Ἡ μνήμη, ἡ ψυχικὴ δύναμις τοῦ ἀναπολεῖν καὶ διακρατεῖν εἰς τὸν νοῦν τὰ παρελθόντα, εἶναι ἆρά γέ τι ἀγαθόν, εὐχάριστον καὶ ὠφέλιμον δῶρον εἰς τὸν ἄνθρωπον, ἢ εἶναι τι ἀλγεινὸν καὶ ἐπιζήμιον; Ἐὰν τὸ ἐρώτημα ἐτίθετο οὕτω πως ἀποτόμως πρὸς ὑμᾶς, εἶμαι βέβαιος ὅτι ἕκαστος θὰ ἐδίσταζε πολὺ ν’ ἀπαντήσῃ ἀμέσως καὶ κατηγορηματικῶς. Ἑὰν δὲ ἐζητεῖτο ἐπ’ αὐτοῦ ἡ γνώμη ὅλου τοῦ ἀνθρωπίνου γένους, τὸ ἀποτέλεσμα τοῦ μοναδικοῦ αὐτοῦ δημοψηφίσματος θὰ ἐπαρουσίαζε μεγάλην διχογνωμίαν. Διότι ἡ ἐπ’ αὐτοῦ κρίσις θὰ εἶναι πάντοτε ὑποκειμενικὴ, ἐξαρτωμένη ἐκ τῆς ἰδιοσυγκρασίας, ἐκ τοῦ χαρακτῆρος, ἐκ τῆς ψυχικῆς διαθέσεως, ἐκ τῶν βιοτικῶν περιστάσεων, ἐκ τῶν σχέσεων καὶ τῶν συμφερόντων τοῦ ἀτόμου. Ὅθεν αἱ γνῶμαι ὑπῆρξαν πάντοτε δεδιχασμέναι. Οἱ ποιηταί, οἵτινες ὑποτίθεται ὅτι εἶναι οἱ ἱεροφάνται τῶν μυστηρίων τῆς ψυχῆς, ὁτὲ μὲν καταρῶνται τὴν μνήμην ὡς ὀχληρὰν καὶ βασανιστικήν, ὁτὲ δὲ τὴν ἐξυμνοῦν ὡς εὐεργετικήν. Εἶναι πασίγνωστος ἡ ρῆσις τοῦ Δάντου, διακηρύξαντος ὅτι δὲν ὑπάρχει τι ἀλγεινότερον ἢ τὸ νὰ ἐνθυμῆταί τις καιροὺς εὐδαίμονας ἐν ἡμέραις δυστυχίας· ἐξ ἐναντίας ποιητὴς ἡμέτερος, ἀνήκων εἰς τὴν παλαιοτέραν ποιητικὴν γενεὰν, ὁ Παπαρρηγόπουλος, εὐλογεῖ τὴν μνήμην ὡς ἀγαθοεργὸν καὶ παρήγορον. Ὅταν, λέγει, πένητες, γυμνοὶ πάσης εὐτυχίας, καθήμεθα εἰς τὴν ὁδὸν μ’ ἐπαίτου βακτηρίαν, περᾷ καὶ ρίπτει εὐσπλάγχνως εἰς τὸν δίσκον μας ἕνα ὀβολὸν ἡ μνήμη. Καὶ ὁ εὐγνώμων ποιητὴς ἀναπέμπει πρὸς αὐτὴν μίαν στροφὴν ἐκ τῶν ὡραιοτέρων τοῦ ποιήματός του:
Ὦ μνήμη, πόσους ἄνευ σοῦ θὰ εἴχομεν θανάτους!
Μυστηριώδης γέφυρα εἰς τῶν ἐτῶν τὸ χάσμα;
Συνδέεις μὲ τὸ ἔαρ μας τοὺς χρόνους τοὺς ἐσχάτους
Καὶ ἀντηχεῖς ἐπὶ μακρὸν σιγῆσαν ἤδη ᾆσμα.
Οἱ δὲ κοινοὶ τῶν ἀνθρῶπων, οἱ μὴ φιλοσοφοῦντες, ἁρμόζουν τὴν γνώμην των συμφώνως πρὸς τὰς ἰδιαιτέρας αὑτῶν περι-
