ἠθικοῦ, ἑπομένως καὶ ἀναπόδραστον παράγοντα ἐν τῇ οἰκονομικῇ λειτουργία καὶ ἀλληλεγγύῃ τῆς κοινωνίας. Ἡ ἐργασία ἄρα αὐτῆς ἐπιβάλλεται ὑπ’ αὐτῆς τῆς ἀνάγκης τῆς καθολικῆς ἐργασίας.
Ὁ οἰκονομικὸς ὀργανισμὸς τῆς κοινωνίας εἶνε ἐκ τῶν σπουδαιοτάτων κοινωνικῶν ὀργανισμῶν. Ἄνευ ἀσφαλῶν καὶ ἑδραίων οἰκονομικῶν θεμελίων οὐδεμία κοινωνία δύναται ἐπαρκῶς ν’ ἀναπτυχθῇ καὶ νὰ προκόψῃ. Ἀπὸ τῆς οἰκονομικῆς αὐτῆς ἀφετηρίας κατ’ ἐξοχὴν ὁρμωμένη, θέλει δυνηθῆ νὰ ἐπιδιώξῃ τοὺς ἄλλους αὐτῆς ἠθικοὺς σκοπούς, ὅτε προηγουμένως καταστῇ οἰκονομικῶς ἰσχυρὰ καὶ εὔτονος.
Ἑκάστη ἱστορικὴ κοινωνία ἔχει τὸν ἴδιον αὐτῆς φυσιολογικὸν τύπον· ἔχει ἑπομένως ἰδιαιτέρας ἀνάγκας, ἐπιδιώκει ἰδιαιτέρους σκοπούς. Ἔχει ἐπίσης τὴν ἀνάγκην διαφόρων παραγόντων καὶ ὀργάνων πρὸς πλήρωσιν τῶν σκοπῶν τούτων. Ὅ,τι χθὲς ἦτο ἄκαιρον, περιττόν, ἄσκοπον, κατανοεῖται σήμερον ἔγκαιρον, ἀναγκαῖον, σκόπιμον. Αἱ δὲ ἱστορικαὶ αὗται μεταμορφώσεις καὶ ἀλλοιώσεις τῶν κοινωνιῶν ἀποτελοῦσι τὰς βάσεις τῆς προόδου αὐτῆς καὶ τῆς ἀναπτύξεως.
Ἐν τῇ οἰκονομικῇ ἐργασίᾳ τῶν κοινωνιῶν εἴμεθα ὑποχρεωμένοι ἐπίσης ν’ ἀναγνωρίσωμεν τὸν καθολικὸν τοῦτον κανόνα. Τὰ σημερινὰ αὐτῶν ὄργανα, οἱ παράγοντες τῆς ἐργασίας αὐτῶν διαφέρουσιν ὑπὸ πᾶσαν ἔποψιν τῶν τοῦ παρελθόντος. Ὁπόση ἀλλοίωσις ἐπῆλθεν, ὁπόσαι μεταβολαὶ καὶ ἐπαναστάσεις ἐτελέσθησαν ἐν τῇ γεωργίᾳ, ἐν τῇ βιομηχανίᾳ, ἐν τῇ οἰκονομικῇ συλλήβδην ἐργασίᾳ τῶν λαῶν, ἀπὸ τῆς λιθίνης ἐποχῆς, ἀπὸ τῶν χρόνων τῶν τρωγλοδυτῶν, ἀπὸ τοῦ ἀρότρου τοῦ Ἡσιόδου καὶ τῶν πρώτων στοιχείων τῆς βιομηχανικῆς ἐργασίας, δι’ ἧς κατώρθου ὁ ἄνθρωπος πενιχρώτατα καὶ εὐτελέστατα νὰ περιβάλῃ τὰ ἐκ τοῦ ψύχους καὶ τῶν κακουχιῶν κατεσκληκότα αὐτοῦ μέλη, μέχρι τοῦ καθ’ ἡμᾶς αἰῶνος, καθ’ ὃν ἐπετελέσθησαν τὰ μέγιστα τῶν κατορθωμάτων τοῦ ἀνθρώπου ὑπὸ τὴν κατακτητικὴν καὶ νικηφόρον κατὰ τῆς φύσεως ἐνέργειαν τοῦ ἄνθρακος, τοῦ σιδήρου, τοῦ ἠλεκτρισμοῦ, πάντων ἐκείνων τῶν τρόπων, δι’ ὧν ὁ ἄνθρωπος, τῇ ἐνεργείᾳ τῶν φυσικῶν δυνάμεων ὑπεδούλωσε καὶ καθυπέταξεν αὐτὴν τὴν φύσιν, ἧς ἀπὸ τοσούτων αἰώνων ἦτο δοῦλος καὶ ἄθυρμα! Ἡ πραγματικὴ πρόοδος τοῦ ἀνθρώπου ὑπὸ τὰς τοιαύτας κοινωνικὰς συνθήκας ἐτελέσθη, ἂν δὲ σήμερον περιῆλθεν εἰς ὑπέροχον ὅπως δήποτε σημεῖον, ὀφείλει τοῦτο πρωτίστως εἰς τὴν ἰδίαν ἐργασίαν.
Ἡ ἐργασία εἶνε ὁ Ἐφέστιος θεὸς τῆς κοινωνικῆς εὐδαιμονίας, ὁ ἀποκλειστικὸς παράγων τῆς ἀνθρωπίνης προόδου. Κατὰ
