εἶναι καὶ πολὺ δύσκολο πρᾶγμα, ἀρκεῖ νἄχει κανεὶς τὴ διάθεση νὰ τὸ κάμει καὶ νὰ τὸ θεωρεῖ ἀναγκαῖο.
Κάθε τι, ποὺ δὲν εἶναι γραμμένο στὰ σοβαρά, ἐπεκράτησε νὰ τ’ ὀνομάζωμε σάτιρα. Στὴν εὐρεῖα της ἔννοια, αὐτὴ περιλαμβάνει καὶ ὅλες τις ἄλλες, τὴν εἰρωνεία, τὸ χιοῦμορ, τὸ «πνεῦμα»... Θὰ ἦταν λοιπὸν πιὸ σωστὸ ἄν τὴ γενικώτερη αὐτὴ λέξη ἐδιάλεγε γιὰ τίτλο τοῦ ἄρθρου του ὁ κριτικός, καὶ ἂν αὐτὴ ἐχρησιμοποιοῦσε γιὰ ν’ ἀντικαθιστᾶ τις ἄλλες.
Ἡ σάτιρα πάλι, στὴ στενή της ἔννοια, εἶναι τὸ σατιρικὸ ἐκεῖνο εἶδος ποὺ ἐδέθηκε μὲ τὸ ὄνομα τοῦ Ἰουβενάλη (γιατὶ ὄχι καὶ τοῦ Ἀριστοφάνη;) καὶ σημαίνει τὴν εἰρωνεία ποὺ γίνεται μὲ βιαιότητα καὶ γυμνή, σκληρὴ καὶ ὑπερβολική, μὲ τὸν ἀπώτερο σκοπὸ νὰ διορθώσει, ἢ τοὐλάχιστον νὰ μαστιγώσει ἕνα φαινόμενο καὶ πρὸ πάντων φαινόμενο κοινωνικό.
Ἀλλ’ ἔπειτα ἔχομε τὴν εἰρωνεία. Αὐτὴ πάλι εἶναι μερικότερο πρᾶγμα, διαφορετικό. Αὐτὴ ἐδέθηκε μὲ τ’ ὄνομα τοῦ Σωκράτη (σωκρατικὴ) καὶ ἐξ ἄλλου μὲ τῶν τραγικῶν (τραγική). Ἡ Σωκρατικὴ εἰρωνεία ἔχει κι’ αὐτὴ βέβαια σκοπὸ διδακτικό· ἀλλὰ εἶναι μετριοφρονέστερη καὶ μετριοπαθέστερη ἀπὸ τὴ σάτιρα: ἐπὶ τέλους, βρίσκει καὶ κάποιαν ἀξία στὸ θέμα ποὺ προσέχει, τὴν ἀξία τοῦ κωμικοῦ, τὴν πηγὴ τοῦ γέλοιου. Εἶναι πιὸ εὐπρεπής, κ’ ἐξ ἄλλου πιὸ φιλοσοφημένη, παρὰ ἡ σάτιρα· κ’ ἐξ αἰτίας μάλιστα τὴς φιλοσοφίας της ὑπάρχει κ’ ἡ μετριοπάθειά της. — Ὅσο γιὰ τὴν τραγικὴν εἰρωνεία, αὐτὴ εἶναι ἄλλο πρᾶγμα. Ὑπάρχει κι’ αὐτὴ στὸ ἔργο τοῦ Καβάφη· ἀλλ’ ὁ σκοπὸς αὑτοῦ τοῦ σημειώματος δὲν εἶναι παρὰ νὰ περιορισθεῖ ἀποκλειστικὰ στὸ ἄρθρο καὶ στὰ δοκουμέντα τοῦ κ. Γιοφύλλη, καὶ θὰ πηγαίναμε πολὺ μακρυὰ ἂν ἡθέλαμε ἀσχοληθεῖ καὶ μ’ αὐτὸ τὸ θέμα, ποὺ προτιμοῦμε ν’ ἀναπτύξωμε μὲ ἄλλην εὐκαιρία.
Ἔπειτα, ἔχομε τὸ «χιοῦμορ». Ξένη λέξη, ξένη ψυχικὴ διάθεση. «Τὸ χιοῦμορ — αὐτὸ τὸ παιδὶ τὴς μελαγχολίας», ἔλεγε κάποτε ὁ κ. Ζ. Παπαντωνίου, μιλώντας στὸν «Παρνασσὸ» γιὰ τὸν Παπαδιαμάντη. Λοιπόν, ἂς ποῦμε πὼς καὶ τὸ χιοῦμορ αἰσθητοποιήθηκε γιὰ μᾶς στὸν Παπαδιαμάντη, — ἀφοῦ δὲν ὑπῆρξε καὶ δὲν ὠνομάσθηκε στὴν ἀρχαιότητα. Μὰ τὸ χιοῦμορ δὲν εἶναι εἰρωνεία, οὔτε σάτιρα! Αὐτὸ δά, τὸ χιοῦμορ, δύσκολα καταλαβαίνεις ἄν ἔχει καὶ τὸν ἐλάχιστο διδακτικὸ σκοπό. Νὰ μαστιγώση, νὰ ἐκδικηθῆ, νὰ διδάξη τὸ χιοῦμορ; ὄχι, φαίνεται ἀπίστευτο! Αὐτὸ
