ἅμα· ἀλλ’ ὁ ἐν Κωνσταντινουπόλει Βάϊλος τῆς Ἑνετίας, ἤτοι πρεσβευτὴς, Καπέλλος, δὲν ἔσπευσε ν’ ἀναγγείλῃ εἰς τὴν Πύλην τὴν σπουδαίαν ταύτην καὶ απροσδόκητον εἴδησιν· ἆρά γε ἵνα δώσῃ εἰς τὴν πατρίδα αὑτοῦ τὸν καιρὸν νὰ παρασκευασθῇ, ἢ ἵνα παρασκευασθῇ αὐτὸς οὗτος; ἄδηλον. Βέβαιον δὲ εἶναι ὅτι ἐπρόσμεινε μέχρι τῆς 15 Ἰουλίου, καὶ μόλις ἀναγγείλας τὸ γεγονὸς εἰς τὸν καϊμακάμην, ἐξύρισε τὴν κεφαλὴν καὶ τὸν πώγωνα, καὶ μετημφιεσμένος ὡς ναύτης ἔφυγεν ἐπὶ πλοιαρίου εἰς Χίον τοῦτο δὲ οὐχὶ ἐξ ἀνανδρίας, ἀλλὰ διότι ὡς ἐκ τῆς συνηθείας ἣν εἶχεν ἡ Πύλη τοῦ νὰ φυλακίζῃ εἰς τοὺς Ἑπτὰ Πύργους, ἐπὶ τῇ ἐλαχίστῃ προφάσει, τοὺς πρέσβεις τῶν χριστιανῶν, εὐλογώτατον ἦτο νὰ ἀπεκδέχηται πολὺ δεινότερα ὁ πρέσβυς ὁ τολμήσας νὰ διαβιβάσῃ δήλωσιν τοσοῦτον ἀσυνήθη, οἵα ἡ τοῦ πολέμου κήρυξις· καὶ νεωτερισμὸς ἀντὶ νεωτερισμοῦ ἠδύνατο νὰ ἐπέλθῃ, ὃν ἐπεθύμει νὰ ἀποφύγῃ ὁ πρέσβυς. Οἱ δὲ διερμηνεῖς αὐτοῦ, οἱ ἀδελφοὶ Ταρσίαι, ἐφυλακίσθησαν ἐν τῷ ἅμα.
Ἡ Ἑνετικὴ πολιτεία διωργάνωσεν ἐν τούτοις τὸν ἐπιθετικὸν αὑτῆς στρατόν· παράδοξος δὲ ἦτον ἀείποτε ὁ στρατὸς οὗτος· διότι ἐν αὐτῷ ἐλαλεῖτο ἡ Σουηδικὴ, ἡ Γερμανικὴ, ἡ Γαλλικὴ -γλῶσσα, ἥκιστα δὲ ὅλων ἡ Ἰταλική. Ἐπειδὴ οἱ πόλεμοι οὗτοι ἐθεωροῦντο ὡς ἱεροὶ καθὸ γινόμενοι κατὰ τῶν Τούρκων, αἱ χριστιανικαὶ κυβερνήσεις ἐπέτρεπον τὴν ἐν ταῖς χώραις αὑτῶν στρατολογίαν, καὶ πανταχόθεν οὕτω συνέῤῥεον ἐθελονταί. Ἰδίως δὲ ἐν ἔτει 1684 προσῆλθον ἐκ Σουηδίας καὶ ἐκ τῆς βορείου Γερμανίας ἄνδρες πλειότεροι ἢ ἀπὸ τῆς Ἰταλίας, τῆς Ἑλουητίας, καὶ τῆς Γαλλίας ἡνωμένων ὁμοῦ.
Ἡ Ἑνετία, κακῶς ποιοῦσα, ἐθεώρει συμφέροντα τὸν τοιοῦτον στρατιωτικὸν ὀργανισμὸν, καὶ ἀπέφευγε τὴν ἵδρυσιν στρατοῦ τακτικοῦ καὶ διαρκοῦς, ὅστις ἰσχύσας ἐν τῇ ἀλλοδαπῇ ἐθεωρεῖτο ὡς δυνάμενος, μετὰ τὴν εἰς τὰ ἴδια ἐπάνοδον, ν’ ἀποβῇ ἐπικίνδυνος εἰς τὴν πολιτείαν. Ὅθεν αὕτη ἐν καιρῷ εἰρήνης περιωρίζετο εἰς τὸ νὰ συντηρῇ τάγματά τινα, τὰ ὁποῖα στρατολογούμενα εἰς τὰς πόλεις τῆς Λομβαρδίας, ἐκαλοῦντο Cernides, ἀλλὰ δὲν ἐχρησίμευον εἰμὴ εἰς τὸ νὰ παραλλάττωσιν ἐν τῇ πόλει κατα τὰς ἡμέρας τῶν μεγάλων παρατάξεων· ἐὰν δὲ κατ’ ἐξαίρεσιν, εἰς ἐποχὰς μεγάλων συμφορῶν, ἐξεπέμποντο κατὰ τῶν ἔξω πολεμίων, τὰ τάγματα ταῦτα ὑπήκουον μὲν, ἀλλ’ ἀπεστερημένα παντὸς ἀρειμανίου πνεύματος, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀπετύγχανον. Αὐτοὶ οἱ Ἑνετοὶ εὐπατρίδαι εἶχον ἐγκαταλείψει τὸν κατὰ ξηρὰν στρατὸν, οὐχὶ φοβούμενοι τὸν κίνδυνον, ἀλλ’ ἀηδιάζοντες τὴν ἰσότητα τῶν προβιβασμῶν καὶ τὰς ἕξεις τῆς στρατιωτικῆς οἰκειότητος. Πάντες δὲ αφωσιοῦντο εἰς τὸ ναυτιxὸν, ὅπου ὅλοι οἱ βαθμοὶ ἀποκλειστικῶς εἰς αὐτοὺς ἀνῆκον, καὶ ὅπου αἱ ἐκτεθηλυμέναι αὐτῶν ἕξεις εὕρισκον παραμυθίαν τινὰ ἐν πλοίοις τὰ ὁποῖα ἦσαν καλῶς κατηρτισμένα, εἶχον πολλὰς ἀνέσεις καὶ παρεῖχον τὸ πλεονέκτημα ἀρχηγίας σχεδὸν ἀνεξαρτήτου.
Ὁ δὲ κατὰ ξηρὰν στρατὸς συνεκροτεῖτο, ὡς προείρηται, ἀπὸ ἀλλοδαπῶν ἐθελοντῶν. Τὸ σύστημα τοῦτο, τὸ ὁποῖον δὲν ἦτο παντάπασι παράδοξον κατὰ τὸν μέσον αἰῶνα, καθ’ ἣν ἐποχὴν ὁ στρατιωτικὸς ὀργανισμὸς ὅλων τῶν ἐπικρατειῶν ἐπὶ τῆς ἐπισφαλοῦς ταύτης βάσεως ἐστηρίζετο, ὁ δὲ μαχητὴς ἐπωλεῖτο ψυχῇ τε καὶ σώματι οὐδεμίαν ἔχων ὑπόληψιν καὶ οὐδένα ἐνθουσιασμὸν πρὸς τὸν ἀγῶνα ὃν ὑπεδύετο, ἀπέβη βραδύτερον τεκμήριον ἀδυναμίας, καὶ ἀφορμὴ ταπεινώσεως ἀπέναντι τῶν τακτικῶν στρατῶν, οὓς ἐνέπνεε τὸ τῆς φιλοπατρίας πνεῦμα· ἀλλ’ ὡς πρὸς τοὺς Τούρκους, ἐν ἔτει 1684, τὸ σύστημα ἐκεῖνο δὲν εἶχεν εἰσέτι τοσαῦτα ἀτοπήματα· ὥστε ἡ Ἑνετικὴ πολιτεία μετεχειρίσθη αὐτὸ καὶ ἤδη ὡς ἄλλοτε. Ὁ στρατὸς ὅμως αὐτῆς δὲν ἤθελεν εἶναι ἄξιος τοῦ ὀνόματος τούτου, ἐὰν δὲν συνεκροτεῖτο εἰμὴ ἀπὸ τῶν ἐπὶ τῆς Ἀδριατικῆς παραλίας στρατολογουμένων Capeletti, ἄλλως τε ἀνδρῶν ἀγαθῶν πρὸς καταπολέμησιν τοῦ Τούρκου ὃν ἐμίσουν, ἔτι δὲ ἀπὸ των ἐν Τοσκάνῃ καὶ ἐν Λομβαρδίᾳ γενομένων στρατολογιῶν καὶ ἀπὸ τῆς τοῦ Πάπα συνδρομῆς καὶ τῶν μεμονωμένων ἐθελοντῶν, οἵτινες πανταχόθεν συνέῤῥεον εἰς τὴν Ἑνετίαν. Ὅ, τι κυρίως κατέστησεν ἰσχυρὰν τὴν στρατιὰν ταύτην, ἦτον ἡ εὐκολία μεθ’ ἧς ἡ πολιτεία εὗρεν ἐν τῇ βορείᾳ Εὐρώπῃ ὁλόκληρα συντάγματα, ἔχοντα ἀξιωματικοὺς διακεκριμένους καὶ στρατηγοὺς ὀνομαστοὺς, δι’ ὧν ἀπηρτίσθη ταχέως καὶ εὐχερῶς στρατὸς ὁμογενὴς, ἐν ᾧ ἐπεκράτει ἤδη τὸ στρατιωτικὸν πνεῦμα καὶ ἡ ἑνότης ἐκείνη τῆς ἐνεργείας, δι’ ὧν ἀσφαλίζεται μάλιστα ἡ ἐπιτυχία τῶν στρατιωτικῶν κινημάτων· ἂν καὶ ἀφ' ἑτέρου δὲν ἀξιῶ νὰ παραστήσω τὰ τάγματα ταῦτα τῆς ἄρατου ὡς τύπον τινὰ καὶ ὑπογραμμὸν, οὐδὲ τοὺς ἄνδρας ἐκείνους, τοὺς ἀρειμανίους καὶ ρωμαλέους τὴν ὄψιν, ὡς μαχητὰς ἀμωμήτους· διότι πολλὰ ἔπαθον ἐν Ἑλλάδι ἀπό τε τῆς ἐλλείψεως τῆς πειθαρχίας καὶ ἀπὸ τῶν ἀσθενειῶν, ὁ δὲ Μοροζίνης, ὅστις πολλάκις παραπονεῖται ὅτι ὑπὲρ ἀξίαν πληρόνει τὰς ὑπηρεσίας αὐτῶν καὶ ἀκαταπαύστως ἔχει νὰ παλαίῃ κατὰ τῆς παρακοῆς των, κατηγορεῖ ρητῶς αὐτοὺς καὶ ὅτι ἔτρεψαν τὰ νῶτα εἰς τοὺς πολεμίους ἐν τῇ περὶ Πάτρας μάχῃ.
Τὴν στρατολογίαν διηυκόλυναν κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην οἱ τε χρηματικοὶ πόροι οὓς ἡ Ἑνετικὴ φιλοπατρία ἐν ἀφθονίᾳ πολλῇ συνήθροισε, καὶ ἡ διάθεσις τῶν πνευμάτων ἐν Εὐρώπῃ, καὶ ἡ γενικὴ τῶν πραγμάτων κατάστασις. Δὲν θέλω ὁμιλήσει περὶ τῶν κατ’ ἰδίαν ἐθελοντῶν, οὓς εὗρον ἐν Ἰταλίᾳ εἴτε μεταξὺ ἀνθρώπων ἐχόντων λόγον νὰ φεύγωσι τὰς πατρίδας αὐτῶν, εἴτε μεταξὺ ξένων στρατιωτῶν ἀπολυθέντων τῆς ὑπηρεσίας· ἐν παρόδῳ δὲ μνημονεύω καὶ τῶν ὑπὸ τῆς Γαλλίας, τῆς Ἑλουητίας καὶ τῆς Ὁλλανδίας δοθέντων ἀποσπασμάτων, ἀνδρῶν ἀγαθῶν βεβαίως ἐὰν διὰ κοινοῦ τινος συνεδέοντο δεσμοῦ· ἀλλὰ θέλω ἐπιστήσει ἐπὶ μικρὸν τὴν προσοχὴν εἰς τὴν βόρειον Εὐρώπην, ὅπου συνέβαινε τοῦτο τὸ παράδοξον, ὅτι ἡ Ἑνετικὴ πολιτεία, πολιτεία ἀβασίλευτος ἅμα καὶ καθολικὴ, εὗρε τοὺς ἀρίστους τῶν στρατιωτῶν αὑτῆς, στρατιώτας μοναρχικοὺς ἄμα
