Βικιθήκη

Η μονή του οσίου Μελετίου και ο Μητροπολίτητης Αθηνών Νικάνωρ

Ἡ μονὴ τοῦ ὁσίου Μελετίου καὶ ὁ Μητροπολίτης Ἀθηνῶν Νικάνωρ
Συγγραφέας:


Η ΜΟΝΗ ΟΣΙΟΥ ΜΕΛΕΤΙΟΥ
ΚΑΙ Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
ΝΙΚΑΝΩΡ



Ἐπὶ τοῦ Κιθαιρῶνος καὶ ἄνωθεν τῆς ἀρχαίας Οἰνόης, περιεσώθη ἓν τῶν σημαντικωτάτων κέντρων τοῦ ἐν Ἑλλάδι ἀσκητισμοῦ τῶν μέσων χρόνων, ἡ μονὴ τοῦ ὁσίου Μελετίου.

Ἡ μονὴ αὕτη, καλουμένη πρότερον τοῦ Συμβόλου ἢ Συμβούλου, κυρίως ἀνεδείχθη, ἀφ’ ὅτου, κατὰ τὸ δεύτερον ἥμισυ τῆς ΙΑ΄ ἑκατονταετηρίδος, ἐγκαθιδρύθη ἐν αὐτῇ ὁ περιώνυμος ἀσκητὴς Μελέτιος, ὅστις ἐγένετο ἀρχηγέτης μοναχικῆς κοινότητος, τηρούσης τὰς αὐστηρὰς ἀρχὰς τῶν ἀσκητῶν τῶν παλαιῶν χριστιανικῶν χρόνων.

Κυριώτεραι πηγαὶ τῆς ἱστορίας τῆς μονῆς ταύτης, εἶναι οἱ δύο βίοι τοῦ ὁσίου Μελετίου, γραφέντες σχεδὸν συγχρόνως, κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τῆς IB΄ ἑκατονταετηρίδος, ὑπὸ Θεοδώρου Προδρόμου καὶ Νικολάου ἐπισκόπου Μεθώνης, ἐκδοθέντες δὲ ὑπὸ τοῦ Ρώσου βυζαντινολόγου Βασιλιεύσκη, ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Συλλογῇ τῆς Παλαιστινιακῆς Ἑταιρείας[1]. Τρίτος βίος εἰς ἁπλοελληνικήν, ἐγράφη ὑπὸ τοῦ μοναχοῦ Ἀγαπίου, ἐν τῷ Νέῳ Παραδείσῳ[2]. Ἐκ τῶν βιογραφιῶν τούτων μανθάνομεν ὅτι ὁ ὅσιος Μελέτιος, ὅστις κατήγετο ἐκ τῆς ἐν Καππαδοκίᾳ κώμης Μουταλάσκης καὶ ὅστις ἐμόνασεν ἐπὶ εἴκοσι καὶ ὀκτὼ ἔτη ἐν τῇ μικρᾷ μονῇ τοῦ ἁγίου Γεωργίου παρὰ τὰς Θήβας, ἠθέλησε νὰ γείνῃ μεταρρυθμιστὴς τοῦ μοναχικοῦ βίου ἐπὶ αὐστηροτέρων βάσεων, κατὰ τὰ ὑποδείγματα τῶν πρώτων ἀσκητῶν τοῦ χριστιανισμοῦ, πρὸς τοῦτο δ’ ἐξέλεξεν ὡς κέντρον τὴν μονὴν τοῦ Συμβόλου ἢ Συμβούλου, τιμωμένην ἐπ’ ὀνόματι τῶν Ἀσωμάτων καὶ κειμένην ἐπὶ τοῦ Κιθαιρῶνος, Ἡ θέσις αὐτῆς καλεῖται ὑπὸ τῶν βιογράφων τοῦ ὁσίου Μελετίου ὄρος Μυοπόλεως καὶ κεῖται ἐπὶ ἑνὸς τῶν προβούνων τοῦ ἀνατολικοῦ Κιθαιρῶνος (νῦν Πάστρας) παρὰ τὴν ἀτραπὸν, ἥτις ἄγει ἐκ τῆς Οἰνόης πρὸς τὸν βορείως κείμενον ἀρχαῖον Δρυμόν, 5 χιλιόμετρα περίπου βορειοανατολικῶς τῶν Ἐλευθερῶν (νῦν Κάζας), παρὰ τὰ ὄρια Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας. Ὁ Μελέτιος ἐγκατεστάθη τὸ πρῶτον εἰς μικρόν τι ἡσυχαστήριον, παραχωρηθὲν αὐτῷ ὑπὸ τῆς μονῆς Συμβόλου, κείμενον ἐπὶ τῆς βορείου κλιτύος τοῦ Κιθαιρῶνος, ἐν ᾗ θέσει ἔκειτο ὁ ἀρχαῖος Σκῶλος καὶ παρὰ τὸ ὁποῖον ἔκτισεν οὗτος κελλία,[3] βραδύτερον δὲ μετὰ τὸν θάνατον τοῦ ἡγουμένου τῆς μονῆς τοῦ Συμβόλου, ὁ ὅσιος Μελέτιος, διαδεχθεὶς αὐτόν, ἠδυνήθη νὰ ἐφαρμόσῃ τὸ σύστημα αὐτοῦ, ὡς ἀνάρροπον κατὰ τῆς τότε προϊούση ἐν ταῖς μοναῖς ἐκλύσεως καὶ παρακμῆς τοῦ πνεύματος τοῦ μοναχικοῦ βίου. Τοιαύτη δ’ ὑπῆρξεν ἡ φήμη αὐτοῦ καὶ τοσοῦτον πλῆθος μοναχῶν συνήχθη περὶ αὐτὸν, ὥστε ἱδρύθησαν περὶ τὴν κεντρικὴν μονὴν ἢ Λαύραν εἴκοσι δύο παραλαύρια, ἐξ ὀκτὼ μέχρι δώδεκα μοναχῶν ἕκαστον. Παρὰ δὲ τοῦ πατριάρχου Νικολάου τοῦ Γ΄ (1081—1111) ἔλαβεν ὁ Μελέτιος τὴν ἄδειαν ὅπως παρέχῃ τοῖς πιστοῖς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Τὸ ὅρος τῆς Μυοπόλεως ἀπέβη οὕτω ἀληθὲς Ἅγιον Ὄρος, εἰς ὃ προσέτρεχον πανταχόθεν οἱ πιστοὶ ὅπως εὐλογηθῶσιν ὑπὸ τοῦ μεγάλου ἀναχωρητοῦ.

Καί μετὰ τὸν θάνατον δὲ τοῦ ὁσίου Μελετίου, ὁ ἐν τῷ ναῷ τῆς μονῆς τάφος αὐτοῦ ἀπέβη ἐκ τῶν μᾶλλον τιμωμένων προσκυνημάτων τῆς Ἑλλάδος ἡ δὲ φήμη τῆς μονῆς παρέμεινεν ἀμείωτος μέχρι τῶν χρόνων τῆς φραγκοκρατίας. Τοῦτο ἐξάγεται πλὴν ἄλλων καὶ ἐκ τῶν ἐπιστολῶν τοῦ περὶ τὰ τέλη τῆς ΙΒ΄ ἑκατονταετηρίδος ἐπιφανοῦς μητροπολίτου Ἀθηνῶν Μιχαὴλ Ἀκομινάτου πρὸς τὸν ἡγούμενον τῆς μονῆς Ἰωαννίκιον[4].

Παρὰ τὰς δυσμενεῖς συνθήκας, ὑφ’ ἃς διετέλει ἡ ὀρθόδοξος ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησία κατὰ τοὺς χρόνους τῆς φραγκοκρατίας καὶ τουρκοκρατίας, ἡ μονὴ διετηρήθη ἐν ἀκμῇ μέχρι τῆς δεκάτης ἕκτης ἑκατονταετηρίδος ὑπερμεσούσης. Τοῦτο ἐξάγεται ἐξ ἑνὸς σιγιλλίου τοῦ πατριάρχου Σαμουὴλ, ἐκδοθέντος ὑπὲρ τῆς μονῆς ἐν ἔτει 1766, ἐξ οὗ μανθάνομεν ὅτι καὶ ὑπὸ τῶν πατριαρχῶν Μητροφάνους τοῦ Β΄ (1440—1445) καὶ Ἰωάσαφ τοῦ Α΄ (1466— 1469) ἢ Ἰωάσαφ τοῦ Β΄ (1551—1565) ἐξεδόθησαν σιγίλλια ὑπὲρ τῆς μονῆς[5]. Συνετέλεσε δὲ εἰς τὸ νὰ διατηρήσῃ ἡ μονὴ τὴν σπουδαιότητα αὐτῆς καὶ τὸ ἐπίκαιρον τῆς θέσεως ἐφ’ ἧς εὑρίσκεται ἱδρυμένη.

Περὶ τῆς θέσεως τῆς μονῆς εἶναι λίαν χαρακτηριστικὰ ὅσα γράφει, περὶ τὰ μέσα τῆς δεκάτης ἕκτης ἑκατονταετηρίδος, ὁ Ζακύνθιος Παχώμιος Ρουσᾶνος ἔν τινι ἐπιστολῇ αὐτοῦ: «Δι’ ἡσυχίαν δὲ καὶ τὴν τῶν ἀναγκαίων χρείαν, εἰσὶ ὲν καὶ ἐν Εὐβοίᾳ καὶ ἑτέραις νήσοις (μοναστήρια), ομἶμαι δὲ κατὰ πάντων ἔχειν τὸ νῖκος τὴν τοῦ Ἁγίου Μελετίου μονὴν καὶ τα περὶ αὐτήν, οὖσαν ἐν μεθορίοις Ἀττικῆς τε καὶ Βοιωτίας, ἔχουσαν δὲ πόλεις, ἀξιολόγους οὐκ ἄπωθεν, Ἀθήνας φημὶ καὶ Θήβας, Χαλκίδα τε τὴν κατ’ Εὔριπον, Μέγαρά τε καὶ Κόρινθον. Ἠπειρῶτις δέ ἐστιν, οὐκ ἀπορεῖ δὲ κόλπων εὐθαλασσίων, τῶν τε ἐξ ἀμφοτέρων τῶν μερῶν τοῦ Πελοποννησιακοῦ ἰσθμοῦ καὶ του Εὐρίπου»[6].

Εἰς οὓς βίους τοῦ ὁσίου Μελετίου, ἡ μονὴ ἀναφέρεται ὡς κειμένη ἐπὶ τοῦ ὄρους Μυοπόλεως, ἐν δὲ τῷ πατριαρχικῷ σιγιλλίῳ ὑπὲρ τῆς μονῆς, ὑπὸ τὸν τύπον Μυουπόλεως. Τὸ αὐτὸ ὄνομα εὑρίσκεται καὶ εἰς τὰ ἑξῆς βιβλιογραφικὰ σημειώματα τοῦ ὑπ’ ἀριθ. Additional 28816 ἑλληνικοῦ κώδικος τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Βρεττανικοῦ Μουσείου· «Ἐτελειώθη χάριτι Χριστοῦ ἡ ἱερὰ καὶ ψυχωφελὴς βίβλος αὕτη διὰ χειρὸς Ἀνδρέα ἀμαρτωλοῦ καὶ παρ’ ἀξίαν μοναχοῦ μηνὶ Μαρτίῳ, ἰνδικτιῶνος τετάρτης, ἔτους κτίσεως Κόσμου ἑξακισχιλιοστὸν ἑξακοσιοστὸν ἐννέα καὶ δέκατον (sic) εἰς τὸ ὄρος τοῦ πατρὸς κυροῦ μοναχοῦ Μελετίου τῆς Μυουπόλεως, ἐν τῇ μονῇ τοῦ Σωτῆρος . . . ἐν ἔτει ςχιθ΄ ἰνδ. δ΄ (φ. 143α).

Μνήσθητι Κύριε του δούλου σου Ἀνδρέου μοναχοῦ τοῦ ἐκ τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας σου Ὠλένης τοῦ Μοραίου, τοῦ κτίσαντος καὶ γράψαντος τὴν δέλτον ταύτην. Ἐγράφη ὁ ὅρος οὗτος τῆς ἁγίας καὶ οἰκουμενικῆς ἑβδόμης Συνόδου ἐν τῷ ὄρει τοῦ σοφοῦ μοναχοῦ καὶ πατρὸς ἡμῶν κυροῦ Μελετίου τῆς Μυουπόλεως, διὰ χειρὸς μοναχοῦ Ἀνδρέου τοῦ αὐτοῦ μοναχοῦ, ἰνδ. δ΄[7] (φ. 149α).

Τὸ δεύτερον τῶν σημειωμάτων τούτων εἶναι κατὰ τοῦτο ἀξιοσημείωτον ὅτι ἐν αὐτῷ εὕρηται ἡ παλαιοτάτη μνεία τοῦ ὀνόματος τοῦ Μορέως', ὡς παρετήρησεν ὁ Σάθας, ὅστις ὅμως ἠστόχησε θελήσας νὰ ταυτίσῃ ἣν ἐν τῷ σημειώματι Μυούπολιν πρὸς τὸ ὄνομα τοῦ πελοποννησιακοῦ Ποντικοῦ, τοῦ καὶ Ποντικοκάστρου, ἐν ᾧ πρόκειται περὶ τῆς μονῆς τοῦ ὁσίου Μελετίου, διότι ἐν αὐτῷ γίνεται λόγος περὶ ὄρους Μυουπόλεως καὶ ὄχι πόλεως ὡς εὐστόχως παρετήρησεν ὁ Σπ. Λάμπρος[8], ὅστις προσθέτει ὅτι «οὐδὲ κεῖται τὸ ὅρος τοῦτο ἐν Ἤλιδι, ὡς ἐπίστευσεν ὁ Σάθας, πλανηθεὶς ἐκ τῆς μνείας τοῦ ἐκ τῆς Ὠλένης τοῦ Μοραίου βιβλιογράφου Ἀνδρέου. Ὁ βιβλιογράφος ἐκεῖνος ἦτο μὲν ἀληθῶς Πελοποννήσιος, ἀλλὰ ρητῶς λέγει, ὅτι ὁ κώδιξ ἐγράφη εἰς τὸ ὄρος τοῦ πατρὸς κυροῦ Μελετίου τῆς Μυουπόλεως, διὰ χειρὸς μοναχοῦ Ἀνδρέου τοῦ αὐτοῦ μαθητοῦ. Κατὰ ταῦτα ὁ Ἀνδρέας κατήγετο μὲν ἐξ Ὠλένης ἀλλ’ ἦτο μαθητὴς τοῦ Μελετίου καὶ ἐμόναζεν ἐν τῷ ὄρει τῆς Μυουπόλεως. Ὁ δὲ συσχετισμὸς τοῦ πατρὸς Μελετίου καὶ τοῦ ὄρους τῆς Μυουπόλεως οὐδεμίαν ἀμφιβολίαν
Εἰκ 1. Ἡ μονὴ ὁσίου Μελετίου
ἀφίνουσιν, ὅτι πρόκειται περὶ τοῦ ὁσίου Μελετίου καὶ τοῦ αὐτοῦ ἐκείνου κατὰ τὰ σύνορα Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας ὄρους τῆς Μυουπόλεως, ὅπερ γινώσκομεν ἐκ τῶν βίων τοῦ ὁσίου καὶ τοῦ νῦν τὸ πρῶτον ἐκδιδομένου πατριαρχικοῦ σιγγιλίου.»

Εἰς τὰ ἀνωτέρω δημοσιευόμενα βιβλιογραφικὰ σημειώματα τοῦ ἐν τῷ Βρετ. Μουσείῳ κώδικος, ἡ μονὴ τοῦ ὄρους Μυοπόλεως καλεῖται τοῦ Σωτῆρος. Ἐκ τοῦ βίου ὅμως τοῦ ὁσίου Μελετίου μανθάνομεν ὅτι ἡ μονὴ τοῦ Συμβόλου ἐτιμᾶτο ἐπ’ ὀνόματι τῶν Ἀρχιστρατήγων ἢ Ἀσωμάτων. Καὶ ὁ μητροπολίτης δὲ Ἀθηνῶν Μελέτιος ἐν τῇ Ἐκκλησιαστικῇ αὐτοῦ Ἱστορίᾳ (τόμ. Β΄ σελ. 441 ἔκδ. Βιέννης) γράφει ὅτι ἡ μονὴ τοῦ Συμβόλου ἀρχῆθεν ἐτιμᾶτο ἐπ’ ὀνόματι τῶν Ταξιαρχῶν.

Ἐκ τῶν ἀνωτέρω πηγῶν προφανὲς εἶναι ὅτι μᾶλλον ἀξιόχρεως δέον νὰ θεωρηθῇ ἡ τοῦ γράψαντος τὰ ἀνωτέρω βιβλιογραφικὰ σημειώματα μοναχοῦ Ἀνδρέου, τοῦ διατελέσαντος μοναχοῦ ἐν αὐτῇ τῇ μονῇ καὶ μαθητοῦ τοῦ ὁσίου Μελετίου. Διὰ τοῦτο καὶ ὁ Σπ. Λάμπρος εἰς τὴν μαρτυρίαν ταύτην ἐστηρίχθη δεχθεὶς ὅτι ἡ μονὴ τοῦ Συμβόλου ἢ Συμβούλου ἐτιμᾶτο ἐπ’ ὀνόματι τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, θελήσας νὰ ἐξηγήσῃ τὸ ὄνομα Συμβούλου ὡς ἐπώνυμον τοῦ Χριστοῦ. Οὐχ ἦττον ὅμως ἠδύνατο ν’ ἀντιταχθῇ ὅτι ἐπὶ τοῦ ὄρους Μυοπόλεως, ὡς εἴπομεν καὶ ἀνωτέρω, περὶ τὴν κεντρικὴν μονὴν ἢ Λαύραν εἶχον ἱδρυθῆ εἴκοσι δύο μικραὶ μοναὶ ἢ παραλαύρια, ἔχοντα μικρὰ ναΐδρια, ὧν τινὰ σώζονται μέχρι τοῦδε, διατηροῦντα θαυμασίας τοιχογραφίας, ἑπομένως δύναται νὰ θεωρηθῇ πιθανὸν ὅτι μία τῶν μικρῶν τούτων μονῶν ἐτιμᾶτο ἐπ’ ὀνόματι τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ καὶ ἐν αὐτῷ ἔγραψεν ὁ μοναχὸς Ἀνδρέας τὸν κώδηκα, ἐν ᾧ τὰ βιβλιογραφικὰ σημειώματα, διότι εἶναι δύσκολον νὰ δεχθῶμεν ὅτι οἱ βιογράφοι τοῦ ὁσίου Μελετίου, οἱ γράψαντες κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τῆς IB΄ ἑκατονταετηρίδος τὸν βίον αὐτοῦ, ἠγνόουν ἐπ’ ὀνόματι τίνος ἁγίου ἐτιμᾶτο ἡ μονὴ τοῦ Συμβόλου. Ὁπωσδήποτε τὸ ζήτημα τούτο δύναται νὰ λύση μόνον συστηματικὴ μελέτη τῆς ὅλης περιοχῆς τοῦ ὄρους Μυοπόλεως καὶ τῶν ἐν αὐτῇ ἐγκατεσπαρμένων ναϊδρίων.

Ὁ Λάμπρος ἐνόμισεν ὅτι ἡ μονὴ ἔλαβε τὸ ὄνομα ὄχι ἀπὸ τοῦ ἱδρυτοῦ αὐτῆς, ὅστις ἦτο ὅσιος, ἀλλ’ ἀπὸ τοῦ ἐκ Μελιτινῆς ἁγίου Μελετίου[9]. Ἡ γνώμη αὕτη τοῦ Λάμπρου δὲν φαίνεται εἰς ἡμᾶς ἀκριβής, διότι ἔχομεν πολυάριθμα παραδείγματα μονῶν, αἵτινες ἔλαβον τὸ ὄνομα αὐτῶν ἀπὸ ὁσίων. Πρόχειρον παράδειγμα εἶναι ἡ μονὴ τοῦ ὁσίου Λουκᾶ, ἥτις ὄχι μόνον ἔλαβε τὸ ὄνομα ἀπ’ αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ ὁ ναὸς ὁ τιμώμενος ἐπ’ ὀνόματί του ἱδρύθη ἐπ’ αὐτοῦ τοῦ τάφου τοῦ ὁσίου. Ἐν τῷ βίῳ τοῦ ὁσίου Λουκᾶ γράφονται περὶ τούτου τὰ ἑξῆς: «Ἔπειτα καὶ αὐτὸ τὸ κελλίον, ἐν ᾧ ὁ τοῦ μεγάλου (Λουκᾶ) τάφος, ἐκ τῆς προτέρας μεταβάλλουσιν ὄψεως καὶ εἰς ἐκκλησίαν παγκάλως μεταποιοῦσιν εἰς σχῆμα σταυρικόν»[10].

Παρεσύρθη δὲ ὁ Λάμπρος ὑπὸ τοῦ Νερούτσου, ὅστις ἐξέφρασε τὴν γνώμην ταύτην, ὅτι ἡ μονὴ ἐτιμᾶτο ἐπ’ ὀνόματι τοῦ ἁγίου Μελετίου τῆς Μελιτινῆς, ἐπὶ τῷ λόγῳ ὅτι οὗτος ὑμνεῖται ὑπὸ τῆς ἐκκλησίας ὡς «πύρινος ρομφαία Χριστοῦ,.. πάντας τοὺς ἀθέους κατασφάττουσα[11]. Τοῦτο ὅμως εἶνε ὅλως αὐθαίρετον καὶ ἀστήρικτον, διότι ἂν ἐπρόκειτο νὰ ὀνομασθῇ ἡ μονὴ ἀπὸ ἄλλου ὁμωνύμου ἁγίου, διὰ τί νὰ μὴ προτιμηθῇ ὁ ἐπισημότατος πάντων Μελέτιος, ἀρχιεπίσκοπος Ἀντιοχείας, ἢ ὁ μάρτυς Μελέτιος;

Προφανὲς λοιπὸν εἶναι ὅτι ἡ μονὴ τοῦ ὁσίου Μελετίου ὠνομάσθη ἀπ’ αὐτοῦ, καὶ ἐν ὅσῳ μὲν ἔζη οὖτος ὁ ναὸς ἐξηκολούθησε τιμώμενος ἐπ’ ὀνόματι τῶν Ἀσωμάτων ἢ τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, μετὰ δὲ τὸν θάνατον αὐτοῦ, ἕνεκα τῆς φήμης τοῦ ἐν τῷ ναῷ τάφου τοῦ ὁσίου, εἰς ὃν ἀπέδιδον θαυματουργοὺς ἰδιότητας καὶ εἰς ὃν προσέτρεχον οἱ πιστοί, ὁ ναὸς ἤρξατο τιμώμενος ἐπ’ ὀνόματι τοῦ ὁσίου Μελετίου, ἀναρτηθείσης ἀναμφιβόλως καὶ τῆς εἰκόνος αὐτοῦ καὶ τιμωμένης ὡς κατ’ ἐξοχὴν εἰκόνος λατρείας (Kultbild) τοῦ ναοῦ. Ἄλλως τε μέχρι σήμερον ἡ μονὴ ἑορτάζει τὴν 1 Σεπτεμβρίου, ἡμέραν τῆς μνήμης τοῦ ὁσίου, ὡς καὶ ὁ ἐν Ἀθήναις παρὰ τὰ Σεπόλια γνωστὸς ναὸς ὁ ἐπ’ ἐσχάτων ἀνοικοδομηθεὶς εἰς τὴν θέσιν τοῦ παλαιοῦ μικροῦ, ὅστις πιθανώτατα ἦτο μετόχιον τῆς μονῆς ὁσίου Μελετίου. Πλὴν τούτου διὰ νὰ ἀρκεσθῶμεν εἰς ἓν λίαν χαρακτηριστικὸν παράδειγμα ὑπενθυμίζομεν ὅτι καὶ ἡ περίφημος Μονὴ τοῦ Ἁγίου Ὄρους (Ἄθω) μεγίστη Λαύρα τιμᾶται ἐπ’ ὀνόματι τοῦ ἱδρυτοῦ αὐτῆς ὁσίου Ἀθανασίου τοῦ Ἀθωνίτου, ἑορτάζουσα τὴν 5 Ἰουλίου ἡμέραν τῆς μνήμης αὐτοῦ.

Ὁ Σάθας[12] ἅνευ ἐπαρκῶν ἀποδείξεων ἠθέλησε νὰ τάξῃ τὸν ὅσιον Μελέτιον, ὡς καὶ τὸν ὅσιον Χριστόδουλον τῆς Πάτμου, εἰς τὴν κατηγορίαν τῶν πολεμιστῶν μοναχῶν, περὶ ὧν ὁμιλεῖ ὁ Εὐστάθιος εἰς τὴν συγγραφὴν αὐτοῦ περὶ μεταρρυθμίσεως τοῦ μοναχικοῦ βίου τὴν ἐπιγραφομένην: Ἐπίσκεψις βίου μοναχικοῦ ἐπὶ διορθώσει τῶν περὶ αὐτὸν (Tafel, Eustathii Opuscula σ. 214 κ. ἑξ.—Migne, Patrologia Graeca, τόμ. cxxxv, σ. 729 κ. ἐξ. Ἡ γνώμη αὕτη εἶναι ὅλως ἀστήρικτος, διότι ὁ Μελέτιος, ὡς ἐκ τῶν πηγῶν μαρτυρεῖται, ἠθέλησε μόνον νὰ ἐπαναφέρῃ τὸν ἐκφυλισθέντα μοναχικὸν βίον εἰς τὴν αὐστηρότητα καὶ τὴν ἁπλότητα τῶν πρώτων χριστιανικῶν χρόνων, ἡ δὲ μεταρρύθμισις αὐτοῦ ἐστρέφετο κατὰ τῶν παρεκτροπῶν, ἃς καὶ ὁ Εὐστάθιος καταδικάζει[13].

Ἡ μονὴ τοῦ ὁσίου Μελετίου δὲν ἔτυχε μέχρι τοῦδε τῆς προσευχῆς ἧς εἶναι ἀξία, μόνον δ’ ἐν παρόδῳ ἠσχολήθησαν περὶ αὐτῆς ὅσοι ἔγραψαν περὶ τοῦ ὁσίου Μελετίου, καίτοι ἡ μελέτη αὐτῆς ἀπὸ τεχνικῆς καὶ ἱστορικῆς ἀπόψεως δύναται πολλὰ νὰ διαφωτίσῃ τῆς σπουδαιοτάτης βυζαντιακῆς μοναστηριολογίας.

Κατὰ τὴν ΙΓ΄ ἑκατονταετηρίδα ἡ μονὴ τοῦ ὁσίου Μελετίου ἐλεηλατήθη ὑπὸ σώματος στρατιωτῶν τοῦ αὐτοκράτορος Θεοδώρου τοῦ Κομνηνοῦ, κατά τινα αὐτοῦ ἐκστρατείαν, ὡς μανθάνομεν ἐκ ποιήματος τοῦ ἐν τῇ μονῇ ταύτῃ μονάσαντος Ἰακώβου, τοῦ ὕστερον γενομένου μητροπολίτου Βουλγαρίας. Τὸ ποίημα τοῦτο εὑρίσκεται ἐν Κωδ. τῆς Βιβλ. Βιέννης (Ἱστορ. Ἑλλην. 106 φύλ. 184—185), περὶ αὐτοῦ δὲ σημειοῖ ὁ Κρουμβάχερ ὅτι περιέχει μόνον γενικὰ παράπονα περὶ πορθήσεως οἰκιῶν, ἐκκλησιῶν καὶ ἱερῶν βίβλίων[14]. Ὁ ἐν τῷ ποιήματι μνημονευόμενος αὐτοκράτωρ Θεόδωρος Κομνηνὸς εἶναι ὁ δεσπότης Ἑλλάδος, ὁ γνωστὸς ἐν τῇ ἱστορίᾳ ὡς Θεόδωρος Ἄγγελος Κομνηνὸς Δούκας (1216—1230), ὁ ἀποσπάσας ἀπὸ τῶν Φράγκων τὴν. Θεσσαλονίκην καὶ χρισθεὶς ἐν αὐτῇ αὐτοκράτωρ ὑπὸ τοῦ ἀρχιεπισκόπου Α΄ Ἰουστνιανῆς καὶ πάσης Βουλγαρίας Δημητρίου Χωματιανοῦ καὶ ὄχι ὁ αὐτοκράτωρ Θεόδωρος Λάσκαρις τῆς Νικαίας, ὡς ὑπέθεσε μετὰ δισταγμοῦ ὁ Κρουμβάχερ[15], Κατὰ ταῦτα ἡ λεηλασία τῆς μονῆς δέον χρονικῶς νὰ τεθῇ μετὰ τὴν ἐν ἔτει 1223 ἀναγόρευσιν τοῦ Θεοδώρου ὡς αὐτοκράτορος καὶ πρὸ τῆς ἐν ἔτει 1230 ἥττης αὐτοῦ καὶ αἰχμαλωσίας εἰς τὴν μάχην τῆς Κοκλοτινίτζης.

Ὡς καὶ ἀνωτέρω εἴπομεν, ἡ μονὴ τοῦ ὁσίου Μελετίου ὑφίστατο ἀδιακόπως μέχρι τῆς δεκάτης ἕκτης ἑκατονταετηρίδος ὑπερμεσούσης. Ἐκ τοῦ σιγιλλίου ὅμως τοῦ πατριάρχου Σαμουήλ, τοῦ δημοσιευθέντος ὑπὸ τοῦ Λάμπρου, μανθάνομεν ὅτι ὑπέστη δύο φθορὰς καὶ ἐκπτώσεις μετὰ τὴν πατριαρχίαν Ἰωάσαφ τοῦ Β΄ (155..—1565) ἐξ ὧν ἡ δευτέρα, ὡς συνάγεται ἐκ τῶν λεγομένων ἐν τῷ σιγιλλίῳ), (αὖθις δ’ εἰς φθορὰν ὀλισθήσασαν καὶ δευτέραν ἐρήμωσιν παθεῖν ἤδη μέλλουσαν) ἐγένετο ὄχι πολὺ πρὸ τῆς ἐν ἔτει 1766 ἐκδόσεως τοῦ πατριαρχικοῦ σιγιλλίου[16].

Αἱ τοιαῦται φθοραὶ καὶ ἐρημώσεις τῆς μονῆς καθίστανται κατάδηλοι καὶ ἐκ τῆς καταστάσεως εἰς ἣν εὑρίσκονται νῦν τὰ κτίρια αὐτῆς, παθόντα πολλὰς βλάβας, αἱ δὲ γενόμεναι κατὰ τοὺς νεωτέρους ἰδίᾳ χρόνους ἐπισκευαὶ καὶ μεταρρυθμίσεις παρεμόρφωσαν ἐν πολλοῖς τὴν ἀρχικὴν τῆς μονῆς ὄψιν. Ἐκ τῆς ἐνταῦθα δημοσιευομένης εἰκόνος, γενομένης ἐκ φωτογραφίας, δύναταί τις νὰ ἀντιληφθῇ τὴν σημερινὴν κατάστασιν τῆς μονῆς (Εἰκ. 1). Ἀλλὰ καὶ ὁ ναὸς τῆς μονῆς, ἐν ᾧ ὁ τάφος τοῦ ὁσίου Μελετίου, ἐπέστη οὐκ ὀλίγας ζημίας, διατηρεῖ ὅμως, πλὴν τοῦ τρούλλου, ἐν καλῇ σχετικῶς καταστάσει τὴν ἐξωτερικὴν αὐτοῦ μορφήν. (Εἰκ. 2).
Εἰκ. 2. Ὁ ναὸς τῆς μονῆς ὁσίου Μελετίου.
Ἐν τῷ ναῷ καὶ τοῖς ἄλλοις κτιρίοις τῆς μονῆς περιεσώθησαν ἀξιολογώτατα μαρμάρινα γλυπτὰ τῆς ἀρχιτεκτονικῆς διακοσμήσεως, δυνάμενα νὰ διαφωτίτωσιν ἐν πολλοῖς τὰ χρονολογικὰ προβλήματα τῆς βυζαντιακῆς γλυπτικῆς.

Ἡμεῖς ἐνταῦθα δὲν θὰ ἀσχοληθῶμεν εἰς τὰ ἀφορῶντα τὴν ἀρχιτεκτονικὴν καὶ τὴν ἐν γένει τέχνην τῆς μονῆς τοῦ ὁσίου Μελετίου·[17] σκοπὸς τῆς παρούσης πραγματείας εἶναι νὰ καταστήσῃ γνωστὴν ἐπιγραφὴν ἐκ τῆς μονῆς ταύτης, σχετιζομένην

Εἰκ. 3. Ἡ ἐπιγραφὴ τοῦ μητροπολίτου Νικάνορος.

πρὸς τὴν μητρόπολιν τῶν Ἀθηνῶν. Ἡ ἐπιγραφὴ αὕτη, ἐπὶ μαρμαρίνης πλακός, εὑρίσκεται ἐντετοιχισμένη παρὰ τὸ παράθυρον ἑνὸς τῶν κελλίων τοῦ ἄνω ὀρόφου. Ἡ πλὰξ περιβάλλεται ὑπὸ πλαισίου ἀναγλύφου καὶ ἔχει ἐν τῷ μέσῳ σταυρὸν ὡσαύτως ἀνάγλυφον, καταλήγοντα εἰς τὰ ἄκρα τῶν κεραιῶν εἰς γράμματα, ἄνω μὲν Α, κάτω Θ, ἀριστερὰ Ν καὶ δεξιὰ Ω. Ἐν τῷ πεδίῳ τῶν ὑπὸ τῶν κεραιῶν σχηματιζομένων γωνιῶν, εὑρίσκονται ἄλλα πέντε γράμματα, ἄνω μὲν Ν καὶ Κ, κάτω δὲ Ν καὶ ΩΡ συνηνωμένα. Εἰς τὸ κάτω μέρος τῆς πλακός, χωριζομένη διὰ γραμμῆς ὁριζοντίου ἀπὸ τοῦ σταυροῦ, εὑρίσκεται ἡ χρονολογία ΕΤ ΖΠΑ. Τὸ παρατιθέμενον ἐνταῦθα σχεδιογράφημα δίδει σαφῆ εἰκόνα τῆς πλακὸς καὶ τῶν ἐπ’ αὐτῆς γραμμάτων (εἰκ. 3).

Τὸ ἐν τῷ μέσῳ τῆς πλακὸς σταυροειδὲς μονογράφημα μετὰ τῶν περὶ αὐτὸ γραμμάτων ἡμεῖς νομίζομεν ὅτι δύναται ν’ ἀναγνωσθῇ ὡς ἑξῆς· τὰ μὲν τέσσαρα γράμματα, τὰ εὑρισκόμενα εἰς τὰ ἄκρα τῶν κεραιῶν: ΑΘ(Η)ΝΩ(Ν), τὰ δὲ ἄλλα, τὰ εἰς τὰς γωνίας: Ν(Ι)Κ(Α)ΝΩΡ. Ἔχομεν οὕτως ἐνταῦθα τὸ ὄνομα τοῦ μητροπολίτου Ἀθηνῶν Νικάνορος, εἰς τοῦτο δὲ συμφωνεῖ καὶ ἡ κάτωθεν του σταυροῦ χρονολογία, ἥτις δέον ν’ ἀναγνωσθῇ ΕΤ(ΟΥΣ)͵ΖΠΑʹ. Τὸ ἔτος τοῦτο εἶναι τὸ ἀπὸ Κτίσεως Κόσμου 7081, ἀντιστοιχοῦν πρὸς τὸ ἀπὸ Χριστοῦ γεννήσεως 1573. Συμπίπτει δὲ ἡ χρονολογία αὕτη πρὸς τὰς γνωστὰς εἰδήσεις περὶ τοῦ χρόνου καθ’ ὃν ὁ Νικάνωρ ὑπῆρξε μητροπολίτης Ἀθηνῶν, διότι καίτοι ἀγνοεῖται ἀκριβῶς ὁ χρόνος τῆς ἀναρρήσεως αὐτοῦ εἰς τὸν Θρόνον τῶν Ἀθηνῶν, γενικώτερον ὅμως τίθεται εἰς τὴν χρονικὴν περίοδον τῆς πατριαρχίας Ἱερεμίου Β΄ τοῦ ἀπὸ Λαρίσης (1572—1584)[18].

Τοῦ μητροπολίτου Νικάνορος περιεσώθησαν δύο ἐπιστολαὶ πρὸς τὸν πατριαρχικὸν πρωτονοτάριον Θεοδόσιον Ζυγομαλᾶν, δημοσιευθεῖσαι ὑπὸ τοῦ Μαρτίνου Κρουσίου ἐν τῇ Τουρκογραικίᾳ, ἑτέραν δὲ τέως ἀνέκδοτον ἐπιστολὴν τοῦ Νικάνορος πρὸς τὸν πατριάρχην Ἱερεμίαν τὸν Β΄, ἐκ τῶν χειρογράφων τοῦ Κρουσίου, ἐδημοσίευσεν ὁ Δ. Γρ. Καμπούρογλους ἐν τοῖς Μνημείοις τῆς ἱστορίας τῶν Ἀθηναίων (τομ. Α΄ σελ. 73—74). Ὁ Νικάνωρ μετέσχε τῆς Συνόδου, ἥτις καθῄρεσε τὸν πατριάρχην Παχώμιον, τὸν Φεβρουάριον τοῦ 1581[19]. Ὁ χρόνος τοῦ θανάτου αὐτοῦ δὲν εἶναι ἀκριβῶς γνωστός· ἡ γνώμη τοῦ Παναρ. Κωνσταντινίδου (ἐν. ἀν.) ὅτι ὁ Νικάνωρ ἀπεβίωσεν ἐν ἔτει 1591, ἐπὶ οὐδεμιᾶς μαρτυρίας στηρίζεται καὶ δὲν δύναται νὰ γίνῃ ἀνεπιφυλάκτως δεκτή. Βέβαιον μόνον εἶναι ὅτι διετέλει ἔτι μητροπολίτης κατὰ τὸ 1590,[20] ὁ διαδεχθεὶς ὅμως αὐτὸν Θεοφάνης μνημονεύεται τὸ πρῶτον ἐν ἔτει 1593.

Ὡς ἐσημειώσαμεν ἀνωτέρω οὔτε τὸ ἔτος τῆς ἀναρρήσεως τοῦ Νικάνορος εἶναι ἀκριβῶς γνωστόν,[21] ἐκ τῆς νῦν ὅμως δημοσιευομένης ἐπιγραφῆς βεβαιοῦται ὅτι κατὰ τὸ 1573 διετέλει ἤδη μητροπολίτης.

Ποῖος ὁ λόγος τῆς ἐντοιχίσεως τῆς ἀνωτέρῳ ἐπιγραφῆς παρὰ τὸ παράθυρον τοῦ κελλίου τῆς μονῆς Ὁσίου Μελετίου, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἐξακριβωθῇ ἀσφαλῶς, πιθανώτατον ὅμως φαίνεται ὅτι ὁ μητροπολίτης Ἀθηνῶν Νικάνωρ ἀνήγειρε ἢ ἐπεσκεύασε τὰ κελλία τοῦ ἄνω ὀρόφου τῆς μονῆς καὶ ἡ ἐπιγραφή, ἂν εὑρίσκεται κατὰ χώραν, εἶναι δηλωτικὴ τοῦ ἔργου τούτου, ἄλλως πρόκειται περὶ ἀνεγέρσεως ἢ ἐπισκευῆς ἄλλου κτιρίου τῆς μονῆς. Ὡς γνωστὸν δὲ περιεσώθησαν πολλαχοῦ τοιαῦτα σταυροειδῆ μονογραφήματα, εἴτε ἐπὶ κιονοκράνων εἴτε ἐπὶ πλακῶν, ἀναγράφοντα ὀνόματα καὶ τίτλους κτητόρων ἢ ἀνακαινιστῶν ναῶν καὶ μονῶν. Δὲν εἶναι δὲ ἀπίθανον ὁ μητροπολίτης Ἀθηνῶν Νικάνωρ νὰ διετέλεσε πρότερον μονοχὸς ἐν τῇ μονῇ, ὡς συνέβη διὰ τὸν Ἰάκωβον, τὸν γενόμενον μητροιιολίτην Βουλγαρίας. Ἐκ τούτου δύναται νὰ ἐξηγηθῇ καὶ τὸ ἐνδιαφέρον αὐτοῦ ὑπὲρ τῆς μονῆς.

Ἐκ τῆς ἐπιγραφῆς τοῦ μητροπολίτου Νικάνορος καθίσταται φανερὰ ἡ εὔνοια ἣν ἐπεδείκνυον οἱ μητροπολῖται τῶν Ἀθηνῶν πρὸς τὴν μονὴν του ὁσίου Μελετίου, εὔνοιαν ὀφειλομένην εἰς τὴν φήμην τοῦ περιωνύμου αὐτῆς ἱδρυτοῦ, ἑνὸς τῶν μεγαλυτέρων ἀσκητῶν τῶν μέσων βυζαντιακῶν χρόνων καὶ τοῦ ὁποίου ὁ ἐν τῇ μονῇ τάφος ὑπῆρξεν ἐπὶ μακροὺς αἰῶνας ἓν τῶν μᾶλλον τιμωμένων προσκυνημάτων ὑπὸ τῶν πιστῶν τῶν πέριξ χωρῶν.

ΚΩΝΣΤ. Μ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ

  1. ↑ Τόμ. VI τεῦχ. 2ον «Νικολάου ἐπισκόπου Μεθώνης καὶ Θεοδώρου του Προδρόμου βίοι Μελετίου του νέου».
  2. ↑ Ἔκδ. Βενετίας 1641, 1664, 1802 καὶ 1872. Ὁ βίος οὗτος εἶναι μᾶλλον μετάφρασις του ὑπὸ τοῦ Νικολάου Μεθώνης γραφέντος βίου.
  3. ↑ Αὕτη εἶναι ἡ γνώμη του Βασιλιεύσκη (ἐν. ἀν. σ. XXII—XXIV) Πρβλ. Millet, Le monastère de Daphni, σελ. 18. σημ. 2.
  4. ↑ Σπ. Π. Λάμπρου, Μιχαὴλ Ἀκομινάτου του Χωνιάτου τα σωζόμενα, τόμ. B΄ σελ. 148, 155, 272, 313. 319, 352.
  5. ↑ Τὸ συγγίλιον του πατριάρχου Σαμουὴλ ἐκ κώδικος τῆς Ἐθν. Βιβλιοθήκης τῶν Παρισίων (Suppl. grec ἀρ. 706) ἐδημοσίευσε τὸ πρῶτον ὁ Σπ. Λάμπρος ἐν Νέῳ Ἑλληνομνήμονι τόμ. Δ΄ σελ. 97 κ. ἑξ.
  6. ↑ Μουστοξύδου, Ἑλληνομνήμων σ. 673,
  7. ↑ Κ. Σάθα, Μνημεῖα Ἑλληνικῆς Ἱστορίας. Τόμ. Α΄. σελ. xxxiv. σημ. 2. — Σπύρ. Λάμπρου, Νέος Ἑλληνομνήμων τομ. Δ΄ σελ. 88—89.
  8. ↑ Ἔν. ἀν. σελ. 89.
  9. ↑ Ἔν. ἀν. σελ. 90.
  10. ↑ Βίος καὶ πολιτεία του ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Λουκᾶ τοῦ ὁσίου, του ἐν Ἑλλάδι κειμένου. Γ. Κρέμου, Φωκικὰ τομ. A σελ. 168.
  11. ↑ Τ. Νερούτσου, Χριατιανικαὶ Ἀθῆναι, Δελτ. Ἱστορ. καὶ Ἐθνολ. Ἑταιρείας τῆς Ἑλλάδος τομ. Γ΄. σελ. 102.
  12. ↑ Σάθα, Μνημεῖα Ἑλληνικῆς Ἱστορίας τόμ. Ζ΄ σελ. XIX κ. ἑξ. τῶν προλεγομένων.
  13. ↑ Τοιαύτη εἶναι καὶ ἡ γνώμη τοῦ Γάλλου βυζαντινολόγου G. Millet, Le monastère de Daphni σελ. 17 σημ. 1.
  14. ↑ Ἱστορ. Βυζ. Λογοτεχν. Ἑλλην. μετάφρ. Σωτηριάδου τόμ. Γ΄. σελ. 748.
  15. ↑ Ἔν. ἀν.
  16. ↑ Λάμπρου Ν. Ἑλληνομνήμων τόμ. Δ΄ σελ. 92.
  17. ↑ Περὶ τῆς μονῆς ταύτης παρασκευάζει εἰδικὴν μελέτην ὁ ἔφορος τῶν βυζαντιακῶν ἀρχαιοτήτων κ. Γεώργ. Σωτηρίου.
  18. ↑ Παναρ. Κωνσταντινίδου, Κατάλογος ἱστορικὸς ἐπισκόπων κτλ. Ἀθηνῶν. Περιοδ. Σωτὴρ τομ. Β΄ σελ. 39. Δ.—Γρ. Καμπούρογλου, Ἱστορία τῶν Ἀθηναίων τομ. Α΄ σελ. 77 κ. ἑξ. τομ. Β΄ σελ. 150.
  19. ↑ Σάθα, Βιογρ. σχεδίασμα περὶ Ἱερεμίου του Β΄ σελ. 142.—Καμπούρογλου, Ἱστορία τῶν Ἀθηναίων τομ. Β΄ σελ. 150.
  20. ↑ Καμπούρογλου, ἔν. ἀν.
  21. ↑ Καμπούρογλου ἔν. ἀν.
Ανακτήθηκε από «https://el.wikisource.org/w/index.php?title=Η_μονή_του_οσίου_Μελετίου_και_ο_Μητροπολίτητης_Αθηνών_Νικάνωρ&oldid=105904»