| ←Ἡ ἀρχαιολογία ἐν Ἑλλάδι κατὰ τὸ 1911: Προϊστορικαὶ ἔρευναι | Η Μελέτη, Τόμος 6, Τέυχος 2 Συγγραφέας: Τὸ ὕδωρ της λήθης |
Ὁ κώδων→ |
| Συνέχεια από Τεύχος 1. Το πλήρες άρθρο: Το ύδωρ της λήθης (Άννινος) |
Διὰ τὴν ἐξαιρετικήν των μνήμην ἐφημίζοντο πολλοὶ Γάλλοι συγγραφεῖς καὶ ποιηταὶ τῶν περελθόντων αἰώνων. Ὁ Κορνήλιος, ὁσάκις παρεκαλεῖτο ν’ ἀναγνώσῃ καμμίαν ἔκ τῶν τραγῳδιῶν του, τὴν ἀπήγγελλεν εὐθὺς ὁλόκληρον ἐκ μνήμης. Ὁ Ρακίνας ἀπεστήθισεν ὁλόκληρον ἀρχαῖον ἑλληνικὸν μυθιστόρημα, τὸ ὁποῖον κρυφίως εἶχεν ἀναγνώσει εἰς τὸ ἐκπαιδευτήριον, ὅπου ἐσπούδαζεν. Ὁ Πιρὼν καὶ ὁ Κρεβιγιὼν δὲν ἀνεγίνωσκον, ἀλλ’ ἀπήγγελλον ἐκ μνήμης τὰ θεατρικά των ἔργα εἰς τοὺς ἠθοποιοὺς καὶ τὰ ἔγραφον μόνον, ἀφοῦ ἤθελον γίνει δεκτὰ πρὸς παράστασιν. Ὁ Πασκὰλ δὲν ἐλησμόνει τίποτε ἐξ ὅσων εἶχεν ἴδει ἢ ἀκούσει ἢ ἀναγνώσει. Δύο δὲ λόγιοι Ἰησουῖται τῶν χρόνων ἐκείνων, ὁ Συαρὲ καὶ ὁ Μενεστρὲλ ἦσαν φαινόμενα μνήμης ἀξιοθαύμαστα. Ὁ πρῶτος ἐξ αὐτῶν εἶχε συγγράψει 22 τόμους μεγάλου σχήματος βιβλίων καὶ ἐνθυμεῖτο τόσον καλῶς τὸ περιεχόμενον ὅλων, ὥστε ἤρκει νὰ τοῦ ἀναφέρουν τὴν πρώτην γραμμὴν ἑνὸς κεφαλαίου ἐξ αὐτῶν, διὰ νὰ τὸ ἀναγγείλῃ ἀμέσως ὁλόκληρον ἐκ στήθους. Ὁ δεύτερος δὲ ὑπέστη θριαμβευτικῶς τὴν ἑπομένην περίεργον δοκιμασίαν. Ἡ βασίλισσα τὴς Σουηδίας Χρηστίνα κατὰ τὴν διέλευσίν της ἐκ Λυών, ὅπου διέμενεν ὁ Μενεστρέλ, ἀκούσασα περὶ τῆς καταπληκτικῆς του μνήμης, εἶπε ν’ ἀπαγγείλουν ἐνώπιόν του καὶ νὰ γράψουν τριακοσίας λέξεις ἐκ τῶν μᾶλλον ἀσυνήθων καὶ ἀλλοκότων τῆς γαλλικῆς γλώσσης· αὐτὸς δὲ τὰς ἐπανέλαβε μίαν πρὸς μίαν κατὰ σειράν, ἔπειτα τὰς ἐπανέλαβε κατὰ σειρὰν ἀντίθετον, κατόπιν τὰς ἐπανέλαβεν ἀναμίξ, χωρὶς νὰ παραλείψῃ μίαν. Ἐπίσης καταπληκτικὸν ἦτο τὸ μνημονικὸν τοῦ Λαμὸτ-Οὑδάρ. Εἰς τὸν συγγραφέα αὐτὸν παρουσιάσθη ποτὲ νεαρὸς ποιητής, ὅστις τοῦ ἀνέγνωσε μίαν τραγῳδίαν του. Ὁ Λαμὸτ μετὰ τὸ πέρας τῆς ἀναγνώσεως συνωφρυώθη καὶ ἐπετίμησε σφοδρῶς τὸν ποιητὴν ὡς σφετεριστὴν ξένου ἔργου. «Ἡ τραγῳδία αὐτὴ, τοῦ εἶπε, μοῦ εἶναι ἀρκετὰ γνωστὴ καὶ διὰ νὰ σοῦ τὸ ἀποδείξω, θὰ σοῦ ἀπαγγείλω τὴν τετάρτην σκηνὴν τῆς δευτέρας πράξεως, τὴν ὁποίαν ἄλλοτε εἶχα ἀποστηθίσει». Καὶ τὴν ἀπήγγειλε τῷ ὄντι λέξιν πρὸς λέξιν πρὸς τὸν ποιητήν, ὅστις διεμαρτύρετο ἐμβρόντητος καὶ ὅστις ἡσύχασε, μόνον ὅταν ἤκουσε παρὰ τοῦ Λαμὸτ ὅτι ἐπρόκειτο περὶ ἀστεϊσμοῦ, ὀφειλομένου εἰς τὴν τεραστίαν του μνήμην.
Μερικοὶ ἔχουν τὸ πλεονέκτημα νὰ διακρατοῦν εἰς τὴν μνήμην των τὴν εἰκόνα τῆς μορφῆς ἀνθρώπων, τοὺς ὁποίους παροδικῶς καὶ ἐπὶ στιγμὴν ἐγνώρισαν, νὰ τοὺς ἀναγνωρίζουν ἐκ πρώτης ὅψεως μετὰ παρέλευσιν πολλῶν ἐτῶν, νὰ ἐνθυμοῦνται δὲ καὶ τὸ ὄνομά των. Τοιαύτην φήμην ἔχαιρόν τινες τῶν τεθνεώτων πολιτικῶν ἡμῶν ἀνδρῶν, οἷον ὁ Τρικούπης καὶ ὁ Δηλιγιάννης, οἵτινες ἀνεγνώριζον εὐθὺς τοὺς πανταχόθεν τῆς Ἑλλάδος συρρέοντας εἰς τὸν οἶκόν των ἀναριθμήτους φίλους καὶ ὀπαδοὺς καὶ προσηγόρευον αὐτοὺς ὀνομαστί. Ὁ Ἰούλιος Καῖσαρ ἐγίνωσκεν ἐξ ὀνόματος πάντας τοὺς στρατιώτας του, τὸ αὐτὸ δὲ λέγεται καὶ περὶ ἄλλων μεγάλων στρατηγῶν τῆς ἀρχαιότητος, περὶ τοῦ Κύρου καὶ τοῦ Σκιπίωνος. Ὁ δὲ Μέγας Ναπολέων μὴ θέλων νὰ φανῇ κατώτερος αὐτῶν καὶ κατὰ τοῦτο, ἀλλὰ καὶ μὴ κεκτημένος εἰς τόσον μέγαν βαθμὸν τὸ δῶρον τὴς μνήμης, μετήρχετο, κατά τινας νεωτέρους βιογράφους του, τὸν ἑξῆς δόλον. Συνεννοούμενος μετὰ τῶν ἀρχηγῶν τῶν συνταγμάτων τῆς φρουρᾶς του καὶ λαμβάνων παρ’ αὐτῶν ἀκριβεῖς πληροφορίας περὶ τοῦ ὀνόματος, τῆς καταγωγῆς καὶ τῶν προτέρων ὑπηρεσιῶν τῶν παλαιοτέρων στρατιωτῶν του, κατὰ τὰς ἡμέρας τῆς ἐπιθεωρήσεως ἀπηυθύνετο δῆθεν τυχαίως πρὸς αὐτούς, τοὺς ἐξήταζε, προσεποιεῖτο ὅτι ἐνεθυμεῖτο τὸ ὄνομά των καὶ τὰς μάχας, εἰς ἃς παρευρέθησαν, καὶ τὰς πράξεις, δι’ ἅς διέπρεψαν, καὶ πολλάκις τοὺς ἐβράβευε διαθρύπτων τοιουτοτρόπως τὴν φιλοτιμίαν καὶ ἐξάπτων τὸν ζῆλον καὶ τὴν ἀφοσίωσιν τῶν ἀνδρείων ἐκείνων, ἀλλ’ ἀφελῶν πολεμιστῶν.
Ἕτερός τις στρατιωτικός, ἀφανὴς ὅμως οὗτος ἀξιωματικός, ἀλλ’ ἀρκετὰ εὐφυὴς, μετεχειρίσθη ἄλλο τέχνασμα εἰς παρομοίαν περίστασιν. Ὁ συνταγματάρχης του εἶχε τὴν ἀξίωσιν, ὅπως ἕκαστος λοχαγὸς γνωρίζῃ ἐκ στήθους τὰ ὀνόματα ὅλων τῶν ἀνδρῶν τοῦ λόχου του. Κατὰ τὴν ἐπιθεώρησιν τοῦ συντάγματος ὁ συνταγματάρχης ἔφιππος μεταβαίνων ἀπὸ τοῦ ἑνὸς εἰς τὸν ἕτερον τῶν παρατεταγμένων λόχων ὑπέβαλλεν εἰς τὴν δοκιμασίαν ταύτην τοὺς λοχαγοὺς καί, ἐπειδὴ φυσικὰ τὸ πρᾶγμα ἦτο ἀδύνατον, ἀπηύθυνε βαρείας ἐπιπλήξεις εἰς ἕκαστον καὶ ἀπήρχετο δυσηρεστημένος. Ὁ τελευταῖος λοχαγός, βλέπων ὅτι ἤρχετο ἡ σειρά του, συνεννοήθη ἐν τάχει μετά τῶν ὑπαξιωματικῶν καὶ τῶν ἀνδρῶν τοῦ λόχου του, ν’ ἀπατήσῃ τὸν συνταγματάρχην κατὰ τὸν ἑξῆς τρόπον: νὰ ἐκφωνῇ αὐτὸς ὀνόματα κατὰ τύχην, καθεὶς δὲ τῶν στρατιωτῶν κατὰ σειρὰν ν’ ἀπαντᾷ «παρών.» Τοῦτο καὶ ἐγένετο, μετὰ τὸ εἰκοστὸν δὲ ὄνομα ὁ συνταγματάρχης συνεχάρη τὸν λοχαγὸν καὶ ἀπῆλθεν εὐχαριστημένος. Ἀλλὰ τὸ τέχνασμα δὲν ἐβράδυνε νὰ γνωσθῇ εἰς τοὺς κύκλους τῶν ἀξιωματικῶν, φυσικὰ δὲ περιῆλθεν εἰς γνῶσιν καὶ τοῦ διοικητοῦ, ὅστις ἀγανακτήσας διὰ τὴν ἀπάτην, προσεκάλεσε τὸν λοχαγὸν εἰς ἀπολογίαν.
— Συνταγματάρχα μου, εἶπεν οὗτος δικαιολογούμενος, κατέφυγα εἰς αὐτὸ τὸ μέσον διὰ νὰ σᾶς εὐχαριστήσω· ἀλλ’ εἶναι ἀνθρωπίνως ἀδύνατον νὰ γνωρίζῃ κανεὶς ἐκ στήθους τὰ ὀνόματα τῶν ἀνδρῶν ὁλοκλήρου λόχου, ἀφοῦ ὀλιγώτερα ἀκόμη καὶ ἁπλούστερα πράγματα ὁ νοῦς δυσκολεύεται πολλάκις νὰ ἐνθυμηθῇ ἀμέσως. Καὶ θὰ σᾶς δώσω ἀμέσως τὴν ἀπόδειξιν. Αὐτὸς ἐκεῖ ὁ λοχίας εἶναι ἐκ τῶν καλλιτέρων ὑπαξιωματικῶν τοῦ λόχου μου, παλαιὸς στρατιώτης, ἔμπειρος προγυμναστής, γνωρίζων καλὰ τὸ ἔργον του. Προσκαλέσατέ τον καὶ ἐρωτήσατέ τον νὰ σᾶς εἰπῇ ἀμέσως τὸ ἕκτον παράγγελμα τῆς γεμίσεως.
— Νομίζετε; εἶπεν ὁ συνταγματάρχης δυσπίστως.
Καὶ προσκαλέσας τὸν ὑπαξιωματικόν, ἠρώτησεν αὐτὸν ἀποτόμως:
— Ποῖον εἶναι τὸ ἕκτον παράγγελμα τῆς γεμίσεως τοῦ ὅπλου;
— Τὸ ἕκτον παράγγελμα, ἐπανέλαβεν ὁ λοχίας· σταθῆτε μιὰ στιγμή!.. Τὸ πρῶτον εἶναι «φέρτε ἅρμ,» τὸ δεύτερον...
—Ἄ! μὰ ἂν πηγαίνῃς κατὰ σειράν, θὰ τὸ εὕρῃς βέβαια· ἀλλ’ ἐγώ ἐννοῶ νὰ μοῦ τὸ εἰπῇς ἀμέσως. — Μὰ νομίζετε ὅτι εἶναι εὔκολον αὐτό, κύριε συνταγματάρχα; Δότε μου τὴν ἄδειαν νὰ σᾶς ἐρωτήσω καὶ ἐγώ κάτι διὰ νὰ πεισθῆτε, εἶπεν ὁ λοχίας. Γνωρίζετε βέβαια τὸ ἀλφάβητον;
— Τί ἐρώτησις εἶναι αὐτή! εἶπεν ὁ συνταγματάρχης συνοφρυούμενος.
— Λοιπόν, ἐξηκολούθησεν ἀταράχως ὁ ὑπαξιωματικός, πέτε μου ποῖον εἶναι τὸ δέκατον ἕβδομον γράμμα τοῦ ἀλφαβήτου;
— Τὸ δέκατον ἕβδομον γράμμα,... εἶπεν ἐν ἀμηχανίᾳ ὁ συνταγματάρχης· στάσου μία στιγμὴ!... Ἄλφα ἕνα, Βῆτα δύο...
— Ἄ!... μὰ ἄν πηγαίνετε ἔτσι, θὰ τὸ εὕρετε βεβαίως, παρετήρησεν ὁ λοχίας· ὁ σκοπὸς εἶναι νὰ μοῦ τὸ εἰπῆτε ἀμέσως!
Καὶ ὁ συνταγματάρχης ἐδέησε νὰ παραδεχθῆ ὅτι εἶχεν ἄδικον.
Ἔν ἔκτακτον φαινόμενον τεραστίας μνήμης εἴχομεν καὶ ἡμεῖς ἄλλοτε ἐν Ἀθήναις, τὸν πρὸ ἐτῶν ἀποθανόντα Δημήτριον Κοκκίδην, καθηγητὴν τὴς Ἀστρονομίας καὶ διευθυντὴν τοῦ Ἀστεροσκοπείου. Ὁ νοῦς του ἦτο ἀληθὴς φωνογραφικὴ μηχανή. Ὅ, τι ἔβλεπεν ἢ ἤκουεν, ὅ, τι ἀνεγίνωσκεν ἢ ἐμάνθανεν ἐνετυποῦτο εἰς τὴν μνήμην του ἀνεξιτήλως καὶ ἐν δεδομένῃ στιγμῇ ἀπεδίδετο μετὰ θαυμασίας ἀκριβείας καὶ σαφηνείας. Ἐπειδὴ δὲ ἦτο παρατηρητικὸς καὶ φιλομαθὴς καὶ φιλαναγνώστης ἀνέκαθεν, ἀπεθησαύρισεν ἐν ἑαυτῷ πλῆθος γνώσεων παντοειδῶν, ἐξ ὧν οὐδεμία ἐκαλύφθη ὑπὸ τοῦ πέπλου τῆς λήθης. Διὰ τοῦτο ἡ ἀπέραντος μνήμη του εἶχε καὶ τοῦτο τὸ πλεονέκτημα, ὅτι ἦτο πολυσχιδὴς καὶ ποικίλη, περιλαμβάνουσα πολλὰ κεφάλαια γνώσεων ἀσχέτων πρὸς ἀλλήλας. Οὕτω χάριν παιδιᾶς καὶ ἐν ὥρᾳ εὐθυμίας εὑρισκόμενος ἐν κύκλῳ φίλων, ἠρέσκετο νὰ ἐπιδεικνύῃ τὴν ἔκτασιν τὴς μνήμης του ἐπαναλαμβάνων τὰ ὀνόματα ὅλων τῶν ἁγίων τοῦ ἑορτολογίου κατὰ σειράν, ἀπὸ τῆς 1ης Ἰανουαρίου μέχρι τῆς 31ης Δεκεμβρίου, τὰ ὁποῖα ἐγνώριζεν ἐκ στήθους. Ἐγνώριζε καταλεπτῶς τὰ τῆς συστάσεως καὶ τοῦ ὀργανισμοῦ πάντων τῶν ἐν Εὐρώπῃ ἱπποτικῶν ταγμάτων καὶ περιέγραφεν ἐν πάσῃ ἀκριβείᾳ καὶ λεπτομερείᾳ τὰ διάσημα ἑκάστου αὐτῶν, τοὺς βαθμούς, τὰ χρώματα τῆς ταινίας κλπ. Ἐπειδὴ δὲ ἦτο καὶ ὀλίγον μουσικός, εἶχε καταγίνει περὶ τὴν ἱστορίαν τῆς μουσικῆς καὶ ἐγίνωσκεν ἀκριβέστατα πόσα καὶ ποῖα μελοδράματα συνέθεσεν ἕκαστος τῶν ἐπιφανῶν μουσουργῶν καὶ ἦτο εἰς θέσιν ἐρωτώμενος νὰ σᾶς ἀπαντήσῃ ἀμέσως κατὰ ποῖον ἔτος ἐγράφη ἡ «Ἰφιγένεια» τοῦ Γλούκ ἢ ὁ «Ὀθέλλος» τοῦ Ροσσίνη καὶ ποῦ παρεστάθη τὸ πρῶτον καὶ τίνα ἔκβασιν ἔσχε. Χρηματίσας δὲ πολλάκις ἔνορκος εἰς τὸ Κακουργιοδικεῖον Ἀθηνῶν, ἔλαβεν ἀφορμὴν ν’ ἀναγνώσῃ τὸν Ποινικὸν Νόμον καὶ ν’ ἀποστηθίσῃ ὅλα αὐτοῦ τὰ ἄρθρα, ἀπαγγέλλων ἐν πάσῃ στιγμῇ ἀπροσκόπτως τὸ κείμενον ἑκάστου. Ἰδίως ἦτο δεινότατος περὶ τὴν ἱστορίαν τῶν εὐρωπαϊκῶν στρατῶν, γινώσκων ἐν καταπληκτικῇ λεπτομερείᾳ οὐ μόνον τὴν ἀρχὴν τῆς συστάσεως ἑκάστου καὶ τὰς περιπετείας καὶ τὰς πολεμικάς του πράξεις, ἀλλὰ καὶ τὸν ὀργανισμὸν καὶ τὰς τεχνικὰς διαιρέσεις καὶ ὑποδιαιρέσεις τῶν σωμάτων καὶ τὰ διακριτικὰ σημεῖα τῆς στολῆς καὶ τὸ ὁπλισμὸν ἑκάστου συντάγματος. Συνέβη μάλιστά ποτε ἕνεκα τούτου ἀστεῖόν τι ἐπεισόδιον. Ἑσπέραν τινὰ ὁ Κοκκίδης εἰσῆλθεν εἰς τὸ μόνον τότε ὑπάρχον ἐν Ἀθήναις εὐπρεπὲς ζυθοπωλεῖον, τὸ λεγόμενον τοῦ Μπερνιουδάκη καὶ κείμενον εἰς πάροδόν τινα τῆς ὁδοῦ Ἑρμοῦ παρὰ τὸ ὑπουργεῖον τῆς Παιδείας, καταφύγιον δὲ τῶν παρεπιδημούντων ξένων καὶ ἰδίως τῶν Γερμανῶν καὶ ἐντευκτήριον μερικῶν λογίων καὶ ἐπιστημόνων τῆς ἐποχῆς. Εἶδεν εἰς γωνίαν τινὰ καθήμενον ἕνα κύριον μόνον, ξένον προφανῶς, τὸν ἐπλησίασε καὶ μὲ τὴν συνήθη του διαχυτικότητα δὲν ἐβράδυνε νὰ συνάψῃ συνομιλίαν. Ὁ ξένος ἦτο Γερμανὸς καὶ ὁ Κοκκίδης γερμανομαθέστατος, μαθὼν δὲ ὅτι ὁ μεθ’ οὗ συνδιελέγετο ἦτο ἀξιωματικὸς τοῦ ἱππικοῦ εἰς τὸν πρωσσικὸν στρατόν, ἤρχισε νὰ τὸν ἐρωτᾷ περὶ τοῦ συντάγματός του, καὶ νὰ τοῦ ἀναφέρῃ λεπτομερείας περὶ τῆς ἱστορίας του, περὶ τῆς διοικήσεώς του, περὶ τῆς δυνάμεώς του, περὶ τῶν ἰδιαιτέρων γνωρισμάτων τῆς στολῆς του καὶ τῶν γενομένων εἰς αὐτὴν κατὰ καιροὺς τροποποιήσεων μετὰ τόσης ἀκριβείας, ὥστε ὁ ξένος ἀπορῶν, τὸν ἠρώτησεν ἐν τέλει, ἂν ἦτο καὶ αὐτὸς στρατιωτικός, διὰ νὰ γνωρίζῃ τόσον καλῶς αὐτά τὰ πράγματα. Κατεπλάγη δὲ ἀκόμη περισσότερον ὁ πρῶσσος ἀξιωματικός, ὅταν ἤκουσεν ὅτι ὁ Κοκκίδης δὲν ἦτο ἀξιωματικὸς τοῦ ἱππικοῦ, ἀλλὰ καθηγητὴς τῆς ἀστρονομίας!
Καὶ ὅμως μόνον περὶ τῆς ἀστρονομίας, ἥτις ἦτο ἡ ἐπιστήμη τοῦ καὶ περὶ τὴν ὁποίαν ἦτο ἐγκρατέστατος, ἀπέφευγε νὰ ὁμιλῇ ὁ καλὸς καὶ ἀγαθὸς Δημητράκης, ἐκ μετριοφροσύνης βεβαίως, ἐνῷ ἦτο λαλίστατος, ἀλλὰ καὶ λίαν ἐπαγωγὸς περὶ ὅλα τὰ ἄλλα θέματα, περὶ ὧν κατεῖχεν ἀνεξαντλήτους γνώσεις καὶ ἀναμνήσεις Α ἀκοίμητος αὐτοῦ μνήμη. Ἠρέσκετο πρὸ πάντων ν’ ἀναπολῇ τὰ παρελθόντα καὶ νὰ διηγῆται τερπνότατα πράγματα περὶ τοῦ παλαιοῦ ἀθηναϊκοῦ βίου, περὶ τῶν ἠθῶν καὶ τῶν ἐθίμων τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, περὶ τῶν πολιτικῶν καὶ τῶν ἐπιφανῶν ἀνδρῶν αὐτῆς, περὶ τῆς αὐλῆς τοῦ βασιλέως Ὄθωνος, ἀναφέρων ἐπεισόδια, ἐξ ὧν τῶν μὲν εἶχε χρηματίσει μάρτυς, ἄλλα δ’ ἐγίνωσκεν ἐκ παραδόσεως. Συνδεόμενος οἰκειότατα μετ’ αὐτοῦ κατὰ τὰ τελευταῖα ἔτη τοῦ βίου του, ηὐτύχησα νὰ ἀρυσθῶ ἐκ τῆς μνήμης του ὡς ἐξ ἀρχείου πολυτίμους ἀνεκδότους πληροφορίας, ἀκριβεστάτας ἐν ταῖς λεπτομερείαις, διότι καὶ τὰ ἐλάχιστα ἐνεθυμεῖτο, αἵτινες μοῦ ἐχρησίμευσαν τὰ μέγιστα κατὰ τὴν ἐξιστόρησιν συμβάντων τινῶν τῆς βασιλείας τοῦ Ὄθωνος, ἣν ἔγραψα καὶ ἐδημοσίευσα ἄλλοτε. Ἡ ἱστορία ἦτο τὸ ἀγαπητόν του πεδίον· ἐγίνωσκε τὰ ἱστορικὰ συμβάντα τῶν περισσοτέρων ἐθνῶν χρονολογικῶς καὶ ἐμπεριστατωμένως, ἀλλ’ ἰδιαιτέραν εἶχε προτίμησιν πρὸς τὴν στρατιωτικὴν ἱστορίαν καὶ πρὸ πάντων τὴν τῶν ναπολεοντικῶν πολέμων. Ἐκεῖ ὁ Κοκκίδης εὑρίσκετο εἰς τὸ στοιχεῖόν του, διότι τὴν ἱστορίαν τοῦ μεγάλου Κορσικανοῦ ἐγνώριζε καὶ ἐνεθυμεῖτο σελίδα πρὸς σελίδα καὶ ἐδάφιον πρὸς ἐδάφιον. Ὅτε ἐπελαμβάνετο αὐτοῦ τοῦ ἀγαπητοῦ του θέματος, ἡ διήγησις διήρκει ἐπὶ ὥρας· ἡ ναπολεοντικὴ ἐποποιΐα παρήλαυνεν ὁλόκληρος μὲ τὰς πολυκρότους μάχας της, μὲ τοὺς περιωνύμους στρατάρχας της, μὲ τὰ διάφορα ἐπεισόδιά της, τὸ Μαρέγκον, τὸ Αὐστερλίτζ, ἡ Ἱένα, τὸ Βάγραμ, ἡ Μόσχα, ὁ Μασσένας, ὁ Δαβού, ὁ Μυρά. Τὸ ἐπιστέγασμα δὲ ἦτο ἡ μάχη τοῦ Βατερλώ, περὶ τῆς ὁποίας ὁμιλῶν ἀπηρίθμει τὰ σώματα, τὰς μεραρχίας, τὰς ταξιαρχίας, τὰ συντάγματα τῶν ἀντιπάλων στρατῶν, ὡς νὰ εἶχε χρηματίσῃ μέλος τοῦ ἐπιτελείου των, ἀναφέρων τὰ ὀνόματα τῶν διοικητῶν, ἐξηγῶν τὸ στρατηγικὸν σχέδιον τῶν ἀρχηγῶν, περιγράφων τὰς διαφόρους φάσεις. Καὶ ἐνθυμοῦμαι ἑσπέραν τινὰ χειμερινήν, εἰς τὸ γραφεῖον τῆς ἐφημερίδος ὅπου τότε εἰργαζόμην καὶ ὅπου ὁ Κοκκίδης ἐφοίτα τακτικῶς, θέλων νὰ καταπλήξω τοὺς συνηγμένους αὐτόθι φίλους, ἔστρεψα ἐπίτηδες τὸ νῆμα τῆς συνομιλίας καὶ κατόπιν διαφόρων ἑλιγμῶν τοῦ ἐπαρουσίασα τὴν ἀφορμὴν νὰ ὁμιλήσῃ περὶ Βατερλώ. Μετὰ τοῦτο, ἐπειδὴ εἶχα ὑποστῇ πολλάκις αὐτὴν τὴν μάχην καὶ ἐγίνωσκα ἐκ πείρας ὅτι ἡ διήγησις διήρκει περίπου ὅσον καὶ τὸ φονικὸν ἐκεῖνο γεγονός, ἐξῆλθα λαθραίως ἐκ τοῦ γραφείου καὶ ἀφῆκα τοὺς ἀκροατὰς νὰ ὑφίστανται τὰς ἐπελάσεις τῶν θωρακοφόρων καὶ τοὺς τουφεκοβολισμοὺς τῆς φρουρᾶς, ἐπὶ ὥρας, ἡττημένοι ὡς ὁ Ναπολέων, ἐξηντλημένοι, συντετριμμένοι καὶ μὴ ἔχοντες ὑποχώρησιν, διότι εἶχα φροντίσει κακεντρεχῶς ἐξερχόμενος νὰ κλείσω ἔξωθεν τὴν θύραν.
Ὑπολείπεται ἡ τρίτη, ἡ ἀπέραντος κατηγορία τῶν ἀνθρώπων, οἵτινες ἔχουν τὴν κοινὴν μνήμην, τὴν μνήμην μὲ τὴν συνήθη ἔκτασιν καὶ ἐγρήγορσιν, ἥτις δὲν παρουσιάζει τίποτε τὸ ἐξαιρετικόν.
Αὕτη δὲ ἡ κατηγορία εἶναι ἡ σπουδαιοτέρα, διότι αὐτὴ ἀποτελεῖ τὴν μεγάλην πλειονότητα ἐν τῷ κόσμῳ. Αὐτὴ τῶν ἀσυγκρίτως περισσοτέρων ἡ μνήμη εἶναι ὁ ὁδηγὸς τὴς ζωῆς, τὸ κάτοπτρον τοῦ παρελθόντος, ὁ σύνδεσμος ὁ συνενῶν τὸν προγενέστερον βίον καὶ τὰς φάσεις καὶ τὰ συμβάντα αὐτοῦ μετὰ τοῦ παρόντος· αὐτὴ ὑπαγορεύει τὴν ἱστορίαν καὶ μορφώνει τὴν κρίσιν. Ποῖαι ὅμως ὑπάρχουν ἐγγυήσεις περὶ τοῦ εἰλικρινοῦς καὶ τοῦ ἀλανθάστου τῆς μαρτυρίας; Ἰδοὺ ἔν πρόβλημα, τὸ ὁποῖον δὲν εἶναι εὔκολον νὰ λυθῇ, ἂν καὶ παρουσιάζεται κατὰ πᾶσαν ἡμέραν καὶ κατὰ πᾶσαν ὥραν εἰς τὴν ζωὴν καὶ ἔχει ὑψίστην σπουδαιότητα εἰς πάσας τών ἀνθρώπων τὰς σχέσεις καὶ εἰς πάσας τοῦ ἀνθρωπίνου βίου τὰς περιστάσεις.
Καὶ ἀρκοῦμαι ν’ ἀναφέρω τὴν σημασίαν, τὴν ὁποίαν ἔχει ἡ μνήμη εἰς τὰς ἐνώπιον τοῦ δικαστηρίου μαρτυρίας, ἰδίως δὲ καὶ πρὸ πάντων εἰς τὰς ποινικὰς ὑποθέσεις. Τὰ κύρια γεγονότα ἐνθυμεῖται καὶ καταθέτει ὁ μάρτυς—καὶ ὁμιλῶ περὶ τῶν καλῆς πίστεως καὶ ἀρτίας νοημοσύνης μαρτύρων—μολονότι καὶ περὶ τὰ κύρια αὐτὰ γεγονότα αἱ καταθέσεις παρουσιάζουν πολλάκις παραδόξους ἀντιφάσεις. Ὑπάρχουν ὅμως καὶ λεπτομέρειαι, αἵτινες εἶναι σπουδαιόταται, διότι ἐξ αὐτῶν ἐξαρτᾶται τὸ ἐλατήριον ἢ ὁ χαρακτηρισμὸς τῆς πράξεως, περὶ αὐτὰς δὲ αἱ ἀντιφάσεις εἶναι συνηθέσταται. Πολλάκις ἔτυχε, παρακαθήσας ὡς ἔνορκος εἰς τὸ Κακουργιοδικεῖον, νὰ εὑρεθῶ εἰς μεγάλην ἀμηχανίαν, προκειμένου νὰ μορφώσω γνώμην καὶ νὰ δικάσω περὶ τῆς πράξεως, ἕνεκα τῆς τοιαύτης ἀσυμφωνίας τῆς μνήμης τῶν διαφόρων μαρτύρων. Ἡ μνήμη ἀδυνατεῖ νὰ διακρατήσῃ σαφῆ καὶ ὡρισμένην ἐντύπωσιν περὶ ὡρισμένων πραγμάτων ἀφῃρημένων, λόγου χάριν περὶ χρονικῆς διαρκείας ἢ περὶ ἀποφάσεως. Μία ὥρα, βεβαιοῖ ὁ εἰς τῶν μαρτύρων, εἴκοσι λεπτά, λέγει ὁ ἄλλος· ἑκατὸν βήματα, ὁρίζει ὁ μέν, πενῆντα, διατείνεται ὁ δέ. Καὶ τότε ἐνθυμεῖται κανεὶς τὸ περίφημον σπειρὶ τοῦ Κολοκοτρώνη. Ὁ Γέρος τοῦ Μωρηᾶ ἔβγαλε κάποτε ἕνα σπειρὶ εἰς τὴν πλάτην, τὸ ὁποῖον δὲν ἠμποροῦσεν αὐτὸς νὰ ἴδῃ καὶ ἐρωτοῦσε τοὺς προσερχομένους φίλους του περὶ τοῦ μεγέθους του. Ὁ ἕνας τοῦ ἔλεγεν ὅτι εἶναι σὰν ἕνα ῥεβίθι· ὁ ἄλλος σὰν ἕνα καρύδι, ὁ τρίτος σὰν ἕνα φουντοῦκι· ὅθεν ἀγανακτήσας ὁ Κολοκοτρώνης ἀνεφώνησε τὸ περίφημον ἐκεῖνο: «Πῶς μπορεῖ κανεὶς νὰ μάθῃ τί γίνεται μακρυά, ἀφοῦ ἐγὼ ἀπ’ ἐδῶ ὅσῳ μὲ τὴν πλάτην μου δὲν μπορῶ νὰ μάθω τί συμβαίνει». Πολλάκις δὲ μερικὰ περιστατικά, μερικὰ γνωρίσματα διαφεύγουν τὴν προσοχὴν καὶ τὴν μνήμην. Φερ’ εἰπεῖν, ἐὰν ἐρωτηθῆτε ἐξ ἀπροόπτου, περὶ προσώπου τινὸς πολὺ γνωστοῦ σας, ἀλλὰ τὸ ὁποῖον δὲν συμβαίνει νὰ βλέπετε καθ’ ἑκάστην, ἂν φέρη ἢ ὄχι γένειον, θὰ εὑρεθῆτε πιθανῶς εἰς ἀπορίαν καὶ δὲν θὰ δυνηθῆτε ν’ ἀπαντήσητε ἀμέσως καὶ ἀδιστάκτως· ἐὰν ἐρωτηθῆτε περὶ τοῦ χρώματος τῆς κόμης τοῦ ἀτόμου, ὁ δισταγμός σας θὰ εἶναι ἀκόμη μεγαλείτερος· ἐκτὸς ἐὰν ἰδιαίτερόν τι περιστατικὸν σᾶς ἔκαμεν ἄλλοτε νὰ προσέξετε ἰδιαιτέρως καὶ νὰ ἔχετε ζωηροτέραν τὴν ἐντύπωσιν.
Περὶ τὴς ἀξίας τῶν τοιούτων μαρτυριῶν ἠσχολήθη κατὰ τοὺς τελευταίους τούτους χρόνους ἡ πειραματικὴ ψυχολογία, τὰ πορίσματα δὲ τῶν μελετῶν αὐτῆς ἦσαν ὄντως περιεργότατα. Ἀπευθύνεται, λόγου χάριν, ἡ παράκλησις εἰς ἀριθμόν τινα ἀνθρώπων, ὅπως ἐνθυμηθῇ ἕκαστος καὶ παραστήσῃ ἐπὶ τοῦ χάρτου τὸ σημεῖον τῆς ἕκτης ὥρας, ὅπως εἶναι χαραγμένον εἰς τὴν πλάκα τοῦ ἰδικοῦ του ὡρολογίου. Πάντες σχεδὸν θὰ γράψουν ἀδιστάκτως τὸν ἀριθμὸν ἓξ διὰ λατινικῶν ἢ δι’ ἀραβικῶν ψηφίων, VI ἢ 6, οἱ ἀγχινούστεροι θὰ φροντίσουν νὰ σημειώσουν αὐτὸν τὸν ἀριθμὸν ἀνάποδα, ἐνθυμούμενοι ὅτι κεῖται εἰς τὸ κάτω μέρος τοῦ κύκλου, καὶ ὅτι ἡ βάσις του πρέπει νὰ εἶναι ἐστραμμένη πρὸς τὸ κέντρον. Ὅταν ὅμως εἰπῆτε εἰς αὐτοὺς κατόπιν νὰ παρατηρήσουν τὰ ὡρολόγιά των, θὰ ἐκπλαγοῦν βλέποντες ὅτι ὁ ἀριθμὸς ἓξ δὲν ὑπάρχει σημειωμένος εἰς τὴν πλάκα αὐτῶν, διότι εἰς πάντα σχεδὸν τὰ νεώτερα ἰδίως ὡρολόγια ἡ θέσις τοῦ ἓξ κατέχεται ὑπὸ τοῦ κύκλου τῶν δευτερολέπτων.
Ὁ γάλλος ψυχολόγος Binet: ἐνήργησεν ἐπὶ παιδίων πειράματα δοκιμαστικὰ τῆς μνήμης ὡς πρὸς γεγονότα λίαν πρόσφατα. Μεταξύ τῶν ἄλλων ἐτοποθέτει ἐνώπιον αὐτῶν, προσηρμοσμένα ἐπὶ χαρτονίου χωριστὰ διάφορα ἀντικείμενα, ἓν γραμματόσημον ἀμεταχείριστον τῶν δύο λεπτῶν, ἓν νόμισμα πεντάλεπτον, μίαν εἰκόνα ἀνδρός, ἓν κομβίον κλπ. Ἔπειτα ἀφῄρει τὰ ἀντικείμενα καὶ ἀπηύθυνε πρὸς τὰ παιδία διαφόρους ἐρωτήσεις, οἷον: Τὸ γραμματόσημον ἦτο γαλλικὸν ἢ ξένον; Τί χρῶμα εἶχεν; Ἦτο ἄθικτον ἢ μεταχειρισμένον; » καὶ οὕτω καθεξῆς. Αἱ ἀπαντήσεις τῶν μικρῶν ἦσαν παραδοξόταται. Ὡς πρὸς τὸ χρῶμα, λόγου χάριν, τοῦ γραμματοσήμου, τριάκοντα καὶ ὀκτὼ ἐκ τῶν ἀπαντήσεων ἦσαν πεπλανημέναι, τριάκοντα καὶ μία ἀκριβεῖς. Ἦσαν δέ τινες ἐκ τῶν ἀπαντησάντων, οἵτινες ἐβεβαίουν ὅτι τὸ ἐπιδειχθὲν γραμματόσημον ἔφερε σημεῖα καὶ γνωρίσματα ἀνύπαρκτα καὶ ἐντελῶς φαντασιώδη.
Ὁ καθηγητὴς τοῦ πανεπιστημίου τῆς Βρεσλαυΐας Στὲρν προέβη εἰς ἀνάλογα ψυχολογικὰ πειράματα ἐπὶ τοῦ ἑξῆς θέματος: «Μέχρι τίνος σημείου ἡ μαρτυρία ἀνθρώπου ὑγιοῦς τὰς φρένας καὶ καλῆς πίστεως δύναται νὰ εἶναι πιστευτή;» Ἡ μέθοδος τοῦ Στὲρν συνίσταται εἰς τὸ νὰ παρουσιάζῃ ἐνώπιον τῶν ἀκροατῶν του μίαν εἰκόνα ζῳγραφικήν, παριστῶσαν σκηνήν τινα οἱανδήποτε, καὶ νὰ ζητῇ κατόπιν παρ’ αὐτῶν νὰ περιγράψουν τὴν ἀπεικονιζομένην σκηνὴν ἐκ μνήμης. Τὸ ἀποτέλεσμα ἦτο ἀπελπιστικόν. Οἱ αὐτόπται οὐ μόνον ἐλησμόνουν πλείστας ὅσας λεπτομερείας, ἀλλὰ καὶ διέστρεφον πολλάς· ὥστε ὁ καθηγητὴς κατέληξεν εἰς τὸ ἑξῆς συμπέρασμα: «Ἡ πιστὴ καὶ ἀκριβὴς μαρτυρία δὲν ἀποτελεῖ τὸν κανόνα, ἀλλὰ τὴν ἐξαίρεσιν». Συνιστῶμεν τὸ ἐξαγόμενον τοῦτο εἰς τοὺς δικαστὰς μας, ἰδίως τῶν ποινικῶν δικαστηρίων, οἱ ὁποῖοι μὲ τόσην εὐκολίαν ἀπαγγέλλουν κατηγορίαν κατά δυστυχῶν ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι διηγοῦνται τὰ πράγματα, ὅπως τὰ ἀντελήφθη καὶ τὰ διεκράτησεν ἡ ἀσθενής των μνήμη, καὶ οἱ ὁποῖοι ἐκλαμβάνονται ὡς ψευδομάρτυρες. Τὸ περίεργον δὲ εἶναι ὅτι οἱ πλανώμενοι ἀνέφερον τὰς ἀνακριβείας μετὰ πλήρους βεβαιότητος, ἕτοιμοι νὰ ὁρκισθοῦν περὶ λεπτομερειῶν, αἵτινες ὑπῆρχον μόνον εἰς τὴν φαντασίαν των. Μία δεσποινίς, πρὸς τὴν ὁποίαν ἐπεδείχθη εἰκὼν ἀνδρὸς σιτίζοντος παιδίον, ὕστερα ἀπὸ πέντε μῆνας ἰσχυρίζετο μεθ’ ὅρκου ὅτι εἰς τὴν εἰκόνα ὁ ἀνὴρ παρίστατο σιτίζων περιστεράν, ἐνῷ οὔτε ἴχνος πτηνοῦ ὑπῆρχεν εἰς τὴν παράτασιν.
Ἡ εἰς τὸ πανεπιστήμιον τῆς Γενεύης διδάσκουσα δεσποινὶς Borts ἐπὶ τῇ βάσει ἀναλόγων ψυχολογικῶν παρατηρήσεων κατήρτισε περίεργον πίνακα τοῦ βαθμοῦ τῆς ἀξιοπιστίας τῶν τοιούτων ἀπαντήσεων. Ἀλλ’ ὁ εἰς τὸ αὐτὸ Πανεπιστήμιον διδάσκων καθηγητὴς Claparéde, ἀναχωρῶν ἐκ τῆς ἀρχῆς, ὅτι ὁ χάριν τοιούτων πειραμάτων ἐξεταζόμενος μάρτυς, ἐν γνώσει διατελῶν περὶ τοῦ σκοποῦ αὐτῶν, φροντίζει νὰ εἶναι πάντοτε προσεκτικώτερος, προέβη εἰς δοκιμὰς περιεργοτέρας, βασιζόμενος ἐπὶ τοῦ ἀπροόπτου καὶ τοῦ ἀπροετοιμάστου. Ὅθεν ἡμέραν τινά κατὰ τὴν παράδοσίν του χωρὶς νὰ εἴπῃ τίποτε περὶ τοῦ σκοποῦ του, διένειμεν εἰς τοὺς φοιτητὰς τεμάχια χάρτου, ἐφ’ οὗ ἀνεγράφοντο περὶ τὰ εἴκοσιν ἐρωτήματα, παρακαλῶν ν’ ἀπαντήσουν εἰς αὐτὰ ἀμέσως. Τὰ ἐρωτήματα ἦσαν σχετικὰ μὲ τὸ κτίριον τοῦ Πανεπιστημίου, ὡς λόγου χάριν. «Ὑπάρχει παράθυρον ἐσωτερικόν, ἀνοιγὸμενον εἰς τὸ παράθυρον τοῦ Πανεπιστημίου ἀπέναντι τοῦ παραθύρου τοῦ θυρωρείου; Πόσοι στύλοι ὑπάρχουν εἰς τὸν πρόδομον τοῦ Πανεπιστημίου; Πόσαι προτομαὶ ὑπάρχουν εἰς τὸ προαύλιον;» κλπ.
Εἰς τὰ ἐρωτήματα ταῦτα ἐδόθησαν πεντήκοντα τέσσαρες ἀπαντήσεις, ἐξ ὧν τεσσαράκοντα καὶ δύο προήρχοντο ἐξ ἀνδρῶν, δεκατρεὶς δὲ ἐκ γυναικῶν. Οὐδεμία ἐκ τῶν ἀπαντήσεων ἦτο ἐντελῶς ἀκριβής. Τὸ περιεργότερον δὲ τοῦ πειράματος ἦτο τὸ ἀφορῶν εἰς τὸ παράθυρον, ἓν παράθυρον μεγάλων διαστάσεων, πρὸ τοῦ ὁποίου διέρχονται καθ’ ἑκάστην οἱ φοιτηταί. Ἐκ τῶν πεντήκοντα τεσσάρων μαρτύρων οἱ τεσσαράκοντα τέσσαρες ἠρνήθησαν τὴν ὕπαρξιν τοῦ παραθύρου. Ὀκτὼ μόνον ἀπήντησαν ὅτι τὸ παράθυρον ὑπάρχει τῷ ὄντι καὶ δύο ἀπήντησαν: «Ἀγνοῶ». Ὁ ἀνθρώπινος ἐγωϊσμὸς παρατηρεῖται καὶ κατὰ τὴν περίστασιν ταύτην· οἱ περισσότεροι δὲν ἐνεθυμοῦντο τὴν ὕπαρξιν τοῦ παραθύρου, διότι δὲν εἶχον προσέξῃ· ἀλλὰ διὰ νὰ μὴ δείξουν ἀδυναμίαν μνήμης, ἀντὶ ν’ ἀπαντήσουν ὅτι ἀγνοοῦν, ἰσχυρίσθησαν ὅτι δὲν ὑπάρχει.
Ἔτι σπουδαιότερον ἦτο τὸ ἑπόμενον πείραμα τοῦ ἰδίου καθηγητοῦ. Ἡμέραν τινὰ κατὰ τὴν ὥραν τῆς παραδόσεως εἰσῆλθεν εἰς τὴν αἴθουσαν ἄνθρωπός τις μετημφιεσμένος, ὅστις ἤρχισε νὰ χειρονομῇ καὶ νὰ φθέγγεται ἀκατάληπτα. Ὁ καθηγητὴς τὸν διέταξε νὰ ἐξέλθῃ καὶ ἐπειδὴ αὐτὸς δὲν ὑπήκουσε, τὸν ἐδίωξε βιαίως. Ἡ σκηνὴ συνέβη τὴν ἑπομένην πατριωτικῆς ἑορτῆς, τελουμένης ἐν Γενεύῃ, καθ’ ἣν εἴθισται νὰ περιφέρωνται εἰς τὰς ὁδοὺς προσωπιδοφόροι. Ὅθεν οἱ φοιτηταὶ ὑπέθεσαν ὅτι κάποιος ἐξ αὐτῶν βραδύνας, εἰσῆλθεν εἰς τὴν αἴθουσαν χάριν ἀστειότητος, ἢ συνεπείᾳ στοιχήματος, οὐδεὶς δὲ ὑπώπτευσεν ὅτι ἐπρόκειτο περὶ ψυχολογικοῦ πειράματος. Ἡ σκηνὴ ἄρα διεξήχθη φυσικώτατα. Ὁ καθηγητὴς μετά τὸ ἐπεισόδιον ἐξηκολούθησεν ἀταράχως τὴν παράδοσιν του καὶ μόνον μετὰ μίαν ἑβδομάδα ἀνέφερε τὴν σκηνὴν τοῦ προσωπιδοφόρου καὶ παρεκάλεσε τοὺς φοιτητὰς νὰ προσέλθουν εἰς τὸ γραφεῖόν του καὶ νὰ τοῦ δώσουν σχετικάς τινας περὶ τοῦ συμβάντος πληροφορίας. Εἴκοσι καὶ πέντε φοιτηταὶ ὑπήκουσαν εἰς τὴν πρόσκλησιν καὶ ἐνεφανίσθησαν ἐνώπιόν του ἐκ διαλειμμάτων ἐντὸς χρονικοῦ διαστήματος τριῶν μηνῶν. Ὁ καθηγητὴς ἰδιαιτέρως εἰς ἕνα ἕκαστον ὑπέβαλλε μερικὰς ἐρωτήσεις: «Ὁ εἰσελθὼν προσωπιδοφόρος ἔφερε καπέλλον;»—«Τί εἴδους καπέλλον ἔφερε;»—«Τί χρῶμα εἶχε τὸ καπέλλον του;»—«Ἔφερε χειρόκτια;»—«Τίνος χρώματος χειρόκτια ἔφερε;»—«Πῶς ἦτο ἐνδεδυμένος;»—«Ἔφερε λαιμοδέτην;»—«Τί χρῶμα εἶχεν ὁ λαιμοδέτης του;» κλπ.
Μετὰ τὴν κατάθεσιν δὲ ὁ καθηγητὴς ὡδήγει τὸν ἐξεταζόμενον εἰς παραπλεύρως κείμενον δωμάτιον. ὅπου ἦσαν ἐκτεθειμέναι δέκα διάφοροι προσωπίδες καὶ τὸν παρεκάλει νὰ δείξῃ τίνα ἐξ αὐτῶν ἔφερεν ὁ ἄγνωστος.
Τὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἀποκρίσεως ἦτο λίαν ἐνδιαφέρον. Μολονότι ἡ ἐμφάνισις τοῦ προσωπιδοφόρου εἶχε προξενήσῃ ζωηρὰν ἐντύπωσιν εἰς τοὺς ἐν τῇ αἰθούσῃ φοιτητάς, ἡ γενομένη παρ’ αὐτῶν περιγραφὴ πόρρω ἀπεῖχε τῆς ἀληθείας. Ἰδίως ὡς πρὸς τὴν ἐνδυμασίαν οἱ φοιτηταὶ κατέθηκαν παντοίας ἀνακριβεῖς καὶ φαντασιώδεις λεπτομερείας. Οὕτως εἰς ἐξ αὐτῶν ἰσχυρίσθη μετὰ βεβαιότητος ὅτι ὁ προσωπιδοφόρος ἔφερεν ὑψηλὰ ὑποδήματα μέχρι γονάτων, ἐνῷ ἔφερεν ὑποδήματα συνήθη· ἕτερος, ὅτι ἔφερε πανταλόνιον καδριλλιέ ἀνοικτοῦ χρώματος, ἐνῷ πραγματικῶς ἔφερε πανταλόνιον μαῦρον. Ἐκ τῶν 25 δὲ μαρτύρων οἱ 5 μόνον ἀνεγνώρισαν τὴν πραγματικὴν προσωπίδα, καὶ αὐτοὶ οὐχὶ μετὰ πλήρους βεβαιότητος. Καὶ τὸ πόρισμα τοῦ σοφοῦ καθηγητοῦ ἦτο ὅτι ὁ μάρτυς δυσκολώτατα δύναται νὰ πιστοποιήσῃ τὴν ταυτότητα ἀγνώστου προσώπου ἐκ μόνης τῆς μνήμης τῶν χαρακτηριστικῶν καὶ τῶν ἐξωτερικῶν γνωρισμάτων.
Μετὰ τὰ πορίσματα ταῦτα τῆς ἐπιστήμης φρίττει τις ἀναλογιζόμενος πόσαι δικαστικαὶ πλάναι εἶναι δυνατὸν νὰ συμβοῦν, καὶ θὰ συνέβησαν βεβαίως, καὶ πόσαι ἄλλαι πλάναι, πόσαι ἐκτιμήσεις ἐσφαλμέναι, πόσα ἀνύπαρκτα ἢ παραμεμορφωμένα γεγονότα θὰ παρεισέφρησαν εἰς τὴν ἱστορίαν τῶν ἀνθρωπίνων πράξεων, τὴν ὁποίαν διδασκόμεθα καὶ γνωρίζομεν ἐκ τῆς μνήμης τῆς τόσον ἐπισφαλοῦς καὶ τόσον εὐαπατήτου.
Καὶ ἐνῷ ἡμεῖς οἱ κοινοὶ τῶν ἀνθρώπων, οἱ μὴ ἔχοντες τὸ προνομιακὸν χάρισμα τῶν ὀλίγων ἐξαιρέσεων, ὅπως προανέφερα, φέρομεν αὐτὴν τὴν μνήμην τὴν πενιχρὰν ὡς ἐφόδιον διὰ τὰς σκέψεις μας, διὰ τὰς γνώσεις μας, διὰ τὴν πεῖραν καὶ τὰς περιπετείας τοῦ βίου, τὴν καμαρώνομεν, τὴν θεωροῦμεν ὡς πολύτιμον, βασιζόμεθα ἐπ’ αὐτῆς καὶ ἀπατῶμεν ἑαυτοὺς καὶ ἀλλήλους. Ὅταν εἴμεθα μικροί, γράφομεν εἰς τὰ τετράδια ἢ τὰ βιβλία τὸ στερεότυπον ἐκεῖνο:
Κἂν θάλασσαν περάσῃς
Κἂν ποταμὸν διαβῇς,
Τὸν ποθητὸν σου φίλον
Ποτὲ μὴ λησμονῇς.
Ὅταν μεγαλώσωμεν καὶ ἀρχίζωμεν νὰ ξεφυλλίζωμεν τὴν ἐρωτικὴν μαργαρίταν, ὑποσχόμεθα μεθ’ ὅρκου ἐνθύμησιν παντοτεινήν. Καὶ ὅταν ἀποθάνωμεν, ἔρχεται ἡ ἐκκλησία καὶ μᾶς ψάλλει οἱονεὶ πρὸς ἐμπαιγμὸν τὸν ἐπῳδόν: «Αἰωνία σου ἡ μνήμη!» Ποία μνήμη εἶναι αἰωνία; Ὄχι βέβαια τῶν ἀπιόντων εἰς τὸ σκοτεινὸν βασίλειον τῶν σκιῶν, ὅπου ἡ μνήμη τῶν ἐγκοσμίων δὲν μᾶς χρειάζεται πλέον, πρὸς εὐτυχίαν κάθε κληρονόμου καὶ κάθε ἀπαρηγορήτου χήρας. Οὔτε αἰωνία εἶναι φυσικὰ ἡ μνήμη τῶν ἐπιζώντων, ἡ ὁποία μόλις λήξῃ ἡ ταινία τῆς ζωῆς τοῦ δυστυχοῦς ἐκλιπόντος, ἀρχίζει ὡς κινηματογράφος ν’ ἀντικατοπτρίζῃ τὴν εἰκόνα τῆς σπαργώσης, τῆς αἰσθητῆς, τῆς διαρκῶς ἐξελισσομένης περὶ αὑτὴν ζωῆς καὶ ἐνθυμεῖται τοὺς νεκροὺς μόνον κατὰ τὴν ἀνάγνωσιν τῆς διαθήκης ἢ κατὰ τὰ πνευματιστικὰ πειράματα πέριξ τῶν κινουμένων τραπεζῶν. Ἀλλὰ μήπως ἡ Ἐκκλησία δὲν μετέρχεται ἀκουσίως σκληρὰν εἰρωνείαν, ὅταν κηδεύουσα ταλαίπωρόν τινα ἀλήτην, ἀνέστιον καὶ πειναλέον διαρκῶς κατὰ τὴν ζωὴν, λέγει καὶ πρὸς αὐτὸν ἐξίσου ὡς καὶ πρὸς τὸν μεταστάντα τυχὸν Κροῖσον: «Ποῦ ἐστιν ὁ χρυσὸς καὶ ὁ ἄργυρος;», ἐνῷ κατὰ τὰς παρελθούσας μάλιστα ἡμέρας τῆς καταναγκαστικῆς κυκλοφορίας εὐκολώτερον θὰ ἦτο εἰς τὸν δυστυχῆ ἐκεῖνον νὰ ἴδῃ τὴν ἀντίστροφον ὄψιν τὴς σελήνης παρὰ τὴν ὄψιν τοῦ εἰκοσαφράγκου!
Ἐν τούτοις μεθ’ ὅλα ὅσα εἶπα καὶ ὅσα εἴχετε τὴν ὑπομονὴν ν’ ἀκούσετε, παραμένει πάντοτε ἡ ἀμφιβολία, ἂν ἡ μνήμη εἶναι τι συμφέρον καὶ εὐχάριστον εἰς τὸν ἄνθρωπον ἢ εἶναι προτιμοτέρα ἡ λήθη. Ὑπάρχουν εἰς τὸν κόσμον μερικὰ ζητήματα, τὰ ὁποῖα ἐγεννήθησαν διὰ νὰ μένουν διαρκῶς ἄλυτα. Τὸ ζήτημα περὶ τὴς ἀθανασίας τῆς ψυχῆς, λόγου χάριν, τὸ ζήτημα τὸ γλωσσικὸν ἐν Ἑλλάδι, τὸ ζήτημα τοῦ χειμερινοῦ θεάτρου ἐν Ἀθήναις καὶ τόσα ἄλλα εἶναι προωρισμένα ν’ ἀπασχολοῦν αἰωνίως τὴν ἀνθρωπότητα καὶ νὰ μὴ εὑρίσκουν ποτὲ λύσιν. Διὰ τὸν γάμον κάποιος ἀρχαῖος σοφὸς ἀπεφάνθη μὲ μίαν ὑπεκφυγὴν καὶ μὲ μίαν ἀμφιλογίαν, εἰπών: «καλὸν τὸ γῆμαι καὶ τὸ μὴ γῆμαι καλόν». Τὸ αὐτὸ περίπου δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν καὶ διὰ τὴν μνήμην: Καλὸν εἶναι ἐνίοτε νὰ ἐνθυμῆται ὁ ἄνθρωπος· ἀλλ’ ἐπίσης εἰς πολλὰς περιστάσεις εἶναι καλὸν—καὶ ἴσως καλλίτερον—νὰ λησμονῇ· διότι, ὅπως εἶπε κἄποιος ἰδικός μας ποιητὴς ἐκ τῶν παλαιοτέρων, καὶ ὅπως θὰ ἐπανελάμβανε προθύμως ὁ Monsieur de la Palice:
Χ. ΑΝΝΙΝΟΣ
- ↑ Τέλος· συνέχεια ἐκ σελ. 29.