πολιτῶν ἐκδιώκοντες αὐτούς, διότι εἶνε μὲν εὐρὺς ὁ χῶρος τῆς πόλεως, ἀλλ’ οὐχὶ καὶ πολλὰ τὰ οἰκήματα. Μεγάλας ἐκτάσεις κατέχουν λαχανόκηποι καὶ περιβόλια, αἱ πλεῖσται δὲ τῶν οἰκιῶν εἶνε μονώροφοι καὶ τοῦτο ἀποτελεῖ μίαν ἔτι ἀντίθεσιν πρὸς τὰ Χανιά, ὅπου τὸ στενὸν τοῦ χώρου ἠνάγκασε τοὺς κατοίκους νὰ ἐγείρωσι πολυωρόφους οἰκίας, χωρὶς αὐλάς, ἑκατέρωθεν στενῶν ὁδῶν. Εἰς τὰ Χανιὰ θὰ ἐπνίγετο ὁ ἄνθρωπος ἐὰν δὲν ὕπηρχον αἱ ἐξοχαί, ἡ Χαλεπά, ὁ δημόσιος κῆπος καὶ ἡ προκυμαία· εἰς τὸ Ἡράκλειον ἐπιπνέει πλῆξις καὶ ἀνία, πρὸς διασκέδασιν τῆς ὁποίας δὲν ὑπάρχουν παρὰ μόνον τὰ οἰνοπωλεῖα.

Τὸ ἐσωτερικὸν τοῦ Ἡρακλείου εἶνε τουρκικώτατον. Δὲν ἀπαντᾷς Βεγγαζίους ἔδω· τὸ ἐπάγγελμα τοῦ ἀχθοφόρου ἔχουν ἀνατολίται Τούρκοι καὶ αἰθίοπες· ἀπαντᾷς ὅμως Τούρκους περισσοτέρους μὲ τὸν ἐντόπιον Τουρκικὸν ἱματισμόν, μὲ τὸ κοντὸν φέσι καὶ τὴν βαρεῖαν φούνταν, ἀπαντᾷς κληρικοὺς Τούρκους συχνά, ἔχοντας τσιμπούκιον, στλεγγίδα καὶ διάφορα ἄλλα σύνεργα εἰς εἶδος σελαχίου, τὸ ὁποῖον περιζώνει τὴν ὀσφὺν τῶν· ἀπαντᾷς τζαμιὰ μὲ ὑψηλοὺς μιναρέδες ἀνὰ πᾶν βῆμα. Αἱ πλεῖσται τῶν οἰκιῶν ἔχουν τουρκικὸν ῥυθμόν· καὶ αὐταὶ αἱ χριστιανικαὶ ἔχουν κιόσκια καὶ ἰδίως μικρὰ κιοσκάκια, ὡς σκοπιάς, ἀπὸ τα ὁποία αἱ γυναῖκες παρατηροῦν τοὺς διαβάτας, διότι συνήθως περικλείονται ὑπὸ αὐλῶν καὶ τὰ παραθύρα δὲν βλέπουν εἰς τάς ὀδούς. Τὸ ὁμοιομορφον τοῦτο τῆς οἰκοδομικῆς ὑπηγόρευσαν ἴσως ἄλλοτε κατὰ τοὺς χρόνους τῆς τουρκικὴς αὐθαιρεσίας λόγοι προφυλάξεως, αὐτοὶ ἀκριβῶς οἱ λόγοι οἵτινες ἠνάγκαζαν τότε τινὰς χριστιανὰς γυναίκας, ἰδίως τὰς εὐειδεῖς, νὰ ἐξέρχωνται μὲ φερετζέν, ὡς χανούμισσαι. Μίαν τοιαύτην γραῖαν, διατηροῦσαν ἀκόμη τὴν συνήθειαν τοῦ φερετζέ, εἴδα πρὸ ὀλίγων ἐτῶν εἰς τὴν ἐκκλησίαν. Ὁμοίως ἐνεδύοντο καὶ οἱ ἑλληνίδες, τάς ὁποίας οἱ Τούρκοι διὰ τῆς βίας εἴσηγον τότε εἰς τὰ χαρέμια τῶν καὶ εἰς τάς ὁποίας ἐπέτρεπον νὰ διατηρῶσι τὸ χριστιανικὸν θρήσκευμα. Ἀπὸ τίνων ἐτῶν ὅμως οἱ χριστιανοὶ ἤρχισαν νὰ νεωτερίζωσιν εἰς τὴν οἰκοδομὴν τῶν οἰκιῶν τῶν καὶ πολλαχοὺ παρὰ τὰ βαρέα καί […] καὶ κομψὰ οἰκήματα ἀπηλλαγμένα κιοσκίων καὶ ἄλλων τουρκικών […].

Οἱ Τούρκοι τοῦ Ἡρακλείου, ὡς καὶ ἀλλαχοῦ ἐλέχθη, φαίνονται γνησιώτεροι τῶν Χανιωτὼν μουσουλμάνοι, νωθρώτεροι, ἠρεμώτεροι, ὁ βηματισμὸς τῶν ἔχει τὶ τὸ ἀνατολικώτερον καὶ εἰς τὴν γλῶσσαν τῶν ἐγκατασπείρουν περισσοτέρας τουρκικὰς λέξεις. Ἄλλως τε εἶνε ἐξηκριβωμένον ὅτι ἐν Ἡρακλείῳ κατοικοῦν οἱ περισσότεροι ἐγγράμματοι Τούρκοι καὶ οἱ τίτλοι τοῦ μουλλὰ καὶ τοῦ ἐφέντη δίνουν καὶ παίρνουν. Τοῦρκος Ἠρακλειώτης ἐλθὼν πρώτην φορὰν πρὸ τίνων ἐτῶν εἰς Χανία, ἐξέφρασε μεγάλην ἀπορίαν:

-Εἴντα Τούρκοι εἶνε, μωρέ, τούτοι-νε οἱ Χανιώταις, για τὸ μεγαλοδύναμο Θεό! Ἄκους νὰ λένε τὸ κιντὶ «’σπερνὰ» καὶ τὸ μεχτέπι «σκολειό;»

Πιθανώτατον δὲ εἶνε ὅτι εἰς τὸ Ἡράκλειον ἐγκατεστάθησαν κατὰ τὴν ἅλωσιν οἱ περισσότεροι γνήσιοι Τούρκοι, διότι καὶ ἔρημος ἀφεθῇ ὑπὸ τῶν Ἐνετὼν ἡ πόλις καὶ πρωτεύουσα ὡρίσθη. Ἀλλ’ αἱ μεγάλαι τουρκικαὶ οἰκογένειαι τοῦ Ἡρακλείου παρήκμασαν αἱ πλεῖσται καὶ εἰς πενίαν καὶ ἀθλιότηταν περιέπεσαν.

Ἡ ἀρχαία καὶ μυθωδὼς πλουσία οἰκογένεια τῶν Χανιαλήδων ἐξέλιπε καὶ μόνον τὰ ἀπέραντα τῆς κονάκια σῴζονται ἀκόμη. Ἀλλ’ ἐὰν οἱ ἀγάδες τοῦ Ἡρακλείου ἕνεκα τῆς ὀκνηρίας καὶ ἀβελτηρίας τῶν ἐκπίπτουν, οἱ Χριστιανοί, οἵτινες ἀποτελοῦν μόλις τὸ ἐν τέταρτον τοῦ ἐξ 25,000 ὁλικοῦ πληθυσμοῦ, προοδεύουν σταθερὼς διὰ τῆς φειδοῦς καὶ τῆς ἐμπορικῆς τοὺς εὐφυίας. Εἶνε οἱ κύριοι τῆς ἀγορᾶς, ἔχοντες ὅλον σχεδὸν τὸ ἐμπόριον εἰς χεῖρας τῶν, καὶ οἱ κοινότης τῶν εἶνε ἡ εὐπορωτέρα καὶ προοδευτικωτέρα τῶν χριστιανικῶν τῆς νήσου κοινοτήτων. Τὰ ἐκπαιδευτήρια τῶν Ἠρακλειωτὼν ἦσαν πάντοτε τὰ καλλίτερα καὶ τελειότερα, ἀπὸ πολλῶν δὲ ἐτῶν δαπανῶσι μεγάλα ποσὰ πρὸς διάσωσιν τῶν κρητικῶν ἀρχαιοτήτων καὶ τὸ ἀρχαιολογικὸν αὐτῶν μουσεῖον, ὅπου φυλάττονται τὰ εὐρήματα τοῦ Ἰδαίου Ἄντρου, εἶνε ἐκ τῶν σπουδαιοτάτων. Τὴν αὐτὴν οἰκονομικὴν πρόοδον ἀπέναντι τῶν Τούρκων παρουσιάζουν καὶ οἱ Ῥεθύμνιοι, ἀλλ’ ἐν Χανίοις ἀτυχῶς τὸ ἐμπόριον περίηλθεν εἰς χεῖρας τῶν Ἑβραίων· καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ Τούρκοι τῶν Χανίων ἀναπτύσσουν ἀδόκητον δραστηριότητα.

Οἱ Ἠρακλειώται εἶνε συντηρητικώτεροι καὶ πρακτικώτεροι τῶν ἄλλων Κρητῶν, τὴν διστακτικότητα τῶν δὲ μεταδίδουν καὶ εἰς τοὺς κατοίκους ὅλων τῶν ἀνατολικῶν ἐπαρχιῶν, οἵτινες ἐξ Ἡρακλείου κυρίως ὁδηγούνται ἐν τῇ πολιτικῇ τῶν πορεία. Διὰ τοῦτο, ἀλλὰ καὶ διότι οἱ Χανιώται ἔχουν ἐγγὺς τὰ δυσπορθητὰ Λευκὰ ὅρη καὶ τὸ ὀχυρὸν καταφύγιον τῶν Σφακιών, εἰς τάς ἐπαναστάσεις ἔχουσι τὴν πρωτοβουλίαν οἱ τελευταῖοι, ἕπονται δὲ οἱ τῶν ἀνατολικῶν ἐπαρχιῶν. Τοῦτο τουλάχιστον συμβαίνει ἀφ’ ὅτου οἱ Τούρκοι κατέλαβον τὴν Κρήτην, διότι ἐπ’ Ἐνετὼν ἐκ Λασηθίου ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἐδίδετο τὸ πρῶτον τῶν ἐνόπλων ἐξεγέρσεων σύνθημα.

Ἐὰν ἐξηρτάτο ἀπὸ τοὺς Ἠρακλειώτας, ὀλιγώτεραι βεβαίως ἐπαναστάσεις θὰ ἐγίνοντο, ἀλλ’ ἴσως θὰ ἐγίνοντο μετὰ καλλιτέρας ὀργανώσεως καὶ παρασκευῆς. Διότι ὁ λαὸς τῶν ἀνατολικῶν ἐπαρχιῶν εἶνε πειθαρχικώτερος καὶ δυσκόλως παρασύρεται εἰς πρόωρα ἢ ἀπαράσκευα κινήματα, οὔτε ἑξαναγκάζεται ὑπὸ τῶν Τούρκων, ὡς ἐν Χανίοις, ὅπου τα φυλετικὰ μίση εἶνε ὀξύτερα καὶ ἀγριώτερα, καὶ δύναται τὶς νὰ εἴπῃ ὅτι οἱ Τούρκοι μᾶλλον κάμνουν τάς ἐπαναστάσεις.

Ἀλλ’ ἡ ἐφεκτικότης τῶν Ἠρακλειωτὼν ἔχει καὶ ἕνα ἄλλον λόγον. Εἰς τάς πεδινὰς ἐπαρχίας τοῦ διαμερίσματος Ἡρακλείου, ὅπου κατοικεῖ τὸ ἥμισυ καὶ πλέον τοῦ ὅλου τουρκικοὺ πληθυσμοῦ τῆς νήσου, ὁ ζυγὸς ἐβάρυνε περισσότερον καὶ ἐταπείνωσε τὸ θάρρος, τὸ ὁποῖον δὲν εὕρισκεν ἀπρόσιτα καταφύγια οἷα τὰ ἐπὶ τῶν Λευκῶν Ὀρέων. Μόλα ταῦτα οὐδέποτε καὶ εἰς τάς ἐπαρχίας ταύτας ἐδουλώθη τὸ φρόνημα. Κατ’ αὐτοὺς τοὺς χρόνους τοῦ γιανιτσαρισμοὺ εἰς τῇ Μεσαρὰν ἐπὶ ἔτη ἐμάχετο κατὰ τῶν Τούρκων ὁ ἀρματωλὸς Λόγιος καὶ εἰς τὴν πεδιάδα ὁ Βέργας. Εἰς ὅλας δὲ τάς ἐπακολουθησάσας ἐπαναστάσεις διέπρεψαν οἱ ἔφιπποι τῆς Μεσαρὰς καὶ οἱ εὔσωμοι ἄνδρες τοῦ ὀρεινοῦ Μαλεβυζίου.

Οἱ Ἠρακλειώται καὶ ἐν γένει οἱ κάτοικοι τῶν ἀνατολικῶν ἐπαρχιῶν ἔχουσιν ἰδιαιτέραν προφοράν, ὀλίγον κακόηχον, μὴ ἔχουσαν τὸ ἐπισυρτὸν καὶ τὴν εὔροιαν τῆς προφορᾶς τῶν ἄλλων Κρητῶν. Ἀλλ’ οὔτε τὴν περὶ τὸν ἱματισμὸν φιλοκαλίαν τῶν Λευκοριτών, οὔτε τὴν ἁπλότητα τῶν χωρικὼν ἔχουν οἱ χριστιανοὶ τῆς πόλεως Ἡρακλείου. Συνήθως φοροῦν βράκας καθ’ ὑπερβολὴν μακριὰς καὶ φέσια χαμηλά, ὅσον δὲ πλούσιος καὶ ἂν εἶνε ὁ ἱματισμὸς τῶν πάντοτε εἶνε ἄκομψος καὶ σχεδὸν κωμικός. Ἀλλ’ οἱ Ἠρακλειώται δὲν δίδουν σημασίαν εἰς αὐτά. δὲν εἶνε ὡς οἱ Σφακιανοὶ οἵτινες πρώτιστον αὐτῶν μέλημα θεωροῦν νὰ ἔχουν κομψὰ φορέματα καὶ πολύτιμα ὅπλα. Οἱ Ἠρακλειώται, ὡς εἴπομεν, εἶνε πρακτικοὶ ἄνθρωποι, οὐδεὶς δὲ θὰ τοὺς ἐμέμφετο διὰ τοῦτο, ἂν ἡ πρκτικότης τῶν δὲν ἔφθασεν ἐνίοτε μέχρι προστυχιάς, ὡς φθάνει τῶν Χανιωτὼν ἡ ἐπιδεικτικότης μέχρις ἐλαφρότητος […]. Οἱ Ῥεθύμνιοι, εὑρισκόμενοι μεταξὺ Χανιωτὼν καὶ Ἠρακλειωτὼν μετέχουν τῶν ἀρετῶν καὶ τῶν ἐλαττωμάτων ἀμφοτέρων.

Τὸ Ἡράκλειον κτισθὲν ὑπὸ τῶν καταλαβόντων τὴν Κρήτην Ἀράβων κατὰ τὸν Θ’ αἰῶνα ἐπὶ τῶν ἐρειπίων τοῦ ἐπινείου τῆς Κνωσσού, ὠνομάσθη Χάνδαξ, δηλαδὴ πόλις ὠχυρωμένη. Τὸ ὄνομα τοῦτο μετετράπη βραδύτερον ὑπὸ τῶν καταλαβόντων τὴν νῆσον Ἐνετὼν εἰς Candia, ὅπερ μὲ τὸν καιρὸν ἐδόθη καὶ εἰς ὅλην τὴν νῆσον. Οἱ Ἐνετόι ὠχύρωσαν κατ’ ἀρχὰς τὴν ἀραβικὴν πόλιν καὶ μέχρι σήμερον σῴζεται μέρος τοῦ τείχους ἐκείνου. Ἀλλὰ βραδύτερον ηὔρυναν τὴν πόλιν καὶ διὰ νέων τειχῶν τὴν περιέβαλαν· οὕτω δὲ ἀπετελέσθησαν δύο πόλεις, ἡ μία ἐντὸς τῆς ἄλλης, ἡ μία «ἔξω πόλις» καὶ ἡ ἄλλη ἡ πρὸς τὴν θάλασσαν «μέσα πόλις», διεχωρίζοντο δὲ ὑπὸ τοῦ μέσου τείχους τοῦ ὁποίου ἡ πύλη ἦτο ἐκεῖ ὅπου σήμερον ἡ ἀγορά. Τὰ τείχη τοῦ Ἡρακλείου μετὰ τῶν ἐξωτερικῶν ὀχυρωματικὼν ἔργων, τὰ ὁποῖα ἐκαλοῦντο φορτίνια, καθίστων τὴν Κάνδιαν πρώτης τάξεως φρούριον, ἀλλὰ καὶ σήμερον τὰ τείχη, ἀβλαβῆ διατηρούμενα, ἔχουν καταπληκτικὸν ὄγκον μὲ τάς ἐπικαθημένας ὑψηλὰς ἐπάλξεις. Διὰ τοῦτο οἱ Τόυρκοι διὰ νὰ τὴν κυριεύσωσιν ἐχρειάσθησαν 22 ἔτη. Κατὰ τὴν μακρὰν δ’ ἐκείνην πολιορκίαν ἠρημώθησαν καὶ ἀπεψιλώθησαν τὰ περίχωρα τῆς πόλεως ἐπὶ τῶν ὁποίων καὶ κατόπιν ἀπηγορεύθη πᾶσα καλλιέργεια. Ἐκ τῶν πολυαριθμῶν ὑπονόμων καὶ ἀνθυπονόμων, αἵτινες ἐσκάφησαν τότε, ὅλη σχεδὸν ἡ κύκλῳ ἔκτασις εἶνε κουφωμένη.

Ἀλλ’ ὅσον ἰσχυρὸν καὶ ἂν ἦτο τὸ φρούριον, δὲν θ’ ἄντειχεν ἐπὶ τοσούτον χρόνον, ἂν ἡ ἐνετικὴ φρουρὰ δὲν ἐβοηθεῖτο ὑπὸ τῶν ἐντοπίων Ἑλλήνων, οἵτινες μέχρι τῆς τελευταίας στιγμῆς ἐπολέμησαν ἠρωικότατα μετὰ τῶν Ἐνετών. Ὁ ἡγούμενος τῆς μονῆς Ἀγκαράθου ἔκτισε τρόπαιον μὲ κεφαλὰς Τούρκων πρὸ τῶν πυλῶν τῆς πόλεως. Ὁ δὲ μοναχὸς Εὐγενικὸς ἡγεῖτο τῶν τελευταίων ἐξόδων, ἂς ἐπιχειρῆσαν οἱ Ἕλληνες μαχηταί.

Ὁ περίπατος τῶν Ἠρακλειωτὼν γίνεται συνήθως ἐπὶ τῶν τειχῶν, πρὸ τῶν ὁποίων ἐκτείνεται ξηρὰ καὶ ἄδενδρος πεδιάς, ἀπολήγουσα πρὸς νότον εἰς τὸ κωνοειδὲς βουνὸν Γιούχταν, ἐπὶ τοῦ ὁποίου οἱ ἀρχαῖοι Κρῆτες ἐδείκνυον τὸν τάφον τοῦ Διός, δι’ ὅπερ ἀπεκλήθησαν ψεῦσται.

Ἀνατολικώτερον ἔκειτο ἡ ἰσχυρὰ Κνωσσός, τῆς ὁποίας τὰ ἐρείπια ἐχρησίμευσαν διὰ τάς οἰκοδομὰς καὶ τὰ ὀχυρώματα τοῦ Χάνδακος. Πρὸς δυσμὰς δὲ εἰς ἀπόστασιν 6-7 μιλίων ὑψούται ἡ Ἴδῃ, ἐπὶ τῶν ἀνατολικῶν ὑπωρειῶν τῆς ὁποίας ἐκτείνεται ἡ ἐπαρχία Μαλεβίζι, περίφημος διὰ τοὺς ἀφθόνους καὶ ἐκλεκτοὺς οἴνους τῆς, οἵτινες ὑπὸ τὸ ὄνομα Μαλβαζία ἦσαν περιζητητοὶ κατὰ τὸν μεσαίωνα. Ὄπισθεν δὲ τοῦ Γιούχτα κεῖται ἡ μεγάλη καὶ εὐδαίμων κώμη Ἀρχάναις κατοικουμένη ἀπὸ 2,000 καὶ πλέον χριστιανούς.

Ἡ πόλις ἔχει τρεῖς πύλας, τῶν Χανιών, τὴν Καινουργίαν καὶ τοῦ Λαζαρέτου. Πρὸ τῆς τελευταίας ὑψούται μικρὸν φρούριον, Ἀκιτάμπια, συγκοινωνοὺν ὑπογείως, ὡς ὅλα τα ἐξωτερικὰ ὀχυρώματα, μετὰ τῆς πόλεως· περαιτέρω δὲ εἶνε τὸ χωρίον τῶν λεπρῶν, ἡ Μεσκινιά, ὅπου μετὰ τῶν ἐλεφαντιόντων κατοικοῦν καὶ ὑγιεῖς.

Πέραν τῶν ὑψωμάτων τοῦ Γιούχτα ἐκτείνεται πεδινὴ χώρα μέχρι τῆς νοτίας θαλάσσης καὶ ἐξ ἀνατολῶν μέχρι τῶν ὀρέων τοῦ Λασηθίου, περιλαμβάνουσα τάς ἐπαρχίας Πεδιάδα, Μονοφάτσι, (Bonifacio), Καινούργιο καὶ Πυργιώτισσαν, ἐξ ὢν ἡ δευτέρα ἔχει Τούρκους 10,000 ἀπέναντι 7,000 χριστιανῶν. Ἡ λεγομένη Μεσαρὰ ἀποτελεῖται κυρίως ἀπὸ τάς πεδινὰς ἐπαρχίας Καινούργιο καὶ Πυργιώτισσαν, αἵτινες κατέχουν τὴν πεδιάδαν τῆς ἀρχαίας Γορτύνης· ἐνταύθα δ’ εὑρίσκεται καὶ τὸ σπήλαιον τὸ ὁποῖον ἀλόγως οἱ περιηγηταὶ ὠνόμασαν Λαβύρινθον καὶ τὸ ὁποῖον εἰς τοὺς καθ’ ἡμᾶς χρόνους, ἀντὶ νὰ δέχεται ἀνθρωποθυσίας, πολλάκις παρέσχεν ἄσυλον καὶ σωτήριον εἰς ἀσθενῇ πλάσματα καταδιωκόμενα ὑπὸ τῶν Τούρκων.

Τὸ διαμέρισμα τοῦ Ἡρακλείου, τὸ μέγιστον τῆς νήσου, περιλαμβάνει ἐξ ἐπαρχίας. Ὑπὸ τοῦ λαοῦ δὲ ἡ πόλις ὀνομάζεται Κάστρο ἢ μεγάλο Κάστρο καὶ οἱ κάτοικοι αὐτῆς Καστρινοί. Ἀλλ’ οἱ κάτοικοι τῶν δυτικῶν ἐπαρχιῶν ἀποκαλοῦν ὅλους τοὺς πέραν τῆς Ἴδης μέχρι Σητείας Καστρινούς.

Ι. Κονδυλάκης