Ο εν Μαραθώνι ναός του Διονύσου

Ὁ ἐν Μαραθῶνι ναὸς τοῦ Διονύσου Συγγραφέας: Σπυρίδων Λάμπρος

Εφημερίς, αρ. φύλ. 257, 14.09.1878: 2-4

Πρό τινων ὀλίγων ἡμερῶν ἐδημοσιεύθη ὑπὸ τῶν ἀθηναϊκῶν ἐφημερίδων ἡ εἴδησις ὅτι κατὰ τηλεγράφημα ἐκ Μαραθῶνος σταλὲν εὑρέθη αὐτόθι μετὰ ῥαγδαίαν βροχὴν ναός, ὅστις ἐνομίσθη ὢν τοῦ Διονύσου ἔκ τινος ἐπιγραφῆς ἀνακαλυφθείσης.

Εἰς ταύτην τὴν εἴδησιν πεισθέντες μετέβημεν εἰς Μαραθῶνα τὴν παρελθοῦσαν Κυριακὴν συνοδευόμενοι δὲ ὑπὸ τοῦ ἀξιολόγου δημάρχου κ. Καλέμη ἐπεσκέφθημεν τὰ εὑρεθέντα· γράφω δὲ νῦν ἐνταῦθα περὶ τούτων τινά, σκοποῦντα εἰς τὴν ἐπανόρθωσιν τῶν ἐν ταῖς ἐφημερίσιν ἀνακριβῶς καὶ ὑπερβολικῶς γραφέντων περὶ τῆς ἀνακαλύψεως.

Εἰς τοὺς ἐξ αὐτοψίας ἢ ἐκ βιβλίων εἰδότας τὴν πεδιάδα τοῦ Μαραθῶνος εἶνε γνωστόν, ὅτι τὸ Πεντελικὸν κατατείνει εἰς αὐτὴν τρεῖς τῶν τελευταίων αὑτοῦ προπόδων γνωστοὺς ὑπὸ τὰ ἴδια ὀνόματα Ἀγριελῆκι (κακῶς ὀνομαζόμενον Ἀργαλίκι ἐν πᾶσι τοῖς περὶ Ἀττικῆς τοπογραφικοῖς βιβλίοις), Κοτρῶνι καὶ Σταυροκοράκι. Καὶ τὸ μὲν πρῶτον τῶν ὀρέων τούτων κεῖται πρὸς τὰ νοτιοδυτικά, τὸ δὲ Σταυροκοράκι πρὸς τὰ βορειοανατολικὰ τοῦ πεδίου. Ἐν δὲ τῇ εἰσόδῳ τοῦ αὐλῶνος ὅστις χωρίζει μέσα τὸ Κοτρῶνι καὶ τὸ Σταυροκοράκι κεῖται τὸ κτῆμα τοῦ κ. Σκουζέ, τὸ καλούμενον Μπέη, ἔνθα ἐτύχομεν εὐγενοῦς φιλοξενίας. Παρὰ τὸ κτῆμα τοῦτο διέρχεται, ἐκ τῶν ὑψῶν τοῦ Πεντελικοῦ κατερχόμενος, χείμαρρος ὅστις διαρρέων τὸ πεδίον ἐκβάλλει εἰς μέσον περίπου τοῦ κόλπου τοῦ Μαραθῶνος. Πῶς ἐκαλεῖτο οὗτος κατὰ τὴν ἀρχαιότητα εἶνε ἄγνωστον, τινὲς δ’ ὅμως ὀνομάζουσιν αὐτὸν Χάραδρον. Τούτου δὲ τοῦ ποταμοῦ τὸ ῥεῦμα παρακολουθοῦντες ἐφθάσαμεν μετὰ δρόμον εἴκοσι περίπου λεπτῶν ἀπὸ τοῦ Μπέη εἰς τὴν θέσιν Διαβολάκι πλησίον τοῦ Πλασοῦ, διακριτικώτερον ὀνομαζομένην Γκοριτσαὶς τοῦ Χρυσούλα, ἔνθα εὑρέθησαν τὰ θρυληθέντα λείψανα τοῦ ναοῦ τοῦ Διονύσου. Ἀλλὰ μεγίστη ὑπῆρξεν ἡ ἀπογοήτευσις ἐπὶ τῇ πενιχρᾷ θέᾳ ἥτις παρέστη πρὸ ἡμῶν. Ἀντὶ ναοῦ, ἔστω καὶ ἐρηριμμένου, οἷον ἤγγειλαν αἱ ἐφημερίδες, εἴδομεν τὸ πρῶτον μόνον λίθον ἐνεπίγραφον κείμενον ἐν μέσῳ τῶν κροκαλῶν καὶ τῶν πετρῶν τῆς ξηρᾶς κοίτης τοῦ χειμάρρου. Καὶ περὶ μὲν τῆς ἐπιγραφῆς ταύτης θὰ ῥηθῶσιν ἀμέσως κατωτέρω τὰ δέοντα. Πλὴν δὲ ταύτης εἴδομεν εἰς ὀλίγων βημάτων ἀπόστασιν τὰ ἐρείπια δύο χθαμαλῶν καμαρῶν τῶν νεωτέρων χρόνων, ἐν αἷς εἶνε προφανῶς ἐνοικοδομημένοι καὶ παλαιοὶ λίθοι. Προσερείδονται δ’ αἱ δύο αὗται καμάραι εἰς ἀντηρίδα, ἧς φαίνεται ἡ κατατομή, περιστοιχιζομένη ὑπὸ τῶν παροχθίων χωμάτων. Κατὰ πόσον ἡ ἀντηρὶς αὕτη προχωρεῖ καὶ ἂν συνέχονται μετ’ αὐτῆς ἄλλαι οἰκοδομαὶ μόνον τακτικὴ ἀνασκαφὴ δύναται νὰ δείξῃ. Πλὴν δὲ τούτων εἴδομεν κατὰ τὰ ἀνωφερῆ τῆς ὄχθης καὶ τάφων πλινθίνων λείψανα καὶ ἦσάν τινες ἀνοικτοί, σεσυλημένοι ἤδη ὑπὸ τῶν χωρικῶν· τῆς δὲ ἀποπείρας ἀνασκαφῶν τεκμήρια προφανῆ ἦσαν ἴχνη νεοσκαφῆ δικέλλης καὶ πτύου. Ἔκειντο δὲ χαμαὶ ἐσκορπισμένα καὶ ὀστᾶ ἀνθρώπων καὶ ὄστρακα ἀγγείων καὶ τεμάχη ὑέλων. Ἐν δὲ τοῖς ἀπὸ τοῦ ῥοῦ ἀπεστρογγυλωμένοις λίθοις τῆς κοίτης ἠδύνατό τις ὑποτοπάζων νὰ διΐδῃ καὶ ἀποκρούσματα ἔργων τῆς γλυπτικῆς· οὕτω δὴ ἐνόμισα ὅτι ἀνεγνώρισα ὠμοπλάτην μικροῦ ἀγάλματος ἔν τινι λίθῳ παρὰ τὴν ἀναθηματικὴν στήλην. Ἴσως δ’ ὅμως ἔχει πλάσει τὸν λίθον ἐκεῖνον ἐπὶ τὸ ἀνθρωποειδέστερον οὐχὶ γλύπτου χείρ, ἀλλ’ ἡ φύσις ἡ πολλαχῶς τοῦ ἀνθρώπου κατειρωνευομένη.

Καὶ ταῦτα μὲν ἦσαν τὰ κατὰ χώραν ὑπάρχοντα, ὁ δὲ κ. δήμαρχος εἶπεν ἡμῖν καὶ περί τινων ἄλλων λειψάνων ἅτινα ἀποκομίσαντες οἱ περίοικοι εἶχον μεταγάγει εἰς τὸ χωρίον Μαραθῶνα. Μεταβὰς δ’ ἐκεῖσε περὶ τὸ ἀπόγευμα εἶδον καὶ ταῦτα, ἅτινα καὶ σημειῶ ἐνταῦθα. Ἐν τοῖς οἰκίσκοις τῶν χωρικῶν Κολιοῦ Δημογιάννη καὶ Σπύρου Δημαντώνη εὕρηνται δύο βάσεις κιόνων, μία παρ’ ἑκάστῳ· ἔχουσι δ’ αἱ βάσεις αὗται διάμετρον μὲν 0,43, περιφέρειαν δὲ 0,40 καὶ ἀναγνωρίζονται εὐχερῶς ἐκ τῶν σπειροειδῶν κυματίων ὡς ἀνέχουσαί ποτε κίονας ἰωνικοῦ ῥυθμοῦ. Ἐν δὲ τῷ οἴκῳ τοῦ Παναγῆ Χρυσούλα ἐπεδείχθη μοι περίεργον μαρμάρινον κατασκεύασμα ἐν σχήματι δίσκου ἔχοντος ἐν τῷ μέσῳ ὁμόκεντρον κυμάτιον. Καὶ ἡ μὲν διάμετρος αὐτοῦ εἶνε 0,75 περίπου, τίς δὲ ἡ χρῆσις ἄγνωστον καὶ δυσνόητον. Αὐτόθι εἶδον καί τινας ὀλίγας πλίνθους φερούσας ἐπιτετυπωμένον κόσμημα ζητοειδές. Ἐβεβαίουν δὲ οἱ παρευρεθέντες ὅτι καὶ νομίσματα χαλκᾶ εὑρέθησαν, ὧν μοι ἐπεδείχθη ἓν ἀθηναϊκὸν κακῆς διατηρήσεως, καὶ μόλυβδος δὲ ὡσεὶ τριακοσίων δραμίων καὶ ἧλοί τινες.

Τέλος δ’ ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ δημάρχου εἶδον μικρὸν λίθον ἐνεπίγραφον, ἐφ’ οὗ, κατὰ τὰ λεγόμενα τοῦ κ. Καλέμη, ὁ γερμανὸς διδάκτωρ κ. Λόλλιγκ εἶχεν εἴπει ὅτι εἶνε ἐπιγραφὴ γεγραμμένη βουστροφηδόν. Ἀλλ’ ὁ λίθος εἶνε οὕτως ἐφθαρμένος ὥστε ἀμφιβάλλω ἂν θὰ εἶνε δυνατὴ ἡ ἀνάγνωσις αὐτοῦ. Ἴσως δὲ δὲν θὰ ἦτο παράτολμον νὰ εἴπω, ὅτι οὐδὲ βέβαιον φαίνεται ἂν εἶνε τὰ γράμματα ἑλληνικά. Εὑρέθησαν δὲ ταῦτα πάντα, περὶ ὧν ἐγένετο λόγος ἀνωτέρω, οὐχὶ πρό τινων ἡμερῶν κατόπιν βροχῶν, ὡς ἐγράφη, ἀλλ’ ἀνεφάνησαν ἤδη τὸ πρῶτον πρὸ μηνῶν, ῥεύσαντος τοῦ χειμάρρου πολλοῦ τὸν χειμῶνα. Ἀπεκαλύφθησαν δ’ ἐντελῶς ὅτε πρῶτον ἀπεξηράνθη ἡ κοίτη ἀρχομένου τοῦ Ἰουνίου. Ἀνήγγειλε δὲ περὶ αὐτῶν διὰ τακτικῆς ἐκθέσεως τὰ δέοντα ὁ δήμαρχος πρό τινων ἡμερῶν, παρακινηθεὶς ἴσως ἐκ τῆς ἀφίξεως τοῦ κ. Λόλλιγκ εἰς Μαραθῶνα. Κατὰ δὲ τὴν ἔκθεσιν ἐκείνην πιθανῶς ἐδημοσιεύθη τὴν Δευτέραν ἐσπευσμένως ἔν τισι τῶν ἐφημερίδων ἡ ἐπιγραφή, ἧς τὸ ἀκριβὲς ἀντίγραφον ἀνεκοίνωσεν αὐθημερὸν καὶ ἡ Ἐφημερίς. Ὁ λίθος ἔχει μῆκος μὲν 0,70, ὕψος δὲ 0,31, πλάτος δὲ 0,66· ἡ δ’ ἐπιγραφή, γεγραμμένη κατὰ τὴν ἑτέραν τῶν πλευρῶν τοῦ πλάτους, ἔχει ὧδε πανομοιοτύπως, τῶν μὲν διατεθραυσμένων στοιχείων δηλούντων, κατὰ τὸ ἔθος, τὰ ἐν τῷ λίθῳ ἀμυδρότερα τῶν γραμμάτων, τῶν δὲ μικροτέρων ὅσα καὶ ἐν τῷ λίθῳ διὰ μικροτέρων εἶνε γεγραμμένα·

ΤΕΤΡΑΠΟΛΕΕΣΤΩΙΔΙΟ
ΝΥΣΩΙΑΝΕΘΕΣΑΝ
ΛΥΣΑΝΙΑΣΚΑΛΛΙΟΥΤΡΙΚ
ΟΡΥΣΙΟΣΗΡΧΕΝ ΙΕΡΟΠΟΙΟΙ
ΦΑΝΟΔΩΡΟΣΜΑΡΑΘΩΝΙΟΣ
ΜΕΛΑΝΩΠΟΣΤΡΙΚΟΡΥΣΙΟΣ
ΦΙΛΟΚΛΗΣΟΙΝΑΙΟΣ
ΑΝΤΙΚΡΑΤΗΣΠΡΟΒΑΛΙΣΙΟΣ

Μεταγραπτέα δὲ τἀνωτέρω διὰ μικρῶν γραμμάτων ὡς ἑξῆς·

Τετραπολέες τῷ Διονύσῳ ἀνέθεσαν. Λυσανίας Καλλίου Τρικορύσιος ἦρχεν. Ἱεροποιοί. Φανόδωρος Μαραθώνιος, Μελάνωπος Τρικορύσιος, Φιλοκλῆς Οἰναῖος, Ἀντικράτης Προβαλίσιος.

Τῆς ἐπιγραφῆς ταύτης θέλοντες νὰ ὁρίσωμεν τὸν χρόνον καὶ τὴν αἰτίαν τῆς ἀναγραφῆς, εὑρίσκομεν πολλὰ τὰ δυσεξήγητα. Αἱ λέξεις Λυσανίας Καλλίου Τρικορύσιος ἦρχεν δηλοῦσιν ἆρα τὸν ἐπώνυμον ἄρχοντα, ὥς τις εἰκάζει τὸ πρῶτον; Δύο ἐπωνύμους γνωρίζομεν φέροντας τὸ ὄνομα Λυσανίας, τὸν μὲν ἄρξαντα κατὰ τὴν Ὀλυμπ. 78, 3, τὸν δὲ Ὀλυμπ. 84, 2· ἀλλὰ καὶ τὸν δεύτερον τοῦτον καὶ μεταγενέστερον ἂν θελήσωμεν νὰ νοήσωμεν, δὲν συμβαδίζει μετὰ τοῦ χρόνου καθ’ ὃν ἦρξεν (442 π. Χ.) ὁ ῥυθμὸς τῶν γραμμάτων τῆς στήλης. Διότι ἀνεμένομεν νὰ ἴδωμεν τὰ γράμματα τοῦ ἀττικοῦ ἀλφαβήτου ἀντὶ δὲ τούτων ὁ λίθος ἔχει τὸν ἰωνικὸν καλούμενον ἀλφάβητον. Μόνον δ’ ἀρχαιοπρεπὲς γράμμα φέρει ἡ ἐπιγραφὴ τὸ Ν, ἀλλὰ καὶ τούτου ἐν τῷ τρίτῳ στίχῳ εὕρηται τὸ νεώτερον σχῆμα Ν. Μάλιστα δ’ ἀπῃτεῖτο, ἂν ἡ ἐπιγραφὴ αὕτη ἀληθῶς ἦτο περὶ τὰ τεσσαράκοντα ὅλα ἔτη προγενεστέρα τῆς κατ’ Εὐκλείδην γραμματικῆς, νὰ εὕρωμεν τὰ προσήκοντα σχήματα τοῦ γ καὶ λ, ἤτοι τὸ Λ ἀντὶ τοῦ Γ, ἀντὶ δὲ τοῦ Λ, τὸ L. Ἄλλος δὲ Λυσανίας ἐπώνυμος καθ’ ὃν νὰ ἐγράφη ἡ στήλη δὲν εἶνε ἡμῖν γνωστός, οὐδ’ εὑρίσκομεν χρόνον κατάλληλον ὅπου νὰ θέσωμεν αὐτὸν.^[1] Ἄρα οὔτε ὁ λίθος ἐστάθη τῷ 442, οὐδ’ ὁ ἀναγραφόμενος Λυσανίας εἶνε ἐπώνυμος ἄρχων. Καὶ ὁ μὲν χαρακτὴρ τῶν γραμμάτων, πλὴν τοῦ Ν οὗ τὸ ἀρχαιότροπον ξενίζει πως, ἄγει ἡμᾶς εἰς τὰ τέλη τοῦ ε΄. ἢ τὰς ἀρχὰς τοῦ δ΄. αἰῶνος, ὁ δὲ Λυσανίας εἶνε πιθανώτατα οὐχὶ ἐπώνυμος τοῦ δήμου τῶν Ἀθηναίων, ἀλλ’ ἄρχων τῆς Τετραπόλεως. Ἀπετέλουν δὲ αὐτὴν αἱ τέσσαρες κατὰ τὸν Μαραθῶνα πόλεις Μαραθών, Οἰνόη, Προβάλινθος, Τρικόρυθος. Τὸ δὲ δημοτικὸν τοῦ κατοίκου τῆς Τετραπόλεως ἦτο ἐν μὲν τῷ ἑνικῷ Τετραπολιεὺς (Στέφ. Βυζ. ἐν λ. Ἀκρόπολις), κατὰ τὸν πληθυντικὸν δὲ Τετραπολεῖς καὶ Τετραπολῖται (Στέφ. Βυζ. ἐν λ. Τετράπολις). Καὶ ἠμφισβήτησε μὲν τὸν πρῶτον τύπον ὁ Meineke γράψας Τετραπολιεῖς, ἀλλ’ ἡ ἐπιγραφὴ ἣν ἐνταῦθα δημοσιεύομεν τρανῶς μαρτυρεῖ τὴν ἀλήθειαν τῆς παρὰ Στεφάνῳ τῷ Βυζαντίῳ εἰδήσεως τοῦ Φαβωρίνου. Καὶ ἐνομίζετο μὲν ἄλλοτε ὅτι ἡ πληθυντικὴ ὀνομαστικὴ τῶν εἰς εὺς ἀττικῶν ὀνομάτων ἤρξατο κλινομένη εἰς έες μικρὸν μόνον πρὸ τοῦ θανάτου τοῦ Ἀλεξάνδρου (Wecklein, Curae epigraph. σ. 29 κ. ἑ.), ἀλλ’ ἀπὸ τῆς εὑρέσεως τοῦ διασήμου περὶ Χαλκιδέων ψηφίσματος τῶν Ἀθηναίων, ἔνθα ἀπαντᾷ ὁ τύπος Χαλκιδέες (Κουμανούδης ἐν Ἀθηναίᾳ Ε΄. 77. - Köhler Mittheilungen des deutschen Institutes 1877, Ἰανουάρ. - Egger Journal des Savants 1876, Ἰούλ. – Foucart, Revue Archéol. 1877, Α΄ 242), ἡ γνώμη αὕτη ἐξηλέχθη πεπλανημένη (Graux ἐν Revue de Philologie I, 262, Πρβλ. Kühner, Ausführl. Gramm. I, 350 Anm. 6). Κατὰ ταῦτα δὲ οὐδαμῶς ἄπορος προσπίπτει ἡμῖν ἐν τῇ προκειμένῃ στήλῃ ὁ τύπος Τετραπολέες ἀντὶ τοῦ ὑπὸ τοῦ Στεφάνου μαρτυρουμένου Τετραπολεῖς.

Περὶ τοῦ ὀργανισμοῦ τῆς Τετραπόλεως οὐδὲν εἶνε γνωστόν, ἡ δὲ προκειμένη ἐπιγραφὴ προστίθησί τι ἄξιον γνώσεως, ἂν ὁριστικῶς ἀποδειχθῇ ὅτι εἶχεν ἴδιον ἄρχοντα. Ὅπως δήποτε δὲ ἀπὸ τοῦδε δυνάμεθα νἀποφανθῶμεν ὅτι ἐν τῇ διοικήσει τῶν κοινῶν πραγμάτων τῆς Τετραπόλεως, τοὐλάχιστον τῶν θρησκευτικῶν, ἑκάστη τῶν τεσσάρων πόλεων εἶχεν ἴδιον ἀντιπρόσωπον. Διὰ τοῦτο δὲ τέσσαρας βλέπομεν ἱεροποιοὺς ἐν τῇ στήλῃ, ἕνα ἐξ ἑκάστης πόλεως. Ἀλλὰ τί ἦσαν οἱ ἱεροποιοὶ οὗτοι καὶ τί ὑπῆρξε τὸ ἀνατεθέν; Ἱεροποιοὶ πολλάκις μνημονεύονται ἐν ἐπιγραφαῖς ἀττικαῖς, εἶνε δὲ δέκα ἄρχοντες οἱ τὴν ἐπιστασίαν τῶν ἱερείων καὶ ὡρισμένων τινῶν θυσιῶν ἔχοντες, φροντίζοντες δὲ καὶ περὶ τοῦ δερματικοῦ, ἤτοι τῶν προσόδων αἵτινες εἰσεπράττοντο ἐκ τῆς πωλήσεως τῶν δερμάτων τῶν θυομένων ζώων, Böckh, Staatshaushaltung I, 302 καὶ ἀλλ., - Ussing Inser. Gr. ined. 47 κ. ἑ.). Σπανίως δὲ μόνον εὑρίσκομεν τοὺς ἱεροποιοὺς ἐντεταλμένους τὴν φροντίδα τῆς ἀναρρήσεως στεφάνων ἢ τῆς ἀναθέσεως ἀναθημάτων (Ussing, ἐνθ’ ἀν.). Ἄρα δὲν εἶνε ἐκ τούτων προφανῶς οἱ ἱεροποιοὶ τοῦ προκειμένου λίθου, ἀλλ’ ἰδία ἀρχὴ τοῦ κοινοῦ τῶν Τετραπολέων, ἢ ἐπὶ τούτῳ ὁρισθεῖσα ἢ ἐνιαυσία τις καὶ χρονία. Ἂν δ’ εἶνέ τις ἀρχὴ ἐπὶ ὡρισμένῳ λόγῳ ἐκλεχθεῖσα, ὡς μᾶλλον νομίζω, τίς ὁ σκοπὸς τῆς ἐκλογῆς αὐτῆς καὶ ὁποῖον τὸ ἀνάθημα περὶ οὗ λόγος γίνεται ἐν τῷ λίθῳ; Τοῦτο εἶνε δυσερμήνευτον. Ναὸς μέν τις τοῦ Διονύσου δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ ἀνετίθετο εἰς τὸν θεὸν διὰ ταύτης τῆς ἐπιγραφῆς, ἀλλὰ μᾶλλον εἰκών τις ἢ τρίπους ἤ τι ἄλλο ἄγαλμα εἰς ἤδη ὑπάρχοντα ναόν. Ἀλλ’ ὅμως δὲν δυνάμεθα νὰ ἐννοήσωμεν ποῦ ἐφηρμόζετο καὶ ἐν ὁποίᾳ σχέσει εὑρίσκετο πρὸς τὸν ἐνεπίγραφον λίθον τὸ ἀνάθημα, διότι ἡ πρὸς τἄνω ἐπιφάνεια τῆς στήλης, μόνη πασῶν, εἶνε ἀνώμαλος καὶ ἀκατέργαστος, ἐν ᾧ πᾶσαι αἱ ἄλλαι ἐλειάνθησαν διὰ τοῦ γλυφάνου· οὐδὲ φαίνονται ἐπὶ τῆς ἄνω ἐπιφανείας ἐντομαὶ πρὸς ἔνθεσιν ἄλλου λίθου ἢ μετάλλου.

Πολλὰ λοιπὸν ἀφίνει τὰ σκοτεινὰ ἡ σπουδαία αὕτη ἐπιγραφὴ καὶ καθ’ ἑαυτὴν καὶ ἐν σχέσει πρὸς τὰ περὶ αὐτήν. Ἀλλ’ ὁπωσδήποτε δὲν φαίνεται ἀπίθανον ὅτι ἔνθα εὑρέθη, αὐτή τε καὶ τἆλλα περὶ ὧν εἶπον ἀνωτέρω, ἔκειτό ποτε ναὸς τοῦ Διονύσου, καί τοι οὐδεμία περὶ αὐτοῦ μαρτυρία περιεσώθη παρὰ τοῖς ἀρχαίοις συγγραφεῦσι. Καὶ φαίνεται μέν πως ἀντικειμένη πρὸς ταύτην τὴν γνώμην ἡ ὔπαρξις τάφων ἐν τῇ πλησιεστάτῃ γειτονίᾳ τοῦ λίθου, ὡς εἶπον, ἀλλὰ τὴν ἀληθῆ τοῦ πράγματος σχέσιν θὰ δείξῃ ἡ σκαπάνη. Δὲν δυσχεραίνει δὲ τὸ παράπαν τὴν εἰκασίαν ταύτην ἡ εὕρεσις τῶν ἐρειπίων ἐν τῇ κοίτῃ τοῦ ποταμοῦ, διότι προφανῶς ὁ ῥοῦς αὐτοῦ ἤλλαξε δρόμον διὰ τῶν αἰώνων, ὅπερ εὐχερέστατον ἐν πεδίῳ οἷον τὸ τοῦ Μαραθῶνος· ὥστε δὲν εἶνε ἀνάγκη νὰ εἰκάσωμεν ὅτι ἄλλοθεν ὁ ῥοῦς ἀπεκόμισε τοὺς λίθους, ὅπερ θὰ ἦτο δυσχερὲς μάλιστα διὰ τὴν βαρεῖαν ἐνεπίγραφον στήλην. Ἔπειτα δέ, τοῦτο δεχόμενοι, θὰ εἴχωμεν ἀνάγκην ἄλλων πάλιν εἰκασιῶν πρὸς ἐξήγησιν τῆς ἐνταῦθα ὑπάρξεως τῶν ἄλλων καμαροειδῶν ἐρειπίων καὶ τῆς ἀντηρίδος ἣν περιέγραψα ἀρχόμενος τοῦ λόγου. Τοιαῦτα τὰ κατὰ τὴν τελευταίαν ἀνακάλυψιν, πενιχρότερα τῶν προσδοκωμένων κατὰ τὸν θρῦλον· εὐχόμεθα δ’ ὅμως νἀναλάβῃ ἡ ἀρχαιολογικὴ ἑταιρεία τακτικὰς ἀνασκαφὰς πρὸς ἀνακάλυψιν καὶ σπουδαιοτέρων εὑρημάτων.

Σπυρ. Π. Λάμπρος

1. Δὲν θεωρῶ περιττὸν νὰ σημειώσω ἐνταῦθα ὅτι ἐν τῇ ἐπιγραφῇ τοῦ C. I. G. τῇ ὑπ’ ἀριθ. 177 ἀναφέρεται Ἀντικράτης Λυσανίου Προβαλίσιος ὡς θεσμοθετήσας ἐπὶ Κηφισοφῶντος ἄρχοντος, ἤτοι Ὀλυμπ. 112, 4. Ἴσως δ’ ὑπῆρξεν οὗτος ἀπόγονός τις τοῦ ἐν τῇ προκειμένῃ στήλῃ ἐπιγεγραμμένου Ἀντικράτους τοῦ Προβαλισίου.