ἡ νοημοσύνη μετὰ τῆς ἀνδρείας καὶ ἡ ἀτομικὴ φιλοτιμία.
Αἱ ἀνωτέρω πολεμικαὶ πράξεις κατὰ τὴν τελευταίαν συμπλοκὴν εἰσὶν αἱ σπουδαιότεραι ἢ μᾶλλον αἱ μόναι, ἐξεταζόμεναι, ὡς πρὸς τὰς συνεπείας καὶ τὰ ἀποτελέσματα· πᾶσαι αἱ λοιπαὶ εἰσὶ λεπτομέρειαι καὶ μεμονωμέναι πράξεις, οὐδόλως δυνάμεναι νὰ ἐπιδράσωσιν ἢ ἐπιδράσασαι ἐπὶ τοῦ συνόλου ἢ ἐπὶ τῶν ἀποτελεσμάτων, καὶ διὰ τοῦτο δὲν ἀναφέρομεν τὰς περὶ τὴν Κούτραν κυκλωτικὰς ἐπιχειρήσεις, αἵτινες ἐξετελέσθησαν μετὰ νοημοσύνης καὶ ἀταραξίας θαυμαστῆς, ἀλλ’ ὧν ἡ κλεινὴ ἐπιτυχία καθ’ ἡμᾶς ἀβεβαία, ἕνεκα τῆς ἀριθμητικῆς μειονότητος τῶν ἐπιχειρησάντων στρατευμάτων καὶ μεθ’ ὅλον τὸν ἀναμφισβήτητον ἡρωισμόν των· οὐδὲ τὰς πρὸς τὴν Δεσκάταν ἐργασίας ἡμῶν, αἵτινες ἀσφαλῶς ἤθελον ἀποτύχει. Ἐὰν ἐκυριεύθη ὁ δεῖνα τουρκικὸς σταθμὸς ἢ ὀχύρωμα, δὲν ἔχει ὠφέλιμον ἀξίαν στρατιωτικὴν ἐκτὸς ἂν ᾖ λεπτομέρεια γενικοῦ τινος σχεδίου· καὶ ἐὰν ὑποτεθῇ ὅτι ἐκυριεύοντο ἅπαντες οἱ Τουρκικοὶ σταθμοί, τὸ μόνον ἀποτέλεσμα, ὅπερ ἤθελεν ἐπιτευχθῇ, ἦτο νὰ προχωρήσῃ κατὰ πεντήκοντα περίπου μέτρα τὸ μέτωπον τῆς συμπλοκῆς, ἀλλὰ ποίαν στρατιωτικὴν ἀξίαν ἔχει τοῦτο; οὐδεμίαν. Εἶναι προτιμότερον νὰ διαρρήξῃ τις καὶ καταλάβῃ ἓν σπουδαῖον καὶ ὠφέλιμον σημεῖον ἢ ἑκατὸν ἕτερα ἥσσονος σημασίας. Τοῦτο ἔπραξαν οἱ Τοῦρκοι καί τοῦτο δὲν ἐνοήθη παρ’ ἡμῶν.
Ἐκ τῆς μελέτης τῆς ὀροθετικῆς γραμμῆς καὶ τῶν κατὰ τὴν συμπλοκὴν ἐξάγομεν τὰ ἑξῆς ἐνδιαφέροντα πορίσματα. Οἱ Τοῦρκοι εἶχον τὴν ὑπεροχὴν 1) τοῦ ἐδάφους ὑπό τε στρατηγικὴν καὶ τακτικὴν ἔποψιν θεωρουμένου, 2) τοῦ ἀριθμοῦ, 3) τῶν στρατηγικῶν συνδυασμῶν καὶ τῶν τακτικῶν διατάξεων, 4) τῶν συγκοινωνιῶν καὶ τῆς μεταφορᾶς τῶν ἐπιτηδείων, 5) τοῦ ἐπιτελείου, ἔχοντες τοιοῦτον ἐπαρκές. Οἱ Ἕλληνες ὑπερεῖχον κατὰ τὸ ἠθικόν, τὸ ποιὸν καὶ τὸ ὑλικὸν πολέμου. Ὡς πρὸς τὴν στρατιωτικὴν σύνταξιν ἀμφότερα τὰ στρατεύματα ἠδύναντο νὰ συγκριθῶσιν, ἀλλ’ ἡ ἀτομικὴ ἐκπαίδευσις τῶν ἡμετέρων καίτοι ἀτελεστάτη, ἦτο ὑπερτέρα
