ἣν ἔφθασεν ἤδη τὸ κατώτερον σχολεῖον, ὑπέμνησέ μοι οὐ πολὺ ἀπέχοντας χρόνους, χρόνους συνεχισμοῦ μὲν τοῦ παλαιοῦ ἐκείνου συστήματος, καταπτώσεως ὅμως τελείας αὐτοῦ ἐν τῇ ἐφαρμογῇ, ὡς ἀπέδειξαν αἱ γενόμεναι πρό τινων ἐτῶν ἐπιθεωρήσεις τῶν ἐν ταῖς ἐπαρχίαις δημοτικῶν σχολῶν, ὑπέμνησε μοι πολλὰς τῶν εἰκόνων ἅς ἠδύνατό τις νὰ συναντήσῃ οὐ μόνον εἰς µεμακρυσμένας κώµας ἡ ἀπώτατα χωρία, ἀλλὰ καὶ ἐν ταῖς πρωτευούσαις αὐταῖς τῶν δήμων, ἵνα μή τι περισσότερον εἴπω. Τῶν εἰκόνων τούτων μίαν διασώζων ἀπὸ παλαιοῦ σημειωματαρίου πέμπω, φίλτατε, ἵνα καταθέσῃς εἰς τὸ μετὰ τοσαύτης ἐπιμελείας καταρτιζόμενον Ἡμερολόγιόν σου, ὡς ἱστορικόν, ὡς ἐθνικὸν κειμήλιον, ὡς δεῖγμα δυνάμενον νὰ χρησιμεύσῃ ὅπου δεῖ, διὰ τὴν πρὸ δεκαετίας κατάστασιν τῶν σχολείων εἰς τὰ χωρία, ἅμα δὲ εἰς ἀντιπαραβολὴν πρὸς τὴν σχετικῶς ὁμαλὴν ὁδόν, εἰς ἣν φαίνεται τοὐλάχιστον ὅτι εἰσήλθομεν σήμερον ὡς πρὸς τὸ ζήτημα τοῦτο. Ἔστω καὶ αὕτη ἀνάμνησις, καίτοι πικρά, τῶν παλαιῶν μας ἁμαρτιῶν. Forsan et haec meminisse juvabit.
Ἦτο Ἰούλιος τοῦ 1880 (ἂς ἀρχίσωμεν ὀλίγον μυθιστορηματικῶς) ὅτε συνηντήθην μετὰ φίλου καθηγητοῦ, ἐντεταλμένου τὴν ἐπιθεώρησιν τῶν δημοτικῶν σχολείων μιᾶς τῶν πλουσιωτέρων καὶ καλλιτέρων ἐπαρχιῶν τοῦ Κράτους. Ἐσκέφθην ὅτι δὲν θὰ ἦτο ἄσκοπον, ἀφ’ οὗ εὗρον τὴν περίστασιν κατάλληλον καὶ τὸν φίλον μου νὰ περιποιηθῶ, καὶ ἱκανὰς τῶν κωμῶν τῆς ἐπαρχίας ἐκείνης νὰ γνωρίσω, οὐ μικρὰν δὲ τέρψιν νὰ λάβω, ὡς τοὐλάχιστον εἴκαζον ἐκ τῶν ἀφηγήσεων τοῦ ἐκτάκτως χειροτονηθέντος ἐπιθεωρητοῦ. Καὶ δὲν ἠπατήθην. Εὗρον ὑλικὸν ἀφθονώτερον τοῦ προϋπολογιζομένου, κατὰ πολὺ τερπνότερον καὶ διασκεδαστικώτερον, ἅμα δὲ διδακτικώτατον τῆς τότε καταστάσεώς μας ὡς πρὸς τὴν κατωτάτην παίδευσιν.
Καὶ δὲν θὰ ἐπιχειρήσω μὲν ἐνταῦθα νὰ σοὶ παρατάξω τὰς γνώσεις τῶν διδασκόντων ἐν τοῖς διαφόροις μαθήμασι· δὲν θὰ σοὶ εἴπω ποῦ καὶ παρὰ τίνος διδασκάλου ἤκουσα π. χ. ὅτι: «Τὰ ὄρη Κύθηρα δὲν ἐπρόφθασαν νὰ μάθουν» οἱ μαθηταί του, οὔτε τὴν «Ἀνδριατικὴν θάλασσαν» καὶ τὸ
