Τι είναι φιλοκαλία;
Τί εἶναι φιλοκαλία; Συγγραφέας: |
ΥΠΑΡΧΕΙ γενεά τις μεμψιμοίρων φυσιοδιφῶν καὶ ἐπιστημόνων, ἰσχυριζομένων ὅτι τῆς φύσεως αἱ δυνάμεις ἐξαντλούνται καθ’ ἑκάστην· ὅτι οἱ ἄνδρες δὲν γεννῶνται εὔρωστοι ὅπως πρίν, αἱ γυναῖκές εἰσιν ἧττον ὡραῖαι, τὰ ἄνθη ἔχωσιν ἀσθενεστέραν ὀσμήν, οἱ καρποὶ κατωτέραν γεῦσιν, καὶ αὐτῶν τῶν ἥλιακῶν ἀκτίνων τὸ θάλπος ἐπαισθητῶς ἐλαττοῦται.
Ἂν ἡ παρακμὴ αὕτη περιωρίζετο εἰς μόνον τὸν ὑλικὸν κόσμον, τὸ κακὸν ἤθελεν εἶναι ἴσως ὑποφερτόν. Δυστυχῶς ὅμως μετὰ τοὺς μεμψιμοίρους φυσιοδίφας ἐμφανίζονται οὐχ ἧττον μεμψίμοιροι φιλόσοφοι προθύμως ἀποδεικνύοντες ὅτι τοῦ πνεύματος ἡ κατάπτωσις εἶναι ἔτι μείζων ἢ τῆς σαρκός, αἱ δὲ σήμερον μητέρες ἔπαυσαν γεννῶσαι οὐ μόνον Ἡρακλεῖς καὶ Ἑλένας κατὰ τὴν ρώμην καὶ τὸ κάλλος, ἀλλὰ καὶ Ὁμήρους, Σωκράτας καὶ Φειδίας. Τινὲς δὲ τούτων καὶ περαιτέρω προβαίνοντες, διατείνονται ὅτι μετὰ τῆς μεγαλοφυΐας συνεξηντλήθη καὶ ἡ καλαισθησία, ὥστε τὰ ἔργα τῶν ἀρχαίων σεβόμεθα μὲν καὶ θαυμάζομεν καθ’ ἕξιν καὶ κατὰ παράδοσιν, ἀλλ’ ἀδυνατοῦμεν νὰ εὕρωμεν ἐν αὐτοῖς τὴν ἡδονὴν ἐκείνην, πρὸς ἣν ἀπαιτοῦνται λεπτότεραι αἰσθήσεις καὶ θερμοτέρα καρδία.
Ἀλλ’ ἐὰν καὶ ἡ τελευταία αὕτη ὑπόθεσις ἀληθεύῃ, τότε οὐ μόνον Ὁμήρους καὶ Φειδίας, ἀλλὰ καὶ Λογγίνους ἢ Ἀριστάρχους πρέπει ν’ ἀπελπισθῶμεν ὅτι θέλομεν ἰδεῖ ποτε ἐπὶ τῆς γῆς, εἰς δὲ τὴν θέσιν τῆς θυγατρὸς τῆς Λήδας ἐνεθρονίσθη ὁριστικῶς ἡ Καλὴ Ἑλένη τοῦ Ὀφφεμβάχου καὶ αἱ ταύτῃ ὅμοιαι ἡρωίδες τῆς παρακμῆς.
Πρὶν ὅμως ἀποφασίσωμεν νὰ θρηνήσωμεν ὡς ἀνεπιστρεπτὶ ἀποπτᾶσαν ἐκ τῆς οἰκουμένης τὴν φιλοκαλίαν, καλὸν εἶναι νὰ ἐξετάσωμεν τί εἶναι αὕτη κατὰ τὴν γνώμην τῶν τόσῳ ἐπιδεικτικῶς ἐπὶ τῇ ἀπωλείᾳ αὐτῆς πενθούντων.
Κατὰ τὸν Σταγιρίτην, ὁ δυνάμενος νὰ δώσῃ ἀκριβῆ πράγματός τινος ὁρισμὸν πρέπει νὰ θεωρῆται ὡς αὐτόχρημα θεός· τὸ δὲ νὰ εἶναι ἁπλῶς θεῖος δὲν ἀρκεῖ, φαίνεται, πρὸς τοῦτο, καὶ παράδειγμα ἔστω ὁ θεῖος Πλάτων, ὁ πειραθεὶς νὰ ὁρίσῃ τί εἶναι ἄνθρωπος καὶ συγχύσας αὐτὸν πρὸς μαδηθέντα ἀλεκτρυόνα, καὶ οἱ σήμερον φυσιολόγοι, οἱ τοσαύτας συσσωρεύσαντες περὶ τοῦ αὐτοῦ θέματος βλασφημίας, ὥστε ὁ ἀρχιεπίσκοπος Καλοπράγμων (Bonnechose) ἠναγκάσθη ν’ ἀφορίσῃ αὐτοὺς ἐν πληθούσῃ γερουσίᾳ.
Ἐκ τούτου πολὺ φοβούμεθα ὅτι ἀνεπίληπτές τις ὁρισμὸς τῆς φιλοκαλίας ἔσται ἡμῖν δυσεύρετος. Ἀληθὲς εἶναι ὅτι ὁ ἀριθμὸς τῶν ὁρισμῶν τούτων εἶναι μέγας καὶ ὁ ὄγκoς τῶν ὁρισάντων πολύς. Ἀλλὰ καθώς, κατὰ τοὺς ἠθικολόγους, ἡ πληθὺς τῶν νόμων εἶναι ἀσφαλὲς τεκμήριον τῆς διαφορᾶς τῶν ἠθῶν, οὕτω, νομίζω, καὶ τῶν ὁρισμῶν ἡ ἀφθονία οὐδὲν ἄλλο ἀποδεικνύει ἢ τὴν ἀσάφειαν τῶν ἰδεῶν.
Ὁπωσδήποτε, ἀναγκαζόμενοι νὰ παραθέσωμεν τινὰς τῶν ὁρισμῶν τούτων, θέλομεν προτιμήσει τοὺς τῶν Γάλλων, οὐχὶ κυρίως ὡς κατεχόντων σήμερον τὴν δάφνην τῆς καλαισθησίας, ἀλλὰ πρὸ πάντων ὡς τῶν μόνων ὁπωσοῦν καταληπτῶν· ἐνῷ οἱ τῶν Γερμανῶν, βαθεῖς ὄντες ὡς ἀρτεσιανὰ φρέατα, ἀπαιτοῦσι τὴν εἰς τοὺς ἐρεβώδεις αὐτῶν μυχοὺς κατάβασιν μετ’ ἐξαιρετικῆς τινος παρασκευῆς φώτων καὶ λαμπάδων, ἧς ἀμοιροῦμεν.
«Ἡ φιλοκαλία, κατὰ τὸν Μοντέσκιον, συνίσταται εἰς τὸ διακρίνειν μετ’ ὀξυδερκείας καὶ ἑτοιμότητας τὸν βαθμὸν τῆς ἡδονῆς, ἣν ἕκαστον ἀντικείμενον δύναται νὰ παράσχῃ τοῖς ἀνθρώποις».
Ἀλλ’ ὁ σοφὸς συγγραφεὺς τοῦ Πνεύματος τῶν νόμων φαίνεται συγχέων ἐνταῦθα τὴν εὐφυΐαν μετὰ τῆς φιλοκαλίας. Ἔργον τῷ ὄντι τῆς πρώτης εἶναι ν’ ἄνευρίσκῃ καὶ μεταχειρίζηται προσηκόντως τὸ δυνάμενον νὰ προξενήσῃ ἡδονήν, ἐνῷ ἡ δευτέρα περιορίζεται εἰς τὸ ἐξαλείφειν καὶ λειαίνειν πᾶν ἴχνος τραχύτητος καὶ ἀνωμαλίας, ἔχουσα πρὸς τὴν εὐφυΐαν ὅπως ἡ χάρις πρὸς τὴν καλλονήν.
Ὁ Βολταῖρος ὀνομάζει φιλοκαλίαν «τὴν δύναμιν τοῦ αἰσθάνεσθαι τὸ καλὸν καὶ τὸ μὴ τοιοῦτον ἐν πάσαις ταῖς τέχναις». Ἕκαστος ὅμως ἐννοεῖ ὅτι ὁ ὁρισμὸς οὗτος, περιοριζόμενος εἰς μόνον τὸ αἴσθημα, εἶναι μονομερής, ἀφοῦ πλὴν τούτου ἡ φιλοκαλία ἀπαιτεῖ τὴν γνῶσιν, τὴν φωτίζουσαν καὶ δικαιολογοῦσαν τὰς κρίσεις αυτῆς.
Ὁ δὲ Ἀλεμβέρτος, θετικὸς ὢν ἄνθρωπος καὶ γεωμέτρης, ἀφίνει κατὰ μέρος τὸ αἴσθημα καὶ ὀνομάζει φιλοκαλίαν «τὴν δύναμιν τοῦ διακρίνειν ἐν παντὶ ἔργῳ τὰς ἰδιότητας, δι’ ὧν πρέπει νὰ ἀρέσῃ». Ὁ ὁρισμὸς οὗτος εἶναι πάντων ἐλλιπέστερος· διότι καθ’ ἑκάστην ἀπαντῶμεν σοφοὺς ἀνθρώπους, κατόχους τῶν κανόνων τῆς αἰσθητικὴς ὀρθοδοξίας καὶ ἱκανωτάτους νὰ διακρίνωσιν ἐν ποιήματι ἢ ἐν εἰκόνι πᾶσαν ἀρετὴν καὶ πᾶν πλημμέλημα, ἀλλ’ ἐν τούτοις οὐδὲν αἰσθανομένους, καθότι τὸ ἐπίστασθαι διαφέρει τοῦ αἰσθάνεσθαι.
Κατὰ δὲ τὸν Le Batteux ἡ φιλοκαλία εἶναι «φυσική τις εὐαισθησία ἐντελῶς ἀνεξάρτητος τῆς τέχνης καὶ τῆς ἐπιστήμης». Ἀλλ’ οἱ ἀποδεχόμενοι τὸν τοιοῦτον ὁρισμὸν πρέπει καὶ νὰ παραδεχθῶσιν ὅτι οἱ σκοτεινότεροι αἰῶνες καὶ αἱ σκυθικώτεραι τῶν φυλῶν δύνανται νὰ διαγωνισθῶσι περὶ φιλοκαλίας πρὸς τοὺς ἐπὶ Περικλέους Ἀθηναίους καὶ τοὺς Ἰταλοὺς ἐπὶ Μεδίκων.
«Ἡ φιλοκαλία, λέγει ὁ ἱππότης Βουφλέρος, εἶναι ἡ ἁφὴ τῆς εὐφυΐας». Ὁ ὁρισμὸς οὗτος εἶναι τῷ ὄντι εὐφυέστατος, ἀλλ’ οὐδὲν πλέον.
Τοῦ λόγου ὄντες περὶ φιλοκαλίας, ἄδικον ἤθελεν εἶναι νὰ μὴ παραθέσωμεν καὶ γυναικεῖόν τινα ὁρισμόν. Πρόχειρον ἔχομεν τὸν τῆς Κας Στάελ, καθ’ ἣν «φιλοκαλία εἶναι ἡ γνῶσις τῶν ἀληθινῶν καὶ μονίμων σχέσεων». Τὸν τοιοῦτον ὁρισμὸν τῆς γαλάτιδος σιβύλλης ἐξηγοῦνται obscura per obscuris μετὰ τῆς προσηκούσης ταπεινότητος ὁμολογοῦμεν ὅτι οὐδόλως ἐνοήσαμεν.
Ἐκ τῶν ἀνωτέρω γίνεται δῆλον ὅτι οἱ περὶ φιλοκαλίας γνωματεύσαντές εἰσι διῃρημένοι εἰς δύο ἀντιμέτωπα στρατόπεδα· οἱ μὲν θεωροῦσιν αὐτὴν ὡς φυσικόν τι καὶ αὐθύπαρκτον δώρημα, οἱ δὲ ὡς ἁπλοῦν προϊὸν ἐπιστήμης καὶ ἐμπειρίας. Πρό τινων ἐτῶν κραταιὸς πόλεμος εἶχεν ἐγερθῆ ἐν τῇ πολιτείᾳ τῶν θεολόγων περὶ τοῦ ἀκανθώδους φυτοῦ, ἐξ οὗ συνίστατο ὁ ἐπὶ τῆς κεφαλῆς τοῦ Σωτῆρος ἐπιτεθεὶς στέφανος. Οἱ μὲν ἰσχυρίζοντο ὅτι ὁ ἅγιος στέφανος ἦτο ἐκ συνήθων ἀκανθῶν, οἱ δέ, οὐδαμοῦ τῆς Παλαιστίνης εὑρίσκοντες σήμερον τοιαύτας, ἤθελον αὐτὸν ἐκ ράμνων, ἐνῷ ἄλλοι ἀποφαίνοντο ὅτι ἐπλέχθη ἐκ κλάδων ἀκακίας, ἣν οἱ Ἕλληνες ἐκάλουν ἄκανθαν, καὶ ἕτεροι, μὴ στέργοντες τὰς ἀκάνθας, ἤθελον αὐτὸν ἐκ θαλασσίου σχοίνου. Ἡ φιλονικία ἐφαίνετο ἀδιέξοδος, ἀλλ’ ἀγαθός τις χριστιανὸς κατώρθωσε νὰ συμβιβάσῃ πάσας τὰς διαμαχομένας γνώμας ἀποφανθεὶς ὅτι ὁ στέφανος τοῦ Ἰησοῦ «συνίστατο ἐκ παντοίων ἀκανθωδῶν φυτῶν συνδεδεμένων διὰ θαλασσίου σχοίνου». Τὸ αὐτὸ εὐσεβὲς καὶ διαλλακτικὸν ἔργον ἐπιχειροῦντες καὶ ἡμεῖς, τολμῶμεν νὰ ὁρίσωμεν τὴν φιλοκαλίαν «τὸ μετὰ λόγου αἴσθημα τῶν καλλονῶν τῆς τέχνης καὶ τῆς φύσεως».
Ὠνομάσαμεν τὴν φιλοκαλίαν αἴσθημα, διότι ὁ πολλὰ ἐπιστάμενος ἀλλ’ οὐδὲν αἰσθανόμενος ἔσται ἀείποτε ψυχρὸς τεχνίτης καὶ ἄδικος τεχνοκρίτης, προσεθέσαμεν δὲ μετὰ λόγου, διότι ὁ ζωηρὸς αἰσθανόμενος ἀλλ’ οὐδὲν ἐπιστάμενος θέλει ὑποπέσει ἐξάπαντος εἰς πολλὰς ἀτοπίας καὶ ἀνωμαλίας, ὁτὲ μὲν ματαιωριζόμενος ὡς ἀετός, ὁτὲ δὲ ἕρπων χαμαὶ ὡς κοχλίας. Τὸ αἴσθημα ἄνευ τῆς ἐπιστήμης εἶναι ὁδηγὸς τυφλός, πολλάκις ἀπατῶν καὶ ἐνίοτε παρασύρων εἰς κρημνοὺς καὶ ἀβύσσους· ἀλλὰ καὶ ἡ ἐπιστήμη, ὁσάκις δὲν θερμαίνεται ὑπὸ τοῦ αἰσθήματος, ἀδυνατεῖ νὰ εἰσδύσῃ εἰς τοὺς μυχοὺς τῆς φύσεως καὶ τῆς ἀνθρωπίνης καρδίας, αἱ δὲ κρίσεις αὐτῆς δύνανται μὲν νὰ ὦσιν ἀκριβεῖς καὶ ὀρθαί, ἀλλά, περιοριζόμεναι εἰς μόνην τὴν ἐπιφάνειαν τῶν πραγμάτων, μένουσιν ἐπιπόλαιοι.
Ἂν παραδεχθῶμεν τὸν ἀνωτέρω ὁρισμόν, δυνάμεθα ἴσως νὰ ἐξηγήσωμεν δι’ αὐτοῦ καὶ τὰς διαφορὰς καὶ ποικιλίας τῆς αἰσθητικῆς, αἵτινες ἀπαντῶνται κατ’ ἐποχάς, κατ’ ἔθνη καὶ κατ’ ἄτομα, ἀποδίδοντες αὐτὰς εἰς τὴν ἄνισον διανομὴν τῶν δύο στοιχείων, ἅτινα ἀπαρτίζουσι καθ’ ἡμᾶς τὴν φιλοκαλίαν, τοῦ αἰσθήματος δηλ. καὶ τῆς ἐπιστήμης. Οὕτω παρ’ Ἑβραίοις τὸ αἴσθημα, ἄμοιρον ἐπιστήμης, ἐνέπνεε τοῖς προφήταις τὰς καταπληκτικὰς αὐτῶν εἰκόνας καὶ ἀσιατικὰς ὑπερβολάς· πολὺ βραδύτερον ἐν Ρώμῃ, ἀκμαζούσης τῆς ἐπιστήμης καὶ χαλαρωθέντος τοῦ αἰσθήματος, ἀνεφάνησαν τὰ ἀνεπίληπτα ἀλλ’ ὁπωσοῦν ψυχρὰ ἀριστουργήματα τοῦ Κικέρωνος καὶ Ὁρατίου. Ὑπάρχουσιν ὅμως καὶ ἄλλοι τινὲς εὐτυχέστεροι αἰῶνες, ἢ μᾶλλον ἐπέλαμψαν παρ’ ἑνὶ μόνῳ λαῷ εὐτυχεῖς τινες ἡμέραι, καθ’ ἃς τὰ δύο συστατικὰ τῆς φιλοκαλίας, τὸ αἴσθημα καὶ ἡ γνῶσις, συνεκεράσθησαν μετὰ τοσαύτης πρὸς ἄλληλα ἁρμονικῆς ἀναλογίας, ὥστε ἀπετέλεσαν ἓν ἀδιαίρετον ὅλον, τὸ ἰδανικὸν καλόν, τὸ ἅπαξ μόνον ἐνσαρκωθὲν παρ’ ἀνθρώποις· συνέβη δὲ τοῦτο παρ’ Ἀθηναίοις, ὅτε ἐκτίζετο ὁ Παρθενὼν καὶ ἐδιδάσκετο ἡ Ἀντιγόνη.