Quis proficit in litteris
et deficit in moribus,
plus deficit quam proficit.
Κικέρων
Ὁ ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἑλληνικὸς Φιλολογικὸς Σύλλογος μεταξὺ πολλῶν καὶ καλῶν θεμάτων, τὰ ὁποῖα προέβαλε πρὸς συζήτησιν εἰς τὸ ὑπὸ φθόνου καὶ κακεντρεχείας ματαιωθὲν ἐπιστημονικὸν συνέδριον, ὅπερ ἔμελλε νὰ συνέλθῃ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐπὶ τῇ εὐκαιρίᾳ τῆς εἰκοσιπενταετηρίδος αὐτοῦ, εἶναι καὶ τὸ ἄνω τιθέμενον σύντομον μὲν πολλῆς δὲ μελέτης ἄξιον θέμα.
Οἱ ἡμέτεροι πρόγονοι ὕψιστον σκοπὸν τῆς τοῦ ἀνθρώπου ἀγωγῆς καὶ ἐνεργείας ἔθετον τὸ «καλὸν κἀγαθὸν γενέσθαι,» δι’ οὗ ἐντονωτέρα μὲν ῥοπὴ ἐδίδετο τῇ ἠθικῇ προαγωγῇ, δὲν παρημελεῖτο ὅμως καὶ ἡ διανοητικὴ ἀνάπτυξις, διότι αὕτη κυρίως στηρίζει καὶ ἐνισχύει τὴν ἠθικὴν μόρφωσιν τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι ἡ ἠθικὴ τελειότης αὐτοῦ, ἡ ἀρετή. Διὸ καὶ πλεῖστοι τῶν περὶ τὴν παιδαγωγικὴν ἀσχολουμένων καὶ παιδαγωγικὰς πραγματείας συγγραφόντων διὰ μακρῶν ἐξαίρουσι τὴν ἠθικὴν μόρφωσιν τῶν παίδων ὡς τὸν κύριον σκοπὸν τῆς ἀγωγῆς, «ἡ ἀξία τοῦ ἀνθρώπου ἐκτιμᾶται οὐχὶ ἐξ ὧν ἔχει (πλούτου, δόξης, τιμῶν), ἀλλ’ ἐξ ὧν βούλεται καὶ πράττει.»
Καὶ ὅμως ἱστορικὴ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἡ μὲν διανοητικὴ προαγωγὴ μᾶλλον εὐδοκιμεῖ, ἡ δὲ ἠθικὴ χωλαίνει καὶ ὑστερεῖ. Ἡ δυσαναλογία αὕτη ὀλιγωτέρα μὲν ἦτο κατὰ τοὺς λαμπροὺς τῆς ἀρχαιότητος χρόνους παρ’ Ἕλλησι καὶ Ῥωμαίοις, πολὺ δὲ μεγαλειτέρα φαίνεται κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους διότι παρ’ ἐκείνοις ἡ ἠθικὴ ἀγωγὴ ἐνισχύετο καὶ ὑπεστηρίζετο καὶ ὑπὸ Ἀρχῶν τοῦτο τὸ ὑψηλὸν καθῆκον ἐχουσῶν, τὴν ἐποπτείαν δηλονότι τῶν ἠθῶν καὶ δὴ οὐ μόνον τῶν ἀνηλίκων ἀλλὰ καὶ τῶν ἐνηλίκων
