ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν, ἐνῷ αἱ νεώτεραι πολιτεῖαι πολὺ μᾶλλον χειραφετήσασαι τὸ ἄτομον ὀλιγώτερον ἀληθῶς καὶ ἀσθενέστερον φροντίζουσι περὶ τῆς ἠθικῆς διαγωγῆς, προτιμῶσαι νὰ φέρωνται μᾶλλον ὡς τιμωροὶ ἢ ὡς προνοητικοὶ φύλακες.
Φαινομένου δὲ τοσοῦτον κοινοῦ ἀνάγκη νὰ ὑπόκειται αἰτία τις μόνιμος καὶ ἰσχυρά. Καὶ οἱ μὲν ἄμεσοι ὑπεύθυνοι τῆς τῶν παίδων ἀγωγῆς δὲν διστάζουσιν ἐνίοτε ν’ ἀποδίδωσι τὴν αἰτίαν τοῦ κακοῦ εἰς τοὺς παιδευομένους, παραδεχθέντες μετά τινος ὑπερβολῆς φύσεις μοχθηρὰς καὶ ἀποφηνάμενοι ὅτι «φύσιν μοχθηρὰν μεταβαλεῖν οὐ ῥᾴδιον.» Ἀλλ’ ἡ παιδαγωγικὴ μικρὰν θὰ εἶχε τὴν ἀξίαν ὡς ἐπιστήμη καὶ ὡς τέχνη, ἐὰν μόνον τὰς ἀγαθὰς φύσεις ἠδύνατο νὰ παιδαγωγήσῃ. Ἡμεῖς φρονοῦμεν ὅτι ἡ αἰτία τοῦ φαινομένου πρέπει ν’ ἀναζητηθῇ ὄχι ἐν τοῖς παιδευομένοις ἀλλ’ ἐν τοῖς παιδεύουσι τοῖς τε ἀμέσοις καὶ ἐμμέσοις.
Ἐσχάτως ἔτι πρό τινων μηνῶν γάλλος πολιτευτὴς φιλόσοφος, ὁ κ. Φερρῦ, ἂν μὴ μᾶς ἀπατᾷ ἡ μνήμη, ἀγορεύων ἕν τινι μεσημβρινῇ πόλει τῆς Γαλλίας ἐξεφώνει τὰ πολλῆς προσοχῆς ταῦτα λόγια. «Εἶμαι, εἶπεν ὁ σοφὸς Γαλάτης, ἀρκετὰ εὐχαριστημένος ἐκ τῶν εἰσαχθεισῶν ἐν τοῖς σχολείοις διδακτικῶν μεθόδων· δὲν εἶμαι ὅμως ἐπίσης εὐχαριστημένος ἐκ τῆς ἠθικῆς τῶν παίδων ἀγωγῆς.» Ἔλεγε δηλ. προκόπτουσι μὲν οἱ νέοι τῆς Γαλλίας εἰς τὰ γράμματα ἀλλ’ οὐχὶ ἐξ ἴσου καὶ εἰς τὴν ἠθικὴν μόρφωσιν. Ἡ παρατήρησις δυστυχῶς εἶναι ἀληθὴς ἐκτεινομένη καὶ πολὺ πέραν τῶν ὁρίων τῆς γαλλικῆς δημοκρατίας.
Αἰτία τῆς ἀνισότητος ταύτης μεταξὺ διανοητικῆς καὶ ἠθικῆς προαγωγῆς εἶναι κατὰ τὴν γνώμην ἡμῶν τὸ ὅτι εὐχερέστερον μὲν ἐκμανθάνονται καὶ ἐφαρμόζονται ὑπὸ τῶν διδασκάλων τὰ διάφορα μέσα, δι’ ὧν καλλιεργεῖται ἡ διανοητικὴ προαγωγή· ἔργον ὅμως δυσχερὲς, ἀπαιτοῦν μείζονα πρακτικὴν σοφίαν καὶ πρὸ πάντων φιλόστοργον ἀγάπην καὶ πρὸς τοὺς παῖδας καὶ πρὸς τὴν κοινωνίαν καὶ πρὸς τὸ ἐπάγγελμα, εἶναι ἡ ἠθικὴ τῶν παίδων μόρφωσις. Οὐχὶ λοιπὸν φυσική τις τῶν παίδων ῥοπὴ πρὸς τὸ κακὸν, τοὐλάχιστον τόσον συχνὴ, ἀλλ’ ἄγνοια τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως καί εἰδικώτερον τῆς παιδικῆς καί τις ὄκνος καὶ ἀμέλεια ἢ ἁψικορία εἶναι ἡ αἰτία, δι’ ἣν ἡ ἠθικὴ προαγωγὴ οὐ συμβαδίζει τῇ διανοητικῇ.
Συντελεῖ δὲ εἰς τοῦτο οὐχ ἥκιστα καὶ ἡ κοινωνία, ἥτις λέγει μὲν ὅτι τὰ μάλιστα ἐκτιμᾷ τὴν ἠθικὴν μόρφωσιν πράγματι ὅμως, ὡς συμβαίνει ἐν ταῖς ἐξετάσεσι, χειροκροτεῖ καὶ βραβεύει τὴν δια-
