µασίαν τῆς κληρονομικότητος ἐν τῇ μορφώσει τῆς ἀνθρωπίνης ἰδιοσυστασίας, ἀλλ’ αὐτόχρημα ἄγρια.
Ὅπως κάλλιον ἐννοήσω τὸν ἄνθρωπον καὶ διὰ τοῦ ἀνθρώπου τὸ ἔργον, ἀνέγνων πρό τινος, πλὴν ἄλλων καὶ τὰς Ἐξομολογήσεις αὐτοῦ (Les confessions). Τὸ ἔργον, τερπνὸν ὡς μυθιστόρημα, εἶνε συγχρόνως καὶ εἶδός τι ἐμπειρικῆς ψυχολογίας· πρῶτον μὲν διότι βλέπομεν πρὸ ἡμῶν ἄνθρωπον πρὸς τὰ ἔνδον ἔχοντα ἐστραμμένον. τὸ βλέμμα, ἀναλύοντα τὰς παραστάσεις, τὰ συναισθήματα καὶ τὰς ὀρέξεις του καὶ ζητοῦντα νὰ ἐξακριβώσῃ τὰ ψυχικὰ φαινόμενα τοῦ βίου του· δεύτερον δὲ διότι οἱ ἀναγνῶσται του βιβλίου τούτου, οἱ θεαταὶ τοῦ ἐσωτερικοῦ δράματος, δυνάμεθα διὰ τῶν παρεχομένων στοιχείων νὰ κατανοήσωμεν καὶ ἑρμηνεύσωμεν τὸν ψυχικὸν βίον τοῦ παραδόξου τούτου ἀνδρός, καὶ ν’ ἀνεύρωμεν τὰς αἰτίας τῶν ἐν αὐτῷ ψυχικῶν φαινομένων. Ὄντως δὲ ἐκ τῆς οἰκογενειακῆς ἀτμοσφαίρας ἐν ᾗ ἐγεννήθη, ἐκ τῶν βιωτικῶν αὐτοῦ σχέσεων καὶ τῶν τυχοδιωκτικῶν περιπετειῶν, ἐκ τῶν πρὸ αὐτοῦ παραδειγμάτων καὶ τῶν ἐπ’ αὐτοῦ ἐπιδράσεων κατανοοῦμεν κάλλιστα καὶ την ἠθικήν του ἀνεπάρκειαν καὶ τὰ χάσματα τῆς παιδαγωγικῆς αὐτοῦ θεωρίας.
Ἀπὸ τῆς πρώτης ἤδη σελίδος παρατηροῦμεν ὅτι ὁ Ῥουσσὼ κέκτηται ἀσθενέστατον τὸ λεγόμενον ἠθικὸν συναίσθημα. Ἀκούσατε μετὰ ποίας αὐταρκείας ἀποφαίνεται περὶ τοῦ χαρακτῆρός του, ποίαν πεποίθησιν ἔχει ἐπὶ τὴν ἀρετὴν αὐτοῦ.
«Ἡ σάλπιγξ τῆς τελευταίας κρίσεως ἂς ἠχήσῃ ὁπόταν θελήσῃ. Κρατῶν τὸ βιβλίον τοῦτο (τὰς ἐξομολογήσεις) θὰ ἐμφανισθῶ ἐνώπιον τοῦ ὑψίστου κριτοῦ. Θὰ εἴπω θαρραλέως· Ἰδοὺ τί ἔπραξα, τί διενοήθην, ὁποῖος ἐγενόμην. Εἶπα τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ κακὸν μετὰ τῆς αὐτῆς παρρησίας. Οὐδὲν κακὸν παρεσιώπησα, οὐδὲν καλὸν προσέθηκα.... Αἰώνιον Ὄν, συνάγαγε περὶ ἐμὲ τὸ ἀναρίθμητον πλῆθος τῶν ὁμοίων μου· ἂς ἀκούσωσι τὰς ἐξομολογήσεις μου, ἃς ἐρυθριάσωσι διὰ τὰς ἀνοσιουργίας μου, ἂς οἰκτείρωσι τὰ δυστυχήματά μου. Ἂς ἀποκαλύψῃ ἕκαστος αὐτῶν ἀλληλοδιαδόχως τὴν καρδίαν του πρὸ τῶν ποδῶν τοῦ θρόνου σου μετὰ τῆς αὐτῆς εἰλικρινείας· καὶ ἔπειτα εἷς μόνος ἂς σοὶ εἴπῃ, ἂν τολμᾷ: Ὑπῆρξα καλλίτερος τοῦ ἀνθρώπου τούτου!
«Εἶχον τὰ ἐλαττώματα τῆς ἡλικίας μου, γράφει κατωτέρω· ἤμην φλύαρος, λαίμαργος, ἐνίοτε δὲ καὶ ψεύστης. Ἔχω κλέψῃ ὀπωρικά, ζαχαρωτά, τρόφιμα· ἀλλ’ οὐδέποτε ᾐσθάνθην εὐχαρίστησιν νὰ πράξω τὸ κακόν, νὰ βλάψω ἢ συκοφαντήσω τινά, ἢ βασανίσω τὰ δυστυχῆ πτηνά. Ἐνθυμοῦμαι ἐν τούτοις ὅτι ἅπαξ οὔρησα εἰς τὴν χύτραν μιᾶς γειτόνισσας, ἐν ὦ αὕτη ἦτο εἰς τὴν
