τοῦτο, διότι ἐκ τῶν χειρῶν τοῦ Γάλλου στρατηγοῦ ἔλαβε κατὰ τὸ 1828 ἡ Ἐλλὰς τὰς κλεῖς τῶν Πατρῶν, τελευταίου καταφυγίου τῶν Τοὺρκων ἐν Πελοποννήσῳ. Αί ὁδοὶ ἀπολήγουν ὅλαι εἰς δενδροφύτους πλατείας ἢ εἰς τὴν παραλίαν, προκυμαία δὲ μακρὰ περικλείει τὸν λιμένα, ὅπου οί πυκνοί τῶν πλοίων ίστοὶ μαρτυροῦν την κίνησιν τοῦ ἐμπορίου.
Τὴν κεντρικὴν τῆς πόλεως πλατεῖαν κοσμοῦν συμβολικὰ συμπλέγματα καὶ ἀναβρυτήρια ἐκ μετάλλου, σημεῖα τοῦ ζήλου τῶν δημοτικῶν ἀρχῶν πρὸς ἐξευρωπαϊσμὸν τῶν Πατρῶν. Τὸ κυριώτερον ὅμως τῆς πλατείας ταύτης κόσμημα εἶναι κομψὸν νεόδμητον θέατρον. Λεωφόρος δένδρόφυτος ἀναβαίνει μέχρις ἄλλης πλατείας κοσμουμένης ἐπίσης μὲ ἀγαλμάτια μετάλλινα, πρὸς δὲ—τὸ καὶ καλλίτερον—μὲ θάμνους καὶ ἄνθη. Ἐκεῖ συνέρχονται οί κάτοικοι πρὸς περίπατον καὶ πρὸς ἀπόλαυσιν τῆς θαυμασίας θέας τῆς θαλάσσης, ἤτις ἐκτεινομένη ὑπὸ τούς πόδας σου ἀλλάσσει ἀνά πᾶσαν στιγμὴν τὸ χρῶμα ὑπὸ τὰς ἀκτῖνας τοῦ δὑοντος ἡλίου. Ἀπόψε συνώδευον τὸν δίσκον του μικρὰ χρυσοπόρφυρα νέφη ἐν τῷ μέσῳ οὐρανοῦ διαυγοῦς, τοῦ ὁποίου ἀδυνατῶ νὰ ὁρίσω διὰ λέξεων τὰς ἀλληλοδιαδόχους ἀποχρώσεις. Ἀντικρύ, τὰ βουνὰ τῆς Αἰτωλίας βυθίζουν ἀποτόμως τοὺς πόδας των εἰς τὴν Θάλασσαν, ὺπεράνω δὲ τῶν κορυφῶν των φαίνονται τὰ ἀπέχοντα ὄρη τῆς Ἀκαρνανίας, καὶ πρὸς τὰ δεξιὰ ἡ χιονοσκεπὴς κορυφὴ τοῦ Παρνασσοῦ. Ἀριστερόθεν δὲ τὸ ὑψηλὸν ὄρος τῆς Κεφαλληνίας θέτει φραγμὸν εἰς τὸν ὁρίζοντα καὶ συμπληροῖ τὸ ἐξαίσιον πανόραμα.
Ἀναλόγως τῆς ἐκτάσεως τῆς πόλεως, φαίνετα μικρος ὁ ἀριθμος τῶν 34000 ψυχῶν, τῶν ἀποτελουσῶν τὸν πληθυσμόν της κατὰ τὴν έπίσημον ἀπαρίθμησιν. Δὲν εἶναι ἄλλως ἀπίθανον ὅτι περιέχει πλειοτέρους. Αί ἀπογραφαὶ δὲν είναι εὔκολοι έν Ἐλλἀδι, τὰ δὲ πορίσματά των εἶναι συνήθως ὐποδεέστερα μᾶλλον ἢ ^ὑπέρτερα τῆς ἀληθείας, καθόσον ὁ λαὸς δὲν ἐννοεῖ εὶσέτι τὴν χρησιμότητα τῆς στατιστικῆς, ὐποπτεὐει δὲ ὅτι ὐποκρὐπτει ἡ ἀπαρίθμησις σκοπούς φορολογίας ἢ στρατολογίας. Ἄλλως δὲ οί ἄνθρωποι δὲν προθυμοποιοῦνται νὰ διευκολύνωσι τὸ ἔργον τοῦ ἐξεταστοῦ, ὅςτις ἐρχεται πολυπραγμονῶν καὶ ἐρωτᾷ τὴν ἡλικίαν σου, τὴν ἡλικίαν τῶν τέκνων σου, τὸν ἀριθμόν των, ἐὰν γνωρίζεις νὰ γράφῃς καὶ ν’ ἀναγινώσκῃς καὶ Κύριος οἶδε τὶ ἄλλο. Ἴσως εἶνε κέρδος ὅ,τι δυνηθῇ τις νὰ ἀποκρύψῃ. Παρεκτὸς τούτου ὐπάρχει καὶ ἡ πρόληψις ὅτι ἡ ἀρίθμησις εἶναι κακὸς οἰωνός. Ἐὰν συναντήσῃς παλληκάρια χορεὐοντα ἐπὶ τῆς χλόης, πρόσεχε μὴ τὰ μετρήσῃς, καὶ μήτε τὰ περικυκλοῦντα τὴν μητέρα των παιδία εἰς τὴν θύραν τῆς καλύβης της,—ἢ τοὐλάχιστον πρόλαβε νὰ ἐκφράσῃς εὐχὴν πρὸς ἀποτροπὴν τῆς βασκανίας.
Αί Πάτραι περιεῖχον δέκα μόνον χιλιάδας κατοἶκους ὅτε ἦλθεν ἐνταῦθα ὁ Leake κατὰ τὸ 1805, ἦσαν δέ, λέγει, ἡ πολυπληθεστέρα πόλις τῆς Ἑλλάδος πρὸς μεσημβρίαν τῶν Ἰωαννίνων. Ἀνελάμβανε τότε έκ τῆς καταστροφῆς τὴν ὁποίαν πρὸ τριάκοντα καὶ πέντε ἐτῶν εἶχον ἐπιφέρει τὰ στρατεύματα τοῦ Σουλτάνου, ὅτε ἦλθον πρὸς τιμωρίαν τῶν Ἑλλήνων διὰ τὴν κατὰ τὸ 1770 ἐπαναστατικὴν ἀπόπειραν, τὴν ὐποκινηθεῖσαν διὰ τῆς παρατόλμου ἐκστρατείας τῶν Ρώσων ὐπὸ τὸν ’Ορλώφ. Κατὰ τοὐς ἀρχαίους χρόνους, ἰδίως ὑπὸ τοὺς Ρωμαίους, ὁ πληθυσμὸς τῆς πόλεως ἦτο, κατὰ πᾶσαν πιθανότητα, σπουδαῖος· ἀλλ’ ὅμως ἐν ἐλλείψει ἀκριβῶν περὶ τούτου εἰδήσεων καὶ λαμβανομένης ὐπ’ ὄψιν τῆς τότε καὶ σήμερον περιοχῆς της, δυνάμεθα νὰ εἰκάσωμεν ὅτι δὲν ύπερέβαινε κατὰ πολὐ τὸν σημερινὸν ἀριθμὸν κατοίκων. Ἀς εὐχώμεθα ὅτι βαθμηδὸν ἡ νέα πόλις θὰ ὐπερακοντίσῃ κατὰ τὴν ἀκμὴν τὴν ἀρχαίαν.
Ὁπόσα καὶ ὁποῖα συμβάντα διεδραματὶσθησαν ἐνταῦθα ἀφότου ὁ Πατρεύς, πε ρισυνάξας τοὺς κατοίκους τῶν παρακειμένων πόλεων ἐντὸς τῆς εὐρυνθείσης ’Αρόης, ἔδωκεν εἰς αὐτὴν τὸ ὄνομά του. Σύμμαχος τῶν Ἀθηναίων κατὰ τὸν Πελοποννησιακὸν πόλεμον, ^ὑποταχθεῖσα εἰς τὸν Κάσσανδρον μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου, λυτρωθεῖσα διὰ τῶν ἰδίων ἀγώνων ἀπὸ τὸν Μακεδονικὸν ζυγόν, πολλὰ παθοῦσα κατὰ τὸν πόλεμον μεταξὐ Ἀχαιῶν καὶ Ρωμαίων, ἡ πόλις τῶν Πατρῶν εἶχεν ἤδη ἐκπέσει τῆς ἀρχαίας λαμπρότητος, ὅτε μετὰ τῆς λοιπῆς Ἑλλάδος ὐπέστη καὶ αὕτη τὴν κυριαρχίαν τῆς Ρώμης. Ἀλλ’ ἐπεφυλάσσοντο εἰς τὰς Πάτρας νέαι τὐχαι ἐπὶ Αὐγουστου. Ὁ νικητὴς τοῦ Ἀκτίου μετέτρεψε τὴν Ἑλληνικὴν πόλιν εἰς Ρωμαϊκὴν ὰποικίαν χορηγήσας προνόμια ἅτινα, προστιθέμενα εἰς τὰ πλεονεατηματα τῆς γεωγραφικῆς Θέσεώς της, δὲν ἠδύναντο ἢ νὰ τὴν ἀνυψώσωσιν εἰς περιωπὴν ἐξαιρετικην κατὰ τὰ μέρη ταῦτα τῆς ὐποδουλωθείσης Ελλάδος. Εἰς ἀποζημίωσιν τῆς ἀπολεσθείσης ελευθερίας αί Πάτραι ἀπήλαυσαν μακρὰν περίοδον ὐλικῆς εὐημερίας, μὴ διακοπεῖσαν καὶ ύπο τους Βυζαντινοὺς αὐτοκράτορας. Ἀπόδειξιν τοὐτου εχομεν ἐν τῷ προσώπῳ τῆς πλουσίας χήρας Δανηϊλίδος, ἥτις γνωρίσασα εἰς Πάτρας Βασίλειον τὸν Μακεδόνα, ὅτε οὐδὲν εἰσέτι προήγγελλε τὴν μέλλουσαν ἀνὐψωσίν του, ἔπεμψε μετέπειτα προς τὸν νέον αὐτοκράτορα δῶρα, τῶν ὁποίων οι χρονογράφοι διέσωσαν τὴν περιγραφὴ. Αὕτη δε και μόνη ἡ περιγραφὴ ἀρκεῖ εἰς ἐνδειξιν τῆς τοτε ακμῆς τῆςὲνταῦθα βιομηχανίας. Ἡ κατασκευὴ ἰδιως βαμβακερῶν καὶ μεταξωτῶν ὑφασμάτων ἦτο κατὰ τοὺς μέσους αἰῶνας διὰ τὰς Πάτρας ο,τι ἡ σταφὶς ἐπὶ τῶν ἠμερῶν μας.
