ἐξήγησίν των ἀπόπειραι πρέπει νὰ παρηληφθῶσιν εἰς τὴν ἱστορίαν, τὴν παντὸς συμβολικοῦ περικαλύμματος γυμνὴν ἀλήθειαν ἐρευνῶσαν, καθὼς σήμερον στενῶς περιορίζεται, μάλιστα εἰς σύνοψιν ἱστορικὴν χάριν τῶν πολλῶν γραφομένην. » «Ἄλλο εἶναι τὸ ζήτημα! » Ἀλλὰ τὸ ἄλλο ἶσα ἶσα ζήτημα τοῦτο, ἆ εὐλογημένε! ἐβράχνιασε συζητῶν καὶ ἐκθέτων εἰς ὁλοκλήρους σελίδας ὁ Κ. Π. Ἀφ’ οὗ δὲ τέλος πάντων εἶδες τὸ φῶς τὸ ἀληθινὸν, πρὸς τί ὅλος αὐτὸς ὁ θόρυβος τῆς ἀντιλογίας;
Ἐν σελ. 114 τῆς ἱστορίας λέγει ὁ Κ. Π. τὰ ἑξῆς ο Περὶ δὲ τῶν καλῶν τεχνῶν δὲν ἔχομεν, κατὰ δυστυχίαν, ἐξαιρέσει τῆς ποιήσεως, εἰμὴ ἀσαφεστάτας εἰδήσεις· ἀλλὰ τῶν τεχνῶν ἡ καλλίστη ἐκείνη καὶ ὑψίστη ἤκμασεν ἔκτοτε θαυμασίως παρὰ τοῖς Ἕλλησι.. Τὸ ἀρχαιότατον αὐτῆς εἶδος ὑπῆρξε, καθ’ ὅλας τὰς πιθανότητας, τὸ ἐπικὸν, καὶ ἰδίως τὸ ἡρωϊκὸν ἔπος, δηλαδὴ ἡ διήγησις τῶν ἡρωϊκῶν κατορθωμάτων, τῆς ὁποίας λαμπρότατα δείγματα περιεσώθησαν, αἱ πολλάκις μνημονευθεῖσαι ’Ιλιὰς καὶ Ὀδύσσεια, διότι ὄχι μόνον τὸ γενεαλογικὸν ἔπος καὶ ἡ διδακτικὴ τοῦ Ἡσιόδου ποίησις (ἔργα καὶ ἡμέραι), ἀλλὰ καὶ αὐτὴ ἡ ἱερατικὴ, ἡ ἀποδιδομένη εἰς Ὀρφέα καὶ Μουσαῖον, ἔτι δὲ ἡ Ἡσιοδικὴ Θεογονία, φαίνονται μεταγενέστεραι τῆς. ὁμηρικῆς ποιήσεως. Τὸ δ’ ἔπος ὑπῆρξε τὸ ἀρχαιότατον. εἶδος τῆς ἑλληνικῆς ποιήσεως, διότι ἐθεράπευσε τὴν πρωτίστην τοῦ ἡρωϊκοῦ τούτου ἔθνους ἠθικὴν καὶ διανοητικὴν χρείαν. Ἀλλὰ ἔθνη ὕμνησαν πρὸ πάντων τὴν παντοδυναμίαν τοῦ Θεοῦ· διότι ἄμα μὲν εἶχον ὑγιεστέρας περὶ θεοῦ δοξασίας, ἄμα δὲ τοσαῦτα ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ ἔπαθον ἀπὸ τῆς τυραννίας ἰδίων ἢ ξένων δεσποτῶν, ὥστε, ταπεινωθέντα καὶ ἐξευτελισθέντα καὶ μηδεμίαν ἐπὶ γῆς εὑρίσκοντα παραμυθίαν, ἔστρεφον τὰς ἐλπίδας καὶ εὐχὰς αὑτῶν πρὸς τὸν οὐρανόν. Τινὰ μάλιστα τῶν ἐθνῶν τούτων οὐδὲ ἔσχον ἄλλο εἶδος ποιήσεως εἰμὴ τὸ ἱερατικὸν, ὡς οἱ Ἑβραῖοι, οἵτινες καὶ ἀνεδείχθησαν εἰς τοῦτο ἀμίμητοι. Ἐξ ἐναντίας οἱ Ἕλληνες ἐπρέσβευσαν ὅλως νηπιώδεις περὶ θεότητος δοξασίας, πρὸς δὲ τούτοις διάγοντες βίον μάχιμον καὶ ἀνεξάρτητον καὶ ὄντως ἡρωϊκὸν, ἐπὶ τοσοῦτον συνέλαβον τὴν συνείδησιν τῆς ὑπεροχῆς καὶ ἀξίας τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε καὶ εἰς τοῦς θεοὺς ἀπέδωκαν καὶ τὸ σχῆμα, καὶ τὰ πάθη καὶ τὸν βίον αὑτῶν. Φυσικὸν λοιπὸν ἦτο νὰ ὑμνήσωσι πρὸ πάντων τὰς μεγάλας τῆς ἡρωϊκῆς αὑτῶν γενεᾶς πράξεις. Διὰ δὲ τοῦτο ἡ θρησκευτικὴ ποίησις ὄχι μόνον ὑπῆρξε μεταγενεστέρα παρ’ αὐτοῖς, ἀλλὰ καὶ πολὺ ὑποδεεστέρα τῆς ἐπικῆς, εἰς ἣν ἐκ πρώτης ἀφετηρίας ἀπέβησαν ἀπαράμιλλοι. » Ἄς κρίνῃ ὁ ἀναγνώστης ἄν εἶναι ποτὲ δυνατὸν νὰ ἐκτεθῶσι πράγματα ὀρθότερα καὶ καθαρώτερα; Καὶ ὅμως εἰς τὸν Κ. Μ. ἐφάνησαν «συγκεχυμένως λεγόμενα. » Δια τί; Διότι «τὰ τελευταῖα ταῦτα, λέγει, «διὰ τοῦτο δὲ ἡ θρησκευτικὴ ποίησις ὄχι μόνον ὑπῆρξε μεταγενεστέρα κτλ. (ἴδε ἀνωτέρω τὸ χωρίον τοῦτο)» «δεικνύουσα ὅτι ὁ συγγραφεὺς τὴν θρησκευτικὴν ποίησιν θεωρεῖ ὥς τι εἶδος τῆς καθόλου ποιήσεως καὶ ἀντιτάσσει πρὸς τὴν ἐπικὴν ὡς ἕτερον παράλληλον εἶδος. Ἀλλὰ, νομίζω, οὐχ οὕτως ἔχει. » Καὶ συγκροτεῖται λοιπὸν τετρασέλιδος (!) περὶ ποιήσεως καὶ εἰδῶν τῆς ποιήσεως θόρυβος! Ἀλλὰ πρὸς Θεοῦ ἀντιδιέστειλεν ἢ ἀντέταξέ ποσως ὁ Κ. Π. πρὸς τὴν ἐπικὴν τὴν θρησκευτικὴν ποίησιν ὡς ἕτερον παράλληλον εἶδος; Οὐδαμῶς! Ἡ μόνη ἀντιδιαστολὴ καὶ ἀντίταξις τὴν ὁποίαν κατώρθωσε νὰ μὴ ἐννοήσῃ ὁ Κ. Μ. εἶναι αὕτη καὶ μόνη, ὅτι εἰς ἄλλων μὲν ἐθνῶν (καθὼς τὸ ἑβραϊκὸν) τοὺς παναρχαίους χρόνους ἀνεπτύχθη ἡ θρησκευτικὴ ἢ ἱερατικὴ[1] (ὡς ἐκ τοῦ ἐπικρατοῦντος ἐν αὐταῖς στοιχείου, ὄχι ώς ἐκ τοῦ τεχνικοῦ εἴδους, ἐπικοῦ, λυρικοῦ, δραματικοῦ) ποίησις, εἰς δὲ τοὺς παναρχαίους χρόνους τῆς Ἑλλάδος παρήχθη ἡ ἐπικὴ ποίησις, ἰδίως τὸ ἡρωϊκὸν ἔπος. Ἡ ἀντίθεσις λοιπὸν ἀναφέρεται ὄχι εἰς τὸ γραμματολογικὸν εἶδος των ἀντιτασσομένων τούτων ποιήσεων, ἀλλ' εἰς τὸν ἐπικρατοῦντα τῆς ὕλης αὐτῶν χαρακτῆρα, ἐκείνης μὲν τὸν θρησκευτικὸν, ταύτης δὲ τὸν ἡρωϊκόν. Ταύτην δὲ τὴν ἀντίθεσιν ἐξηγεῖ ὁ Κ. Π. ἐκ τῆς διπλῆς ταύτης αἰτίας, ὅτι ἐκεῖνα μὲν τὰ ἔθνη «ἅμα μὲν εἶχον ὑγιεστέρας τῶν Ἑλλήνων περὶ θεοῦ δοξασίας, ἅμα δὲ τοσαῦτα ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ ἔπαθον ἀπὸ τῆς τυραννίας ἰδίων ἢ ξένων δεσποτῶν, ὥστε ταπεινωθέντα καὶ ἐξευτελισθέντα καὶ μηδεμίαν ἐπὶ γῆς εὑρίσκοντα παραμυθίαν, ἔστρεφον τὰς ἐλπίδας καὶ εὐχὰς αὑτῶν πρὸς τὸν οὐρανόν· ἐξ ἐναντίας δ’ οἱ Ἕλληνες ἐπρέσβευσαν ὅλως νηπιώδεις περὶ θεότητος δοξασίας· πρὸς δὲ τούτοις διάγοντες βίον μάχιμον καὶ ἀνεξάρτητον καὶ ὄντως ἡρωϊκὸν, ἐπὶ τοσοῦτον συνέλαβον τὴν συνείδησιν τῆς ὑπεροχῆς καὶ ἀξίας τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε καὶ εἰς τοὺς θεοὺς ἀπέδωκαν τὸ σχῆμα καὶ τὰ πάθη καὶ τὸν βίον αὑτῶν. Φυσικὸν λοιπὸν ἦτο νὰ ὑμνήσωσι πρὸ πάντων τὰς μεγάλας τῆς ἡρωϊκῆς αὑτῶν γενεᾶς πράξεις. Διὰ δὲ τοῦτο ἡ θρησκευτικὴ ποίησις ὄχι μόνον ὑπῆρξε μεταγενεστέρα παρ’ αὐτοῖς, ἀλλὰ καὶ πολὺ ὑποδεεστέρα τῆς ἐπικῆς, εἰς ἣν ἐκ πρώτης ἀφετηρίας ἀπέβησαν ἀπαράμιλλοι.» ’Ερωτῶμεν πάντα νοήμονα ἀναγνώστην. Ταῦτα πάντα εἶναι ὀρθά, λογικά, καθαρά, θεοφάνερα πράγματα ἢ ὄχι; Καὶ ὅμως ταῦτα ὁ Κ. Μ. λέγει «συγκεχυμένα,» καὶ ἐκτείνεται εἰς ἄλλ' ἀντ' ἄλλων περὶ τῆς ποιήσεως καὶ τῶν εἰδῶν αὐτῆς διαιρέματα καὶ ὑποδιαιρέματα, ζητήματα καὶ παραζητήματα, ἄσχετα ὅλως πρὸς τὸ προκείμενον. Τὸ δὲ καὶ ἀστεῖον εἶναι ὅτι ὄχι μόνον τὰ
- ↑ Ἐννοεῖται ὅτι τὰ δύο ταῦτα ἐπίθετα μεταχειρίζεται ὡς συνώνυμα ὁ Κ. Π. ἐκ προθέσεως δῆλον ὅτι, ἐν ἀκριβῶς εἰπεῖν δι' αὐτῶν σημαίνονται διάφοροι χαρακτῆρες ποιήσεως. Ἀλλὰ τοῦτο γίνεται ἐξ ἀνάγκης ἐν παροδικῇ τῆς ποιήσεως μνείᾳ, ὁποίαν ποιεῖται συνήθως ὁ γράφων τὴν ἱστορίαν ἔθνους τινός ἐν ᾗ ἀκροθιγῶς μόνον καὶ κατὰ τὴν γενικήν αὑτῶν μορφήν, ὄχι καὶ κατὰ τοὺς εἰδικοὺς χαρακτῆρας καὶ ὑποδιαιρέσεις, ἀναφέρονται καὶ πρέπει ν' ἀναφέρωνται πάντα τὰ ἔξωθεν τοῦ καθ' αὐτὸ κύκλου τῆς ἱστορίας προσλαμβανόμενα πράγματα. Καθ' ὅλου εἰπεῖν, τρία ταῦτα πράγματα, ποίησις, ἱστορία καὶ φιλοσοφία ἔμειναν καὶ θὰ μένωσι πάντοτε πράγματα ακατάληπτα εἰς τοὺς σχολαστικοὺς καὶ τοὺς ἀνθρώπους των τετραδίων. Εὐτυχῶς ὁ Κ. Μ. δὲν παρετήρησεν, ὡς φαίνεται τήν συνωνυμίαν ταύτην, καὶ ἀπηλλάγημεν οὕτω τεσσάρων τοὐλάχιστον ἀκόμη ἐπικριτικῶν σελίδων.
