χρόνους βεβαίως πρέπει νὰ ἔχῃ σχέσιν τινὰ πρὸς τὸ φαινόμενον τοῦτο τῆς μεγάλης διαφορᾶς ἐξ ἑνὸς τοῦ πολιτισμοῦ μεταξὺ τῶν βορείων καὶ νοτίων ἑλληνικῶν χωρῶν, τῆς συγγενείας ὅμως ἐξ ἑτέρου τοῦ πολιτισμοῦ τῶν βορείων ἑλληνικῶν τόπων πρὸς τὸν πολιτισμὸν τῆς νοτιανατολικῆς Εὐρώπης.
Ἀλλά τὸ ζήτημα τοῦτο κεῖται ἔξω τοῦ κύκλου τῶν παρατηρήσεών μας ἐνταῦθα. Ἐν γένει εἶναι ἐντελῶς ἀβέβαιον καὶ δυσεξιχνίαστον ἀκόμη, ἂν πρόκειται περὶ θεμελιώδους ἐθνολογικῆς διαφορᾶς μεταξὺ τοῦ πληθυσμοῦ τῶν βορείων ἑλληνικῶν χωρῶν—πάντοτε ἐννοοῦμεν κατά τοὺς παμπαλαίους χρόνους—καὶ τοῦ πληθυσμοῦ τῶν νοτίων, ἰδιαιτέρως τῶν Κυκλάδων καὶ τῆς Κρήτης, ἢ ἂν πρόκειται ἁπλῶς περὶ διαφορᾶς πολιτιστικῆς καταστάσεως διαφόρων φυλῶν ἑνός τινος παλαιοτάτου καὶ μεγάλου ἐθνικοῦ κλάδου.
Ἡ προϊστορικὴ ἀνασκαφικὴ ἔρευνα δὲν δύναται ἄλλως ἀπ’ εὐθείας ν’ ἀποβλέψῃ εἰς τοιαῦτα ζητήματα. Ἀναζητοῦσα τὰ μαρτύρια τῆς ὑπάρξεως τῶν ἀνθρώπων, τὰ ὁποῖα εἶναι ἢ λείψανα τῶν κατοικιῶν των ἢ προϊόντα τῆς βιομηχανίας των, διευκρινοῦσα τὸν χαρακτῆρα τούτων τῶν ἔργων τῶν χειρῶν των καὶ ἐξετάζουσα τὰς ὁμοιότητας ἢ διαφορὰς πρὸς ἄλλα ἀντίστοιχα γειτονικῶν ἢ μακρυνῶν τόπων, ἐξάγει πορίσματα περὶ τῆς πολιτιστικῆς καταστάσεως μᾶλλον παρὰ περὶ τῆς ἐθνολογικῆς συστάσεως τῶν ἀγνώστων εἰς ἡμᾶς παλαιῶν ἐκείνων λαῶν.
Ἐν τῇ ζητήσει ὅμως ταύτῃ τὸ στάδιόν της ἤδη εἶναι μέγα. Τί σημαίνει ἂν δὲν γνωρίζωμεν ἀκόμη ποῖος ἦτο ὁ μέγας ἐκεῖνος λαός, ὅστις ἀπὸ τεσσάρων καὶ πέντε χιλιάδων ἴσως ἐτῶν πρὸ Χριστοῦ ἤρχισε τὴν πολιτιστικὴν σταδιοδρομίαν του ἐν Κρήτῃ διὰ νὰ φθάσῃ εἰς τὸ ὕψιστον αὐτῆς τέρμα δύο χιλιάδας ἢ χίλια πεντακόσια ἔτη πρὸ Χριστοῦ, ὅταν πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν μας ἔχωμεν διὰ τῶν ἀνασκαφῶν αὐτὰ ταῦτα τὰ θαυμαστὰ μαρτύρια τῆς ὑψηλῆς του ἐκείνης ἀναπτύξεως;
Περὶ τόσον λαμπρῶν ἐξαγομένων τῆς προϊστορικῆς ἐρεύνης ἐν τῇ βορείᾳ Ἑλλάδι βεβαίως δὲν πρόκειται. Ἀλλ’ ἡ διὰ νέων ἑκάστοτε παρατηρήσεων βεβαίωσις τῶν ἅπαξ ἐπιτευχθέντων ἀποτελεσμάτων, ἡ ἀκριβεστέρα ἐξήγησις φαινομένων, τὰ
