Ἀθῆναι, πρωτεύουσα τῆς Ἀττικῆς, καὶ ἡ μεγίστη τῶν πόλεων τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος, ἔχουσα εἰς τὴν παραλίαν λιμένας τὸν Πειραιᾶ καὶ τὸ Φάληρον, μεθ’ ὧν ὁ Περικλῆς τὴν συνέδεσε διὰ
Μακρῶν Τειχῶν, εἰς αὐτὰ δὲ μετέπειτα προσέθεσεν ἄλλο τρίτον,
τὸ διὰ μέσου, ὁ Κίμων. Οἱ Πέρσαι εἰσβαλόντες εἰς τὴν πόλιν, τὴν κατέστρεψαν‧ μετὰ τὴν ἐκδίωξιν δ’ αὐτῶν ὁ Θεμιστοκλής τὴν ἀνῳκοδόμησε λαμπροτέραν, καὶ περιετείχισε στερεώτερον αὐτὴν ὡς καὶ τὴν Ἀκρόπολιν καὶ τὸν Πειραιᾶ, τῶν δὲ τειχισμῶν αὐτοῦ σώζονται ἴχνη ὁρατὰ πολλαχοῦ. Κατὰ Θουκυδίδην (Β, 13) ἦν ἡ ἔκτασις τῶν τειχῶν 174 ½ σταδίων, ὧν 56 ½ περιελάμβανον τὸν Πειραιᾶ, 75 στάδια ἀπετέλουν τὰ Μακρὰ τείχη, καὶ 43 ἦσαν τῶν Ἀθηνῶν ὁ περίβολος, ὅπερ φαίνεται ὑπερβαῖνον τὰς κατὰ τὰ λοιπὰ διδόμενα πιθανὰς διαστάσεις. Περιεῖχον δὲ οἰκίας 10,000 (Ξενοφ. Ἀπομν. Γ, 6, 24), καὶ κατοίκους κατὰ τοὺς μὲν 180 κατὰ τοὺς δὲ 100 χιλιάδας. Καὶ τὰ μὲν δημόσια καταστήματα ἦσαν ἀνυπερβλήτου λαμπρότητος, αἱ δὲ ἰδιωτικαὶ οἰκίαι τὸ πλεῖστον ἁπλαῖ καὶ πενιχραί. Αἱ κυριώτεραι δὲ
Πύλαι τῆς πόλεως ἦσαν· α΄) τὸ Δίπυλον, ὃ καὶ
Θριάσιαι πύλαι καὶ
ἱερὰ πύλη προσηγορεύε
το, διότι δι’ αὐτοῦ διήρχετο ἡ πομπὴ τῶν Ἐλευσινίων, καὶ διέβαινε διὰ τοῦ παρὰ τῇ Ἐλευσῖνι Θριασίου πεδίου· β) Ἡ παρ’ αὐτὴν, ὡς φαίνεται,
Ἠρια ἢ
Ἠριαία, δι’ ἧς διήρχοντο αἱ τῶν νεκρῶν ἐκφοραὶ (Ἁρπ.—Μέγ. Ἐτυμ. φ.)· γ) Μεσημβρινῶς τοῦ Διπύλου ἡ
Πειραϊκὴ πύλη, ὅπου ἐπὶ Τουρκοκρατίας ἔκειτο περίπου ἡ
Πύλη του Δράκου. Παρ’ αὐτῇ ἦν τὸ
Πομπεῖον καὶ τὸ ἱερὸν τῆς
Δήμητρος καὶ τοῦ
Ποσειδῶνος. δ) Αἱ
Μελιτίδες, πιθανῶς μεταξὺ τοῦ Λόφου τῶν Νυμφῶν καὶ τῆς Πνυκὸς, κατὰ τὸν ἅγιον Δημήτριον τὸν Βομβαρδάρην· ε) Ἡ
Ἀχαρνικὴ πύλη, βορείως τοῦ Διπύλου, κατὰ τὴν ὁδὸν Πατησίων· στ) Αἱ Διόμειαι εἱς τὰ βορειανατολικὰ τῆς πόλεως, ἐπὶ τῆς πρὸς Κηφισίαν ἀγούσης· ζ) Αἱ
Διοχάρους, παρὰ τὰς Διομείας, βορειότερον· — η) Αἱ
Ἰτωνίδες, πρὸς τὸ νοτιανατολικὸν τῆς πόλεως, ἐπὶ τῆς Φαληρικῆς ὁδοῦ· θ) Αἱ Αἰγεῖαι ἢ τοῦ Αἰγέως, πιθανῶς αἱ πρὸς τὸ Στάδιον φέρουσαι· ι)
Πυλὶς, παρά ταῖς Πύλαις τοῦ Διοχάρους. Ἐν τῷ μέσῳ τῆς πόλεως ἠγείρετο μεγαλοπρεπῶς, εἰς ύψος 100
μ ἡ
Ἀκρόπολις, μῆκος μὲν ἔχουσα ἐκ δυσμῶν πρὸς ἀνατολὰς 300
μ, πλάτος δὲ οὐδαμοῦ ἀνώτερον τῶν 130
μ, ἥτις ἐν τοῖς ἀρχαιοτάτοις χρόνοις καὶ
Κρανάα καὶ
Κεκροπία ἐλέγετο. Ἰσοπέδωσαν δὲ καὶ ὠχύρωσαν αὐτὴν, οὐχὶ ὅμως διὰ λιθίνου τείχους, ἀλλὰ διὰ προχωμάτων (
ῥηχῷ. Ἡρδ. Ζ, 142.—Η, 55), οἱ Πελασγοί· εἰς τοὺς μετέπειτα ὅμως χρόνους ἐπεκράτησε
Πελασγικὸν νὰ λέγηται μόνον τὸ βόρειον αὐτοῦ μέρος, ὡς καὶ ἡ ὑπ’ αὐτὸ κλιτύς· καὶ ἐλέγετο προσέτι
Ἐννεάπυλον τὸ ἀρχαῖον Πελασγικὸν τεῖχος, διότι, εἰ καὶ ή Ἀκρόπολις βατὴ κυρίως ἦν μόνον πρὸς δυσμὰς, φαίνεται ὅμως ὅτι πλὴν ἀριθμοῦ τινος πυλῶν ἃς εἶχεν ἐνταῦθα, εἶχε καὶ ἄλλας στενὰς καὶ υπογείους ἐξόδους καὶ ἀλλαχοῦ. Μετὰ τὰ Μηδικὰ ὅμως ᾠκοδόμησεν εἰς τὸ δυτικὸν χεῖλος τὰ ἔτι σωζόμενα πολυτελή πεντάπυλα
Προπύλαια ὁ Μνησικλῆς, καὶ αὓτη ἔμεινε τῆς Ἀκροπόλεως ἡ ἐπίσημος καὶ τοῖς πάσι προσιτὴ εἴσοδος. ’Εχρειάσθησαν δ’ εἰς τὴν οἰκοδομὴν αὐτῶν 5 ἔτη, καὶ ἐδαπανήθησαν 2012 τάλαντα. Ἐκ τῶν πρὸς δυσμάς στρεφομένων πτερύγων αὐτῶν ἡ βορεία περιεῖχε καὶ μέγα δωμάτιον, χρησιμεῦον εἰς πινακοθήκην τοῦ Πολυγνώτου καὶ ἄλλων ἐνδόξων ζωγράφων· πρὸ δὲ τῆς άλλης, ἐφ’ ὑψηλοῦ ἀνδήρου, ἴστατο ὁ Ναὸς τῆς
απτέρου Νίκης οὕτω κληθείσης, διότι ἐν Ἀθήναις κατέθεσε τὰ πτερά της, ἢ κατ’ ἄλλας παραδόσεις καὶ παραστάσεις, ἔλυσε τὰ πέδιλά της, τὴν πόλιν ταύτην ἐκλεξαμένη ὡς σταθερὰν κατοικίαν της. Πρὸ τῶν Προπυλαίων προσετέθη ἡ μεγάλη ἀναβάθρα ἐπὶ Αὐγούστου, μετὰ τοῦ ἐπ’ αύτῆς σωζομένου μνημείου, καὶ ὑπ’ αὐτὴν, ἐπὶ Βυζαντινῶν, ὁ πρὸς δυσμὰς περίβολος μετὰ τῆς Πύλης. Ἐκ τῶν τειχῶν δὲ τῆς Ἀκροπόλεως, τὰ μὲν πρὸς βοράν ἀνῳκοδόμησεν ἀμέσως μετὰ τὰ μηδικὰ ὁ Θεμιστοκλῆς, μεταχειρισθεὶς πρὸς τοῦτο τὰ ἐρείπια τῶν οἰκοδομῶν ὅσας οἱ Πέρσαι κατέστρεψαν, τὰ δὲ πρὸς νότον καὶ ἀνατολὰς ἀνήγειρε πάγια καὶ εὐρέα ὁ Κίμων,
Κιμώνια τείχη κληθέντα. Ἦν δ’ ἐν παλαιτάτοις χρόνοις ἐκεῖ ἡ κατοικία τῶν πρώτων βασιλέων (Κέκροπος, Ἐρεχθέως), καὶ παρὰ τὸν οἶκον αὐτῶν, οὗ λείψανά τινα ἔτι σώζονται, ἵδρυτο καὶ ἱερὸν τῆς
Πολιαδος Ἀθηνας. Ἀφ’ οὗ δ’ ἐπυρπολήθη τοῦτο ὑπὸ τῶν Περσῶν, ἤγειρε τὸ 438 π. Χ. ὁ Περικλῆς ἄλλο, κατὰ 50 πόδας μεῖζον, ἐπὶ τῆς κορυφῆς ἢ τοῦ κέντρου τοῦ λόφου, τὸν
Παρθενῶνα, κοσμηθέντα διὰ τῆς χρυσελεφάντινης Ἀθηνάς τοῦ Φειδίου καὶ μετὰ ταῦτα εἰς τὴν θέσιν περίπου τοῦ πυρποληθέντος ναοῦ τὸν τῆς
Πολιαδος ἢ
Ἐρέχθειον καλούμενον.
Περιεῖχε δὲ καὶ ἄλλους ναοὺς ἡ Ἀκρόπολις, ὡς τὸν τῆς Ἀθηνᾶς ’Εργάνης, τὸν τῆς Βραυρωνίας Ἀρτέμιδος, καὶ ἐπὶ Ῥωμαίων τὸν τοῦ Αὐγούστου καὶ Ῥώμης· προσέτι δὲ καὶ πλεῖστα ἱερὰ αναθήματα καὶ ἀγάλματα, ἐν οἷς τὸ θαυμαστότατον ἦν τὸ κολοσσιαῖον χαλκοῦν τῆς
Προμάχου Ἀθηνᾶς, ἔργον καὶ αὐτὸ τοῦ Φειδίου. Ἡ κάτω δὲ πόλις διῃρεῖτο εἰς συνοικίας καὶ δήμους, ὡς τὸν τοῦ
Κεραμεικοῦ (ἔσω καὶ ἔξω τῶν τειχῶν), κατὰ τὸ Δίπυλον· τῶν
Διομέων (ὁμ.), βορειανατολικῶς· τῶν
Μελιτέων, νοτιοδυτικῶς· τῶν
Σκαμβονιδῶν, κατὰ τὸ Θησεῖον· τὴν συνοικίαν τοῦ
Κολυττοῦ, νοτιοδυτικῶς· τὸν δῆμον τῶν
Κυδαθηναίων, νοτιανατολικῶς. Δυτικῶς τῆς Ἀκροπόλεως ἔκειτο ὁ
Ἄρειος Πάγος, το φονικὸν δικαστήριον τῶν Ἀθηνῶν, μετὰ τοῦ ἱεροῦ καὶ σπηλαίου τῶν
Σεμνῶν θεῶν (Ἐριννύων) πρὸς ἀνατολὰς ἔχων, πρὸς βορᾶν δὲ, πιθανῶς τὸν ναὸν τοῦ
Ἀρεως. Μεταξὺ δὲ τοῦ λόφου τούτου καὶ τῆς Ἀκροπόλεως ἵσταντο τὰ ἀγάλματα τῶν
τυραννοκτόνων (ἴδ.
Ἁρμόδιος). Νοτιοδυτικῶς δὲ τοῦ Ἀρείου Πάγου ἦν ὁ λόφος τῆς
Πνυκὸς, εἰς ὃν διατηρεῖται τὸ βῆμα τῆς ἐκκλησίας τοῦ δήμου. Νοτίως δὲ τῆς Ἀκροπόλεως, ἀπέναντι αὐτῆς, ἐστὶ λόφος ὑψηλὸς, τὸ Μουσεῖον, φέρων ἐπὶ κορυφῆς σωζόμενον μνημεῖον Πτολεμαίου τοῦ
Φιλοπάππου, εἰς τοὺς νοτίους δ’ αὐτῆς πρόποδας σώζονται λείψανα τοῦ
Διονυσιακοῦ Θεατρου, τοῦ
Ναοῦ τοῦ Ἀσκληπιοῦ καὶ τοῦ
ᾨδείου τοῦ Ἡρώδου. Εἰς τὸν βορειοδυτικὸν δὲ κρημνὸν ἀνοίγονται τὰ σπήλαια τοῦ
Ἀπόλλωνος, τοῦ
Πανὸς καὶ τῆς
Ἀγραύλου, ὡς καὶ ἡ πηγὴ
Κλεψύδρα· κατωτέρω δὲ οἱ ναοὶ τῶν Διοσκούρων, τῶν
δώδεκα θεῶν, τῆς
Οὐρανιας Ἀφροδίτης, τοῦ
Ἡφαίστου, τὸ
Μητρῷον, χρησιμεῦον καὶ ὡς αρχεῖον, προσέτι τὸ
Βουλευτήριον, τὸ
Πρυτανεῖον, ἡ παρ’ αὐτῷ
Θόλος, ἐν ᾗ ἐσιτοῦντο οἱ βουλευταὶ, καὶ ὑπ’ αὐτούς ἐν τῷ Κεραμεικῷ ἡ Ἀγορὰ, ἣτις ἀρχαιότατα, πρὶν ἢ ὁρισθῇ εἰς τοῦτο ἡ Πνὺξ, ἐχρησίμευεν εἰς τὴν ἐκκλησίαν τοῦ δήμου, εἶτα δὲ περιωρίσθη εἰς μόνας τὰς ἀγοραπωλησίας καὶ τοῦ ἐμπορίου τὰς πράξεις, καὶ πλατάνοις ὑπὸ τοῦ Κίμωνος διαφυτευθεῖσα, περιεῖχε στοὰς, ὡς τὴν Ποικίλην, τὴν Βασίλειον, τὴν Μακρὰν, τὴν τοῦ Ἐλευθερίου Διὸς, μετὰ ταῦτα καὶ τὴν τοῦ Ἀττάλου, μετὰ τοῦ Γυμνασίου τοῦ Πτολεμαίου, καὶ ναοὺς καὶ ἀγάλματα. Ἐκτὸς δὲ ἤδη τῆς ἀγορᾶς, δυτικῶς καὶ ὑπὲρ αὐτὴν, ἦν τὸ Θησεῖον, ἀνατολικῶς τὸ Ἐλευσίνιον καὶ οἱ ναοὶ τοῦ Σεράπιδος καὶ τῆς Εἰλειθυίας. Βορειανατολικῶς δὲ τῆς Ἀκροπόλεως ἦν ἡ ὁδὸς τῶν Τριπόδων, οὕτω καλουμένη ἐκ τῶν χορηγικῶν μνημείων, ὧν ἓν, τὸ τοῦ Λυσικράτους διατηρεῖται. Παρ’ αὐτῇ δ’ ἦν τὸ ᾨδεῖον τοῦ Περικλέους, καὶ ἔτι ἀνατολικώτερον, οὐ μακρὰν τῆς ἐν τῷ Ἰλισσῷ πηγῆς τῆς Καλιρρόης ἢ Ἐννεακρούνου τὸ Ὀλυμπιεῖον, ὃ ἐθεμελίωσεν ὁ Πεισίστρατος καὶ ἐπεράτωσεν ὁ Ἀδριανὸς, προσθεὶς καὶ τὴν σωζομένην Πύλην, ἐν ᾗ ἀποκαλεῖ τὰς Ἀθήνας πόλιν Ἀδριανοῦ «κ’ οὐχὶ Θησέως.» Ἐκλήθη δ’ Ἀδριανόπολις καὶ μέρος τῆς πόλεως, πιθανῶς τὸ κατὰ τὴν Ἀγορὰν, ὃ ὁ αὐτοκράτωρ κατεκόσμησε δια πολυτελεστάτων στοῶν καὶ βιβλιοθηκῶν, καὶ ὅπου καὶ ὁ Ἀνδρόνικος Κυρρήστης ἵδρυσε τὸ ἔτι σωζόμενον αὐτοῦ Ὡρολόγιον καὶ ἀνεμοδείκτην. Ἐκτὸς δὲ τῆς πόλεως ἔκειντο, πρὸς δυσμὰς ή Ἀκαδημία καὶ ὁἽππιος Κολωνὸς μετὰ τοῦ Ἱεροῦ τῶν Ἐριννύων (κατὰ τὰ Σεπόλια), ἀνατολικῶς δὲ τὸ Παναθηναϊκὸν στάδιον παρὰ τῷ Ἀρδηττῷ, τὸ Λύκειον, παρὰ τῷ Ἰλισσῷ, τὸ Κυνόσαργες (τῶν Ἀσωμάτων), ὁ ναὸς τῆς Ἀφροδίτης (εἰς Ἀγγελοκήπους). Συνέδεσε δ’ ὁ Κίμων ἐν Ὀλ. 80, δ’, διὰ τῶν Μακρῶν Τειχῶν τὰς Ἀθήνας μετὰ τῶν λιμένων, καὶ τὸ μὲν βόρειον (ἢ τὸ ἔξωθεν), 40 στάδια μακρὸν, ἀπέληγεν εἰς τὸ βόρειον μέρος τοῦ περιβόλου τοῦ Πειραιῶς, τὸ δὲ νότιον ἢ Φαληρικὸν, 35 στάδια μῆκος ἔχον, εἰς τὸ Φάληρον· προσέθηκε δ’ εἰτα ὁ Περικλῆς καὶ ἕτερον, τὸ διὰ μέσου, φέρον ἐπίσης εἰς τὸν Πειραιᾶ, ἐγκαταλείψας ὡς λίαν ἀπέχον, τὸ
ληρικόν. Ταῦτα κατηδάφισεν ὁ Λύσανδρος, ἀλλ’ ὁ Κόνων ἀνῳκοδόμησε τα δύο δυτικώτερα περὶ τὸ 392 π. Χ. Λιμένες δὲ τῶν Ἀθηνῶν ἦσαν ὁ Πειραιεὺς, ὁ κυρίως ἐμπορικὸς, περιοικούμενος ὑπὸ πόλεως οὐ μικρᾶς, ἧς ἐπίσημα καταστήματα ἦσαν τὸ
Δεῖγμα, πρὸς ἔκθεσιν ἐμπορευμάτων, ἡ
Σκευοθήκη τοῦ στόλου, ὅπου νῦν τὸ τελωνεῖον, ὁ ναὸς τῆς Ἀφροδίτης, παρὰ τὴν ἀνατολικὴν ακτήν. Κατὰ τὸ βάθος αὐτοῦ ὑπῆρχε καὶ μυχὸς, ὅστις ἐκαλεῖτο
Κάνθαρος· δυτικῶς δ’ ἐπεΡατοῦτο δι’ ἀκρωτηρίου, τῆς
Ἠετιωνίας, οὗ ὁπίσω σχηματίζεται λιμενίσκος, ὁ
Κωφὸς ἢ
Φωρῶν λεγόμενος. Ἀνατολικῶς δὲ προεῖχε λόφος τραχύς, εἰς οὗ τὸ ἔσχατον ἀκρωτήριον, κατὰ τὴν εἴσοδον τοῦ Πειραιῶς, φαίνονται τὰ λείψανα τοῦ
τάφου του Θεμιστοκλέους. ’Οπίσω δὲ (ἀνατολικῶς τοῦ Πειραϊκοῦ τούτου λόφου) ὑψοῦται ἕτερος, καλούμενος
Μουνυχία, ὡς καὶ ὁ μικρὸς λιμὴν ὅν ἐγκλείει. Μεταξὺ δὲ τῶν δύο λόφων κυρτοῦται ἕτερος στρογγύλος καὶ καλῶς πεφραγμένος λιμὴν, ὁ τῆς
Ζέας, ὅστις ἦν τῶν Ἀθηνῶν τὸ νεώριον, και κατὰ τὴν εἴσοδον αὐτοῦ, δυτικῶς, ἦν ή
Φρεαττὺς, θέσις ἐπώνυμος τοῦ ἐκεῖ σωζομένου φρέατος, εἰς ἣν ὑπῆρχε τὸ ἐν
Φρεαττυϊ (ἴδ.) λεγόμενον δικαστήριον. Ἀνατολικώτερον δὲ τῆς Μουνυχίας ἐξετείνετο ἡ ἀκτὴ τοῦ Φαλήρου, ἰδίως χρησιμεύουσα πρὸς στάθμευσιν τῶν πολεμικῶν πλοίων. (Ὅρα συνημ. χάρτην Ἀθηνῶν).
