| Η Μελέτη, Τόμος 6, Τέυχος 2 Συγγραφέας: Μεταφραστής: Σπυρίδων Λάμπρος Βαλκανικοὶ ἐξόριστοι ἐν Ῥώμη |
Ἡ ἀρχαιολογία ἐν Ἑλλάδι κατὰ τὸ 1911: Προϊστορικαὶ ἔρευναι→ |
| Πρωτότυπος τίτλος Balkan exiles in Rome (1912) |
Ἐκεῖνοι τῶν ἡμετέρων ὅσοι μελετῶσι τὴν σειρὰν τῆς σατυρικῆς ἐφημερίδος Punch θὰ ἐνθυμῶνται γελοιογραφίαν δημοσιευθεῖσαν κατὰ τὸ ἔτος 1848, τὸ ἔτος καθολικῆς σχεδὸν ἐπαναστάσεως. Ἐν αὐτῇ παριστάνονται δύο ἐπιφανεῖς ξένοι φθάνοντες εἰς τὸ ξενοδοχεῖον Claridge καὶ ζητοῦντες νὰ κατοικήσωσιν ἐν αὐτῷ. «Λυποῦμαι, ὑπέλαβεν ὁ διευθυντὴς, ὅτι δὲν δύναμαι νά σας εὐχαριστήσω· τὸ ξενοδοχεῖόν μου κατέχεται ὑπὸ ἐκπτώτων ἡγεμόνων πλὴν ἑνὸς μόνου δωματίου μετὰ μιᾶς κλίνης, καὶ τοῦτο ἐπιφυλάσσω ἐν περιπτώσει ἀνάγκης διὰ τὴν Αὐτοῦ Ἁγιότητα τὸν πάπαν». Ὅ τι δὲ ἦτο τὸ Λονδῖνον διὰ τοὺς φυγάδας βασιλεῖς τῆς δυτικῆς Εὐρώπης τῷ 1848, τοῦτο ἦτο ἡ Ῥώμη διὰ τοὺς ἐκ τῆς χερσονήσου τοῦ Αἵμου ἐξορίστους κατὰ τὸν δέκατον πέμπτον αἰῶνα ὑπερμεσοῦντα. Ὁ πάπας ἦτο τότε ὁ ἐλευθερίως ξενίζων αὐτοὺς, καὶ τὸ Borgo, ἡ βατικανικὴ συνοικία, ἐπεῖχε δι' αὐτοὺς τὴν θέσιν τοῦ ξενοδοχείου Claridge. Συμφώνως δὲ πρὸς τὰ λεγόμενα ὑπὸ τοῦ βιογράφου τοῦ πάπα Πίου Β΄, «οὗτος ἐκάλεσεν εἰς τὴν Ῥώμην σχεδὸν ἅπαντας ἐκείνους ὅσους οἱ Τοῦρκοι εἶχον ἐξώσει ἐκ τῶν ἰδίων οἰκιῶν, καὶ συνειςέφερε χρῆμα χάριν συντηρήσεως αὐτῶν»[2].
Οὐδέποτε ὑπῆρξεν ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῆς ἐγγὺς Ἀνατολῆς περίοδος ἄλλη, καθ' ἣν νὰ ἔγεινε τοιαύτη ἐκκαθάρισις ἡγεμονιῶν καὶ κρατῶν. Ὅτε ὁ πάπας Νικόλαος Ε΄ ἐτέλεσε τὸ μεσοχρόνιον ἰωβιλαῖον, ἡ χερσόνησος τοῦ Αἵμου καὶ ἡ Ἀνατολὴ κατείχοντο ἀκόμη ὑπὸ πλείστων ὅσων χριστιανικῶν κρατῶν, ὑφισταμένων ἐν ταῖς χώραις ἐκείναις ἐπὶ σχεδὸν διακόσια πεντήκοντα ἔτη. Ὑπῆρχεν ἀκόμη τὸ ῥωμαντικὸν δουκᾶτον τῶν Ἀθηνῶν ὑπὸ τοὺς Φλωρεντίνους Ἀτζαϊώλας· τὸ δεσποτᾶτον τοῦ Μορέως ἦτο διῃρημένον ὑπὸ τοὺς δύο ἀδελφοὺς Θωμᾶν καὶ Δημήτριον τοὺς Παλαιολόγους, ὁ δὲ περιωνυμότερος ἀδελφὸς αὐτῶν, ὁ αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος, εἶχε πρὸ μικροῦ ἐγκαταλίπει τὸ ἀνάκτορον τοῦ Μυστρᾶ, τῆς Σπάρτης τῶν μέσων αἰώνων, ὅπως ἀναβῇ ἐπὶ τὸν θρόνον τῶν καισάρων τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ὁ ἰταλικὸς οἶκος Κρίσπη, ἐξ οὗ κατήγετο ὁ μέγιστος τῶν Ἰταλῶν πολιτευτῶν τῶν καθ' ἡμᾶς χρόνων, ἦρχεν ἀκόμη ἀπὸ τοῦ ἐν Νάξῳ κάστρου αὐτῶν ἐπὶ τοῦ πολυνήσου δουκάτου τοῦ Αἰγαίου. Ἄλλο δ' ἰταλικὸν γένος, τὸ τῶν Γατελούζων τῆς Γενούης, εἰς ὧν τὰς φλέβας ἔρρεεν ἀναμὶξ τὸ αὐτοκρατορικὸν αἷμα τῶν Ἑλλήνων βασιλέων καὶ τὸ τοῦ οἴκου τῆς Σαβαυδίας, ἐκυβέρνα ἀκόμη τὴν νῆσον Λέσβον καὶ τὴν πόλιν τῆς Θρᾴκης Αἶνον μετὰ τῶν οἰκείων ἐξαρτημάτων. Γενουατικὴ δ' ἑταιρεία, ἡ Μαόνα τῶν Ἰουστινιανῶν, πρόδρομος τῶν Προνομιούχων ἑταιριῶν τῶν σημερινῶν χρόνων, διῴκει τὰς πλουσίας μαστιχοφυτείας τῆς νήσου Χίου. Τὸ γραφικὸν βασίλειον τῆς Κύπρου, μεθ' οὗ ἦσαν ἡνωμέναι αἱ ἀπὸ μακροῦ ἤδη ψιλαὶ προςωνυμίαι βασιλέως τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ βασιλέως τῆς Ἀρμενίας, κατείχετο ἀκόμη ὑπὸ τοῦ γαλλικοῦ οἴκου τῶν Λουσινιανῶν, εἰς ὃν εἶχε πωλήσει τὴν νῆσον ὁ Ἄγγλος Ῥιχάρδος ὁ Λεοντόθυμος πρὸ δύο καὶ ἡμίσεος αἰώνων καὶ ὑπερέκεινα· ἀλλ' ὁ σπουδαιότατος τῶν λιμένων τῆς Κύπρου, ὁ τῆς Ἀμμοχώστου, ὅπου οἱ Λουσινιανοὶ εἶχον τὸ ἔθος νἀ στέφωνται βασιλεῖς τῆς Ἱερουσαλὴμ, εἶχε περιέλθει εἰς τὴν κτῆσιν τῆς γενουατικῆς τραπέζης τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, τοῦ περιωνύμου ἐκείνου ἱδρύματος, οὗ τὸ μέγαρον, ἐπισκευασθὲν ἐπ' ἐσχάτων, εἶνε σήμερον ἡ ἕδρα τοῦ Λιμεναρχείου τῆς Γενούης. Ὁ δὲ οἶκος τῶν Τόκκων, οὗ οἱ πρόγονοι μετενάστευσαν εἰς τὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τοῦ ἰταλικοῦ Βενεουέντου, εἶχε μὲν ἀποβάλει πρὸ μικροῦ καὶ αὐτὰ σχεδὸν τὰ τελευταῖα λείψανα τῶν κτήσεων αὑτοῦ ἐπὶ τῆς ἑλληνικῆς ἠπείρου, ἀλλὰ διέσωζεν ἀκόμη τὴν παλατίνην κομιτείαν τῆς Κεφαλληνίας, ἥτις περιελάμβανε τέσσαρας τῶν Ἰονίων νήσων καὶ περιέκλειε τὸ μυθικὸν βασίλειον τοῦ Ὀδυσσέως. Ἡ Βενετία ἦτο ἀκόμη ἡ βασίλισσα τοῦ Ἀδρίου. Σύμπασα μὲν ἡ ἀκτὴ τῆς Δαλματίας ἦτο βενετικὴ, πλὴν ἢ ὅπου ἡ ἐμπορικὴ δημοκρατία τῆς Ῥαγούσης διετήρει τὴν ἀνεξαρτησίαν ἐκείνην, ἧς σύμβολον ἦτο τὸ ἐπ' ἐσχάτων ἐπισκευασθὲν ἄγαλμα τοῦ Ὀρλάνδου, ὅπερ ἐξακολουθεῖ νὰ εἶνε καὶ σήμερον μνημόσυνον αὐτῆς. Ἀπὸ δὲ τῶν νοτίων ἐσχατιῶν τῆς Δαλματίας ἐπάλληλοι βενετικοὶ λιμένες, τὸ Ἀντιβάριον, τὸ Δουλσίνιον καὶ τὸ Δυρράχιον, ὧν τὰ ὀνόματα εἶνε οἰκεῖα εἰς τὴν νέαν διπλωματίαν, συνέδεον τὰς βορείους κτήσεις τῆς Βενετίας πρὸς τὴν ἀποικίαν αὐτῆς, τὴν Κέρκυραν. Ἀπώτερον δὲ πρὸς νότον ἡ Βενετία ἐδέσποζε τὴς Κρήτης, καὶ ἀπέναντι τῶν ἀνατολικῶν ἀκτῶν τῆς Ἑλλάδος ἐκέκτητο τὴν μακρὰν νῆσον Εὔβοιαν. Ἐν δὲ τοῖς βορείοις τῆς χερσονήσου τοῦ Αἵμου ἡ Σερβία ἦτο ἀκόμη χριστιανικὸν κράτος, καὶ ὁ πλοῦτος τοῦ ἡγεμόνος αὐτῆς, προερχόμενος ἐκ τῶν σερβικῶν μεταλλείων, ἦτο σχεδὸν μυθώδης. Τὸ Μαυροβούνιον ὑπὸ τὸν πρῶτον τῶν μαύρων αὐτοῦ ἡγεμόνων ἐνήρχετο τοῦ σταδίου τῆς ἀνεξαρτησίας αὐτοῦ, καὶ ἡ Ἀλβανία ἦτο κατὰ μέγα μέρος ἀκόμη ἀνυπότακτος ἕνεκα τῆς ἡρωικῆς ἀντιστάσεως τοῦ μεγάλου ἐθνικοῦ ἥρωος Σκενδέρβεη, ἡ δὲ πρωτεύουσα αὐτῆς, ἡ Σκόδρα, ἦτο ἀκόμη βενετικὴ ἀποικία. Ὑφίστατο ἀκόμη τὸ μεσαιωνικὸν βασίλειον τῆς Βοσνίας, κεκτημένον ἴδιον τέλειον φεουδαλικὸν σύστημα, ἡ δὲ ἀδελφὴ χώρα τῆς Ἑρζεγοβίνης, γνωστὴ τότε ὑπὸ τὸ ὄνομα Χοὺμ, ἐκυβερνᾶτο ὑπὸ μεγάλου Σλάβου εὐπατρίδου, τοῦ Στεφάνου Βοῦκτσιτς, ὅςτις εἶχε πρὸ μικροῦ τύχει τῆς προςωνυμίας δουκὸς τοῦ Ἁγίου Σάβα, ἐκ δὲ τοῦ γερμανικοῦ ὀνόματος τῆς προςωνυμίας ταύτης (Herzog) τὸ πρότερον αὐτοῦ δουκᾶτον διετήρησε τὸ ὄνομα Ἑρζεγοβίνη. Πέραν τοῦ Δουνάβεως αἱ δύο ῥωμουνικαὶ ἡγεμονίαι τῆς Μολδαβίας καὶ τῆς Βλαχίας ἦσαν ἐκείνη μὲν ἀνεξάρτητος, αὕτη δὲ ὑπόφορος μὲν, ἀλλά δυςπειθής. Ἀπώτερον δὲ κατὰ τὰ παράλια τοῦ Εὐξείνου πόντου ἡ ἑλληνικὴ αὐτοκρατορία τῆς Τραπεζοῦντος ἔζη ἔτι, εἰ καὶ ἐν παρακμῇ, ὑπὸ τὸν οἶκον τῶν Μεγάλων Κομνηνῶν, οὗ αἱ μὲν βασιλόπαιδες ἦσαν αἱ ὡραιόταται τῶν γυναικῶν, οἱ δὲ ἄνδρες οἱ τραγικώτατοι τῶν συγχρόνων ἡγεμόνων.
Τοιοῦτος ἦτο ὁ χάρτης τῶν χωρῶν τῆς ἐγγὺς Ἀνατολῆς τῷ 1450, κατὰ τὰς παραμονὰς τῆς ἀναρρήσεως τοῦ μεγίστου τῶν σουλτάνων, τοῦ Μωάμεθ Β΄. Τούτου ἀναβάντος τὸν θρόνον ἀρχαῖα κράτη καὶ μεσαιωνικαὶ ἡγεμονίαι ἐξηφανίσθησαν ὡς δια μαγείας καὶ πολιτικὸς σεισμὸς ἐκλόνησε τοὺς θρόνους τῆς Ἀνατολῆς μέχρι τῶν θεμελίων αὐτῶν. Καὶ τῷ μὲν 1453 ὁ τελευταῖος αὐτοκράτωρ τοῦ Βυζαντίου ἔπεσε μαχόμενος παρὰ τὰ τείχη τῆς Κωνσταντινουπόλεως· οὕτω κατελύθη τὸ ἀρχαιότατον τῶν ἐν τῷ κόσμῳ πολιτικῶν καθιδρυμάτων, καὶ ἡ τουρκικὴ πρωτεύουσα μετετέθη ἐκ τῆς Ἀδριανουπόλεως εἰς τὸν Βόςπορον. Τῷ δὲ 1456 ἡ Μολδαβία ἠναγκάσθη νὰ γείνῃ ὑπόφορος, οἱ Γατελοῦζοι ἐξεδιώχθησαν ἐκ τῆς Αἴνου καὶ οἱ Ἀτζαϊῶλαι ἐκ τοῦ ἄστεως τῶν Ἀθηνῶν· τῷ 1459 ἔπαυσεν ὑφισταμένη ἡ Σερβία, τῷ δὲ 1460 ἐδουλώθη ἡ Πελοπόννησος καὶ τὸ ὑπόλοιπον τοῦ δουκάτου τῶν Ἀθηνῶν. Τῷ 1461 προςηρτήθη εἰς τὴν Τουρκίαν ἡ αὐτοκρατορία τῆς Τραπεζοῦντος[3] καὶ τὸ ἑπόμενον ἔτος δὲν ἧρχον πλέον τῆς Λέσβου οἱ Γατελοῦζοι. Τῷ 1463 ὁ τελευταῖος ἰθαγενὴς βασιλεὺς τῆς Βοσνίας ἀπεκεφαλίσθη ἐπὶ παρουσίᾳ τοῦ σουλτάνου ἐν τῷ λειμῶνι τῷ κειμένῳ ἀπέναντι τῆς ἐρασμίας πόλεως Jajce· τῷ δὲ 1468 ὁ θάνατος τοῦ Σκενδέρβεη ἐστέρησε τὴν Ἀλβανίαν τοῦ γενναίου αὐτῆς ὑπερμάχου. Μετά δύο ἔτη ἡ Βενετία ἐθρήνει τὴν ἀπώλειαν τῆς Εὐβοίας, ἧς ἡ πτῶσις ὑπῆρξε τὸ μέγιστον τῶν τραυμάτων ὅσα ὑπέστη ποτὲ ἡ βενετικὴ πολιτεία. Τῷ 1479 οἱ Τόκκοι ἐξεδιώχθησαν ἐκ τῆς νησιωτικῆς αὑτῶν κομιτείας, περὶ δὲ τὸ 1483 ἡ Ἑρζεγοβίνη ἀπέβη τελείως τουρκική. Οἱ δὲ ἄρχοντες καὶ εὐπατρίδαι πολλῶν τῶν χωρῶν τούτων ἐπεζήτησαν ἄσυλον εἰς τὴν Ῥώμην, καὶ οὕτως ὁ ἐπίλογος τοῦ μακροῦ καὶ τραγικοῦ δράματος τῆς ἱστορίας τοῦ Αἵμου διαδραματίζεται ἐν ταύτῃ τῇ πόλει. Καὶ ἡ μὲν Ἰταλία ἦτο ἡ πλησιεστάτη χώρα, εἰς ἦν ἠδύναντο νὰ καταφύγωσι, καὶ εἶχεν ὑπάρξει ἡ κοιτὶς πολλῶν τῶν προγόνων αὐτῶν, ὁ δὲ πάπας ἦτο ἡ κορυφὴ τῆς ἑσπερίας χριστιανωσύνης, πρὸς ἦν ἔνιοι αὐτῶν εἶχον ἀπευθύνει ἔκκλησιν ἐν τῇ στενοχωρία αὑτῶν.
Ὁ ἐπιφανέστατος τῶν διακεκριμένων τούτων ἐξορίστων ἦτο ὁ δεσπότης Θωμᾶς Παλαιολόγος, ὅςτις ἀπέπλευσεν ἐξ Ἀγκῶνος περὶ τὰ τέλη τοῦ 1460, ἀκολουθούμενος ὑπὸ πολλῶν εὐπατριδῶν καὶ φέρων τὴν κάραν τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου, ἥτις ἀπὸ μακρῶν χρόνων ἐφυλάσσετο ἐν Πάτραις Τὸ ἅγιον τοῦτο λείψανον ἐγινώσκετο ὡς πολύτιμον κεφάλαιον εἰς λογαριασμὸν, τοῦ ἐκπτώτου δεσπότου, καίτοι ἡ Ἀμάλφη ἐκέκτητο ἤδη μέρος τῶν λειψάνων τοῦ ἁγίου. Πολλοὶ ἡγεμόνες προςέφερον χάριν αὐτοῦ μεγάλα ποσὰ, ὁ δ' εὐτυχὴς αὐτοῦ κάτοχος δὲν συνήντησε κατὰ ταῦτα δυςκολίαν εἰς τὸ νὰ παραχωρήσῃ αὐτὸ εἰς τὸν πάπαν ὡς ἀντιστάθμισμα ἐνιαυσίας χορηγίας. Καὶ τὸ μὲν πολύτιμον λείψανον ἐναπετέθη χάριν ἀσφαλείας ἐν τῷ φρουρίῳ τῆς Ναρνίας, ὁ δὲ Θωμᾶς προεχώρησεν εἰς τὴν Ῥώμην, ὅπου ὁ Πίος Β΄ ἐδώρησεν εἰς αὐτὸν τὸ χρυσοῦν ῥόδον, τὸ σύμβολον ἀρετῶν, ἃς μόλις που ἐπέδειξεν ἐν τῷ μακρῷ αὑτοῦ σταδίῳ σκευωριῶν, οἴκησιν ἐν τῷ νοσοκομείῳ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος (S. Spirito in Sassia) καὶ μισθοφορὰν μηνιαίων τριακοσίων χρυσῶν νομισμάτων, εἰς ἃ οἱ καρδινάλιοι προςέθηκαν ἕτερα διακόσια. Τὸ ποσὸν τοῦτο οἱ ὑπὲρ τὸ μέτρον πολυάριθμοι ἀκόλουθοι τοῦ Θωμᾶ ἐθεώρησαν ὀλιγοστὸν πρὸς συντήρησιν αὐτοῦ καὶ πάντως ἀνεπαρκὲς πρὸς ἰδίαν ἑαυτῶν διατροφήν. Καὶ συνειςέφερε μὲν ἡ Βενετία πρόςθετον ποσὸν πεντακοσίων δουκάτων εἰς τὸ ταμεῖον τοῦ ἐκπτώτου, ἀλλ' ἡ προνοητικὴ πολιτεία παρεκάλεσεν αὐτὸν νὰ μὴ ἐπιστρέψῃ εἰς τὴν Κέρκυραν ἢ ἄλλην τινὰ τῶν βενετικῶν κτήσεων, ὅπως μὴ ταραχθῶσιν αἱ λίαν ἐπισφαλεῖς σχέσεις αὑτῆς πρὸς τοὺς Τούρκους. Ἐν τούτῳ τῷ μεταξὺ τὴν 12 Ἀπριλίου 1462, ὑστεραίαν τῆς Κυριακῆς τῶν Βαΐων, ὁ Πίος Β΄ ἐδεξιώθη τὴν κάραν τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου παρὰ τὴν Μουλβίαν γέφυραν ἐν τῇ θέσει ἐκείνῃ, ἐν ᾗ κεῖται σήμερον ἡ μικρὰ ἐκκλησία τοῦ ἀποστόλου τούτου, φέρουσα καὶ ἀναμνηστικὴν ἐπιγραφὴν τῆς ἀνακομιδῆς τῆς κάρας. Εἰς τὸν ἐπισκεπτόμενον σήμερον τὸ ἐκκλησύδριον τοῦτο, ὅπερ ἀπεμονώθη τελείως καὶ ἵσταται πλέον μόνον ἐν μέσῳ δικτύου γραμμῶν τροχιοδρόμου καὶ λεωφόρων, γεννᾶται ἡ μελαγχολικὴ σκέψις, ὅτι πρὶν ἢ παρέλθῃ πολὺς χρόνος καὶ τὸ κτίριον ἐκεῖνο θὰ θυσιασθῇ εἰς τὰς ἀνάγκας τῆς ἀστικῆς προόδου (civile progresso), ἧς χάριν ἡ Ῥώμη ἀπέβαλε πλεῖστα ὅσα ἐνδιαφέροντα μεσαιωνικὰ μνημεῖα. Ὁ συμπατριώτης τοῦ Θωμᾶ Παλαιολόγου, ὁ περιώνυμος καρδινάλιος Βησσαρίων, ἐνεχείρισε τὸ λαρνακίδιον τὸ περιλαμβάνον τὴν κάραν εἰς τὸν πάπαν, ὅςτις προςεφώνησε τὸ ἱερὸν κρανίον ἐπὶ τῇ ἀφίξει ἐν μέσῷ τῶν συγγενῶν αὐτοῦ, τῶν Ῥωμαίων, «τῶν ἐκγόνων τοῦ ἁγίου Πέτρου». Ἡ τελετὴ αὕτη εἰκονίζεται ἐν ἀναγλύφῳ ἐπὶ τοῦ τάφου τοῦ Πίου Β΄ ἐν τῷ Ἁγίῳ Ἀνδρέᾳ τὴς Κοιλάδος (della Valle) τὴς Ῥώμης. Μετά βραχὺν δὲ χρόνον, θανούσης τὴς γυναικὸς τοῦ Θωμᾶ, ἣν εἶχεν ἀφήσει ἐν Κερκύρᾳ, οὗτος ἐκάλεσε τοὺς δύο υἱοὺς Ἀνδρέαν καὶ Μανουὴλ καὶ τὴν θυγατέρα Ζωὴν, ὅπως ἔλθωσι πρὸς αὐτὸν εἰς τὴν Ῥώμην. Ἀλλὰ, πρὶν ἢ οὗτοι φθάσωσιν, ἀπέθανεν ὁ Θωμᾶς τῇ 12 Μαΐου 1465 καὶ ἐτάφη ἐν τῇ κρύπτῃ τοῦ Ἁγίου Πέτρου· ἀλλὰ πᾶσαι αἱ προςπάθειαι πρὸς εὕρεσιν τοῦ τάφου αὐτοῦ ἀπέβησαν ἄκαρποι. Οὐχ ἧττον πᾶς ὁ ἐπισκεπτόμενος τὴν Ῥώμην προςατενίζει ἀσυνειδήτως τὴν ὄψιν τοῦ Θωμᾶ, ἐπειδὴ ἕνεκα τοῦ ὑψηλοῦ καὶ ὡραίου αὐτοῦ παραρτήματος ἐχρησίμευσεν ὡς πρότυπον τοῦ ἀγάλματος τοῦ ἀποστόλου Παύλου, τοῦ ἱσταμένου μέχρι τὴν σήμερον κατὰ τὰς βαθμῖδας τὰς πρὸ τῆς προςόψεως τοῦ Ἁγίου Πέτρου.
Αἱ ἀτυχίαι μεταβάλλουσι παραδόξως εἰς συντρόφους τοὺς πρῴην ἀντιπάλους, κοινὴ δὲ συμφορὰ ἤγαγεν ὁμοῦ ὡς ἐξορίστους εἰς τὴν Ῥώμην καὶ κατεδίκασε νὰ ζῶσιν ἐκ τοῦ παπικοῦ ἐλέου τὸν πρῴην Ἕλληνα δεσπότην τὴς Πελοποννήσου καὶ τὸν ἐχθρὸν αὐτοῦ, τὸν νόθον υἱὸν τοῦ τελευταίου Φράγκου ἡγεμόνος τῆς Ἀχαΐας. Μετὰ δύο αἰῶνας συγκρούσεως οἱ Ἕλληνες εἶχον τὴν ἐσχάτην ὥραν κατορθώσῃ νὰ καταλύσωσι τὴν κυριαρχίαν τῶν Φράγκων ἐν τῇ χερσονήσῳ μόνον ὅπως πέσωσι καὶ αὐτοὶ πρὸ τοῦ τὰ πάντα κατακτῶντος Τούρκου. Χάριν δὲ βεβαιώσεων τῆς ἑλληνικῆς κατακτήσεως ὁ Θωμᾶς Παλαιολόγος εἶχε νυμφευθῆ τὴν ἐπίκληρον θυγατέρα τοῦ Κεντυρίωνος Β΄ Ζαχαρία, τοῦ τελευταίου Φράγκου ἡγεμόνος καὶ τελευταίαν νόμιμον ἀπόγονον περιφανοῦς γενουατικοῦ οἴκου, ὅςτις εἶχε πλουτήσει ἐκ τῶν στυπτηριωρυχείων τῆς ἐν τοῖς παραλίοις τῆς Μικρᾶς Ἀσίαν κειμένης Φωκαίας, εἶχε γείνει κύριος τῆς πλουσίας Χίου πρὸ τῆς ἐν αὐτῇ κυριαρχίαν τῶν Μαονέων καὶ τέλος ἔλαχε τῆς ἡγεμονίας τῆς Ἀχαΐας. Ἀλλ’ ὁ Κεντυρίων εἶχεν ἐγκαταλίπει νόθον υἱὸν, τὸν Ἰωάννην Ἀσάνην, ὅςτις ἀνεπέτασε τὴν σημαίαν τῆς ἀποστασίας ἐναντίον τῶν Ἑλλήνων. Φυλακισθεὶς δ’ ὑπὸ τοῦ Θωμᾶ ἐν τῷ μεγαλοπρεπεῖ κάστρῳ τοῦ Χλουμουτσίου, τοῦ ὑπὸ τῶν Ἰταλῶν λεγομένου Castel Tornese ἐν ᾧ καὶ τὸ νομισματοκοπεῖον τῶν Φράγκων τοῦ Μορέως, τῷ κάστρῳ ἐκείνῳ, οὗ τὰ ἐρείπια ὀρθοῦνται ἀκόμη ἐπὶ χελωνοσχήμου λόφου δεσπόζοντος τῆς εὐφόρου πεδιάδος τῆς Ἤλιδος καὶ τοῦ ἀνθοῦντος λιμένος τῆς ἀπέναντι Ζακύνθου, ἐξέφυγεν ὀδυνηρὸν ὑπὸ πείνης θάνατον, διεσώθη πρὸς τοὺς ἀρχαίους αὑτοῦ ὀπαδοὺς καὶ ἔτυχε προθύμων συγχαρητηρίων τοῦ βασιλέως τῆς Νεαπόλεως καὶ τῆς βενετικῆς πολιτείας ἐπὶ τῇ διασώσει καὶ τῆς ὑπ’ αὐτῆς ἀναγνωρίσεως τῆς προςωνυμίας αὑτοῦ ὡς ἡγεμόνος τῆς Ἀχαΐας. Ἀλλ’ ὁ Θωμᾶς κατέπνιξε τὴν ἀποστασίαν αὐτοῦ, βοηθούμενος ὑπὸ τῶν Τούρκων, καὶ ὁ μνηστὴρ τοῦ ἡγεμονικοῦ θρόνου ἔφυγε τὸ μὲν πρῶτον εἴς τινα τῶν βενετικῶν κτήσεων, ἔπειτα δ’ εἰς τὴν Νεάπολιν, ὁπόθεν βλέπομεν αὐτὸν γράφοντα εἰς τὴν ἐν τῇ πατρίῳ Γενούῃ Τράπεζαν τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, ὅπως τύχῃ βοηθείας[4]. Τῷ δὲ 1459 γενουατικὸν ἔγγραφον ἀποκαλύπτει αὐτὸν δεόμενον τῆς κυβερνήσεως τῆς Γενούης νὰ συστήσῃ αὐτὸν εἰς τὴν ἐλευθεριότητα τοῦ Πίου Β΄. Ἦρχον δὲ τότε τῆς Γενούης οἱ Γάλλοι, καὶ κατὰ ταῦτα ὡς ἐπίτροπος τοῦ βασιλέως τῆς Γαλλίας ἔγραψεν ὁ δοὺξ τῆς Καλαβρίας εἰς τὸν Πίον Β΄ καὶ εἰς τὸν καρδινάλιον Λουδοβῖκον Σκαράμπην, τὸν πατριάρχην τῆς Ἀκυληίας, ὅςτις ἦτο ὁ κλειδοῦχος τοῦ πάπα, συνιστῶν εἰς τὴν προςοχὴν αὐτῶν «τὸν μεγαλειότατον κύριον Κεντυρίωνα Ζαχαρίαν, οὐ πρὸ μακροῦ ἡγεμόνα τοῦ Μορέως». Νομίζω δὲ, ὅτι ὑπῆρχεν ἴδιος τις λόγος, ὅπως ἡ κυβέρνησις τῆς Γενούης ἐνεργήσῃ ὑπὲρ τοῦ ἐξορίστου. Καὶ δὴ σώζεται ἐν τῇ μητροπολιτικῇ ἐκκλησίᾳ τῆς Γενούης λαμπρὸν κειμήλιον, γνωστὸν ὑπὸ τὸ ὄνομα Σταυρὸς τῶν Ζαχαριῶν, συνιστάμενον ἐκ τεμαχίου τοῦ τιμίου Σταυροῦ ἐναποτεθειμένου ἐν χρυσῷ κιβωτιδίῳ καὶ κεκοσμημένου διὰ λίθων πολυτίμων. Λέγεται δὲ τοῦτο μετενεχθὲν εἰς τὴν Ἔφεσον ὑπὸ τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου, λαφυραγωγηθὲν ὑπὸ τῶν Τούρκων κατὰ τὴν ὑπ’ αὐτῶν ἅλωσιν τῆς πόλεως ἐκείνης καὶ ἐνεχυρασθὲν ἐκ Φωκαίᾳ, ἥτις τότε, καθ’ ἃ εἴδομεν, ἀνῆκεν εἰς τοὺς Ζαχαρίας. Τῷ 1307 κατ’ ἀκολουθίαν ἔριδος μεταξὺ δύο μελῶν τοῦ οἴκου ἐκείνου περὶ τῶν κερδῶν τῶν στυπτηριωρυχείων ὁ Τεδίσιος Ζαχαρίας παρεκάλεσε τὸν περιώνυμον Καταλώνιον χρονογράφον Ῥαμὼν Μουντάνερ, ὅςτις ἦτο τότ’ ἐστρατοπεδευμένος μετὰ τῆς μεγάλης Καταλωνικῆς ἑταιρείας παρὰ τὰ Δαρδανέλλια, νὰ βοηθήσῃ αὐτὸν πρὸς ἅλωσιν τῆς πόλεως. Ὁ δὲ Μουντάνερ διηγεῖται, ὅτι ὡς κλῆρος τοῦ Τεδισίου Ζαχαρία ἐκ τῶν λαφύρων ὑπῆρξεν ὁ σταυρὸς ἐκεῖνος, μέχρι τοῦδε δὲ ἦτο ἄλυτον τὸ ζήτημα πότε καὶ πῶς οὗτος μετηνέχθη εἰς τὴν Γένουαν. Ἐπειδὴ λοιπὸν οὐδεμία πρὸ τοῦ 1466 γίνεται μνεία τοῦ σταυροῦ ὡς εὑρισκομένου ἐν Γενούῃ. οὐδαμῶς ἀμφιβάλλω, ὅτι ὁ τελευταῖος ἐκεῖνος γόνος τῶν Ζαχαριῶν ὑπῆρξεν ὁ μετενεγκὼν αὐτὸν ἐξ Ἑλλάδος, αὐτόχρημα καθ’ ὃν τρόπον ὁ ἐπ’ ἀδελφῇ γαμβρὸς αὐτοῦ Θωμᾶς Παλαιολόγος εἶχεν ἀνακομίσει τὴν κάραν τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου, καὶ παρέδωκεν αὐτὸν εἰς τὴν πόλιν τὴς Γενούης ἀντὶ ἀξίας λόγου ἀμοιβῆς, ἧς μέρος ἦτο συστατικὴ πρὸς τὸν πάπαν ἐπιστολή.
Μέχρις ἐπ’ ἐσχάτων δὲν ὑπῆρχον ἴχνη τῆς ἐν Ῥώμη διαμονῆς τοῦ «ἡγεμόνος τοῦ Μορέως». Ἀλλ’ ἔν τινι συγγραφῇ τοῦ γερμανοῦ Gottlob περὶ τῶν παπικῶν οἰκονομικῶν εὗρον γενομένην μνείαν τινὸς «πρίγκιπος τοῦ Sani». Ἐπειδὴ δὲ τοιοῦτος τόπος δὲν ὑπάρχει, ἐγεννήθη ἐν ἐμοὶ ἡ εἰκασία, ὅτι ὁ Γερμανὸς λόγιος πάντως παρενόησε τὸ ὄνομα τοῦ Ἰωάννου Ἀσάνη. Ἐξετάσας δὲ τὰ ἐν τῷ Δημοσίῳ ἀρχείῳ (Archivio di Stato) τῆς Ῥώμης πρωτότυπα ἔγγραφα εὗρον ἀποδειχθεῖσαν ὀρθὴν τὴν ἐμὴν εἰκασίαν. Τὸ Liber despositarii Sanctae Cruciate περιέχει πολλὰς ἐγγραφὰς μηνιαίων πληρωμῶν ἐξ εἴκοσι φλωρινίων γενομένων τῷ domino Johanni Zaccarie oiim Amoree principi. Ἄρχονται δ’ αὗται ἀπὸ τοῦ Σεπτεμβρίου 1461 καὶ τελευτῶσι τῇ Δεκεμβρίου 1468, μετὰ δὲ ταῦτα οὐδεμία γίνεται μνεία τῆς χορηγίας, διότι ὁ ταύτην λαμβάνων εἶχε πιθανῶς ἀποθάνει. Τὰ ποσὰ δὲ ταῦτα, ἅτινα ὁ Παῦλος μετ’ αὐτὸν ὁ Σίξτος Δ΄ ἔδιδον εἰς ἡγεμόνας ἐκ τῆς Ἀνατολῆς περιελθόντας εἰς δυςπραγίαν, ἐλαμβάνοντο ἐκ τῶν εἰςοδημάτων τῶν στυπτηριωρυχείων τῶν ἀνακαλυφθέντων τῷ 1462 ἐν Τόλφᾳ ὑπὸ ἄλλου ἐξορίστου ἐκ τῆς ἐγγὺς Ἀνατολῆς. Ὁ Ἰωάννης Δεκάστρος (De Castro), ὅςτις ἦτο ἀναμεμιγμένος εἰς τὴν ἐμπορίαν χρωμάτων ἐν Κωνσταντινουπόλει, κατέφυγε μετὰ τὴν ἅλωσιν εἰς τὴν Ῥώμην καὶ διωρίσθη θησαυροφύλαξ τῶν προςόδων τῆς παπικῆς αὐλῆς. Γενουήνσιοι ἐργάται, πρότερον ἐργαζόμενοι ἐν τοῖς στυπτηριωρυχείοις τῆς Φωκαίας, ἐκλήθησαν εἰς τὴν Τόλφαν, καὶ ὁ μὲν πάπας ἐδήλωσεν, ὅτι ὁ ἀνακαλύψας τὰ ἐν αὐτῇ στυπτηριωρυχεῖα ἦτο ἄξιος ἀνδριάντος, ποιηταὶ δὲ τῆς παπικῆς αὐλῆς ἔγραψαν κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἦττον ἐξαιρέτους στίχους πρὸς τιμὴν αὐτοῦ, καὶ ὁ Πίος ἐκήρυξεν εἰς τὸν κόσμον, ὅτι ἡ στυπτηρία τὴς Τόλφας εἶχε δοθῆ ὑπὸ τῆς θείας προνοίας ἀντὶ νεύρων πολέμου ἐναντίον τῶν ἀπίστων. Οὕτω κατὰ περίεργον σύμπτωσιν ὁ τελευταῖος τῶν Ζαχαριῶν ἔσωσε τὸ σῶμα αὑτοῦ καὶ τὴν ψυχὴν διὰ ψιχίων ἀπορρεόντων ἐκ τῆς πωλήσεως τοῦ ὀρυκτοῦ ἐκείνου, ὅπερ ἐν ἡμέραις εὐτυχεστέραις εἶχεν ἀποτελέσει τὰ θεμέλια τοῦ πλούτου τῶν προγόνων αὐτοῦ.
Τῷ δὲ 1461 ἔφθασεν εἰς τὴν Ῥώμην ἄλλος συγγενὴς τοῦ ἐκπτώτου αὐτοκρατορικοῦ οἴκου τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ἦτο δὲ γυνὴ, ἡ βασίλισσα τῆς Κύπρου Καρλόττα. Ὀλίγαι ὑπάρχουσι καὶ ἐν αὐτῇ τῇ ῥωμαντικῇ ἱστορίᾳ τῆς λατινοκρατουμένης Ἀνατολῆς μορφαὶ ἐπιφανέστεραι τῆς ἀξιολόγου καὶ ἀρρενωπῆς ἐκείνης γυναικὸς, οὔσης ἐκγόνου τῆς Γαλλίας ἅμα καὶ τοῦ Βυζαντίου. Ἡ βασίλισσα Καρλόττα ἦτο ἡ μόνη θυγάτηρ καὶ κληρονόμος τοῦ βασιλέως τῆς Κύπρου Ἰωάννου Β΄ τοῦ Λουσινιανοῦ ἐκ τοῦ γάμου μετὰ τῆς Ἑλένης, θυγατρὸς τοῦ δεσπότου τοῦ Μυστρᾶ Θεοδώρου Β΄ Παλαιολόγου· ἦτο κατὰ ταῦτα κόρη ἀνεψιᾶς τοῦ Θωμᾶ Παλαιολόγου. Διαδεχθεῖσα τὸν θρόνον τῆς Κύπρου τῷ 1458 ἐν ἡλικίᾳ ἐτῶν δεκαοκτὼ, ἦτο ἤδη ἅμα ὀρφανὴ καὶ χήρα, ἐπειδὴ ὁ πρῶτος αὐτῆς σύζυγος, υἱὸς τοῦ βασιλέως τῆς Πορτογαλλίας, εἶχεν ἀποθάνει· διὸ ἔσπευσε νὰ ἔλθῃ εἰς δεύτερον γάμον μετὰ τοῦ ἐξαδέλφου αὑτῆς Λουδοβίκου, κόμιτος τῆς Γενούης, δευτεροτόκου υἱοῦ τοῦ δουκὸς τῆς Σαβαυδίας Λουδοβίκου. Ὁ σύζυγος αὐτῆς ἦτο ἤδη μεμνηστευμένος μετὰ θυγατρὸς τοῦ βασιλέως τῆς Σκωττίας Ῥοβέρτου Γ΄, οἱ δὲ σημερινοὶ Σκῶττοι θὰ μάθωσι μετ' ἐρυθήματος ὑπερηφανείας, ὅτι οἱ πρακτικοὶ αὐτῶν πρόγονοι ἀπῄτουν μέγιστον ποσὸν ὡς ἀποζημίωσιν ἐπὶ τῇ τοιαύτῃ διαλύσῃ μνηστείας. Ἀλλ’ ἴσως ὁ νεαρὸς γόνος τοῦ οἴκου τῆς Σαβαυδίας θὰ ἦτο εὐτυχέστερος ἂν ἐγκαθίστατο ἔν Σκωττίᾳ μᾶλλον ἢ ἐν Κύπρῳ, ἐπειδὴ ἡ Κυπρία αὐτοῦ νύμφη ἔν ἔτος μετὰ τὸν γάμον ἐξεβλήθη τοῦ μεγίστου μέρους τοῦ βασιλείου αὑτῆς ὑπὸ τοῦ Ἰακώβου, νόθου υἱοῦ τοῦ θανόντος πατρὸς, βοηθουμένου ὑπὸ τοῦ σουλτάνου τῆς Αἰγύπτου. Ἀλλὰ τὸ κάστρον τῆς Κερυνείας, ἐξ οὗ εἶνε κάτοπτος ἡ θάλασσα ἡ περιέχουσα τὴν νῆσον ἀπὸ τοῦ βορρᾶ καὶ οὗ τελεία περιγραφὴ ἐδημοσιεύθη ἐπ’ ἐσχάτων ὑπὸ τῶν βρεττανικῶν ἀρχῶν, ἀντέσχε, καὶ ἐκεῖσε κατέφυγε τὸ βασιλικὸν ζεῦγος. Κατά τινα δὲ μεσοχρόνιον διακοπὴν τὴς πολιορκίας ἡ ἀτρόμητος βασίλισσα καὶ ὁ ἀσθενὴς αὐτῆς σύζυγος διέτριψαν ἐν Ῥόδῳ ἐπί τινος γαλέρας τῶν ἱπποτῶν τῆς νήσου ἐκεῖ ἐλλιμενιζομένης, ὅπως ζητήσωσι βοήθειαν. Καὶ ἐδεξιώθη μὲν αὐτοὺς φιλοφρόνως ὁ μέγας μάγιστρος Ἰάκωβος de Milly, ἀλλ’ ἡ ἀποδημία αὐτῶν ἀπέμεινεν ἄπρακτος, ἐξαιρουμένης τῆς δωρεᾶς ὀλίγων χρημάτων, σίτου καὶ πυροβόλων. Διὸ μετὰ τὴν ἐπιστροφὴν αὐτῶν εἰς τὴν Κύπρον ἡ βασίλισσα ἀπεφάσισε νά ἐγκαταλίπῃ τὸν σύζυγον ἐν Κερυνείᾳ, καὶ ἐζήτησε βοήθειαν ἐν τῇ Ἑσπερίᾳ. Ἀλλὰ κατὰ τὸν πλοῦν τοῦτον τὸ πλοῖον αὐτῆς ἐσταματήθη μεταξὺ τῆς Κύπρου καὶ τῆς Ῥόδου καὶ ἐλεηλατήθη ὑπὸ τῶν Βενετῶν, ἀφ’ ἑτέρου δὲ Μαμελοῦκοί τινες αἰχμάλωτοι ἐπιβαίνοντες τοῦ πλοίου ἔκοψαν τὰ ὁπλίσματ’ αὐτοῦ καὶ παρ’ ὀλίγον ἐφόνευον τὴν βασίλισσαν. Καὶ μετὰ πάροδον δὲ τριάκοντα ὅλων ἐτῶν ἡ βενετικὴ πολιτεία δὲν εἶχεν ἀκόμη ἀποτίσει τὴν χάριν τὴς τολμηρᾶς ταύτης πειρατείας ὀφειλομένην ἀποζημίωσιν[5]. Τέλος δὲ, ἀκολουθουμένη ὑπὸ τοῦ Σικελοῦ φρουράρχου τῆς Κερυνείας, τοῦ Sor de Naves κατέπλευσεν ἡ βασίλισσα εἰς τὴν Ὠστίαν, ὑπερμεσοῦντος τοῦ Ὀκτωβρίου 1481, καὶ, ἀναπλεύσασα τὸν Τίβεριν, ἔφθασεν εἰς τὸν Ἅγιον Παῦλον τὸν ἐκτὸς τῶν τειχῶν. Ἀποβιβασθεῖσα δ’ ἐκεῖ ἔτυχε τῆς δεξιώσεως τῶν καρδιναλίων, οἵτινες συνώδευσαν αὐτὴν εἰς τὴν πόλιν, ὅπου κατῴκησε προςωρινῶς ἐν τῷ Ἁγίῳ Κυριακῷ[6], τῇ ἐκκλησίᾳ τῇ μνημονευομένῃ ὑπὸ τοῦ Ἄγγλου ἐπισκέπτου, ὅν κατέστησεν εἰς ἡμᾶς γνωστὸν νεωστὶ ὁ κ. Mills, καὶ ἥτις προηγήθη τῆς Παναγίας τῶν Ἀγγέλων (S. Maria degli Angeli) τῆς ἐν ταῖς Θέρμαις τοῦ Διοκλητιανοῦ. Ἐν τοῖς Ἀπομνημονεύμασι τοῦ Πίου Β΄[7] ἔχομεν ἐνδιαφέρουσαν περιγραφὴν τῆς ἱκέτιδος βασιλίσσης ἐπ’ εὐκαιρίᾳ τῆς πρώτης ἀκροάσεως αὐτῆς παρὰ τῷ πάπᾳ. Ἑφαίνετο ἔχουσα ἡλικίαν εἴκοσι καὶ τεσσάρων ἐτῶν, εἶχε μέτριον ἀνάστημα, ἦτο ἐνδεδυμένη περιβολὴν φραγκικὴν, οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτῆς ἔλαμπον φλογώδεις καὶ ἡ γλῶσσα αὐτῆς ὡμοίαζε πρὸς χείμαρρον. Ἀλλὰ φαίνεται ὅμως, ὅτι ὁ ἅγιος πατὴρ ὑπερέβαλε πιθανῶς τὰ τῆς πολυρρημοσύνης αὐτῆς ἕνεκα τοῦ λόγου, ὅτι ἡ Καρλόττα ἐλάλει γλῶσσαν, ἥτις δὲν ἦτο ἡ ἰδία ἑαυτῆς. Καὶ δὴ περὶ τὸ τέλος τοῦ βίου, καίτοι ἠδύνατο νά γράψῃ τὴν γαλλικὴν, τὴν ἰταλικὴν καὶ ἴσως τὴν λατινικὴν, ἠδυνάτει νά ὁμιλῇ τὴν γαλλικὴν καὶ μετεχειρίζετο πάντοτε τὴν γλῶσσαν τῆς μητρὸς, τὴν ἑλληνικὴν. Πράγματι δ’ ἐν ταῖς σπουδαιοτάταις ὑποθέσεσι τοῦ βίου κατέφυγεν εἰς διερμηνέα, ὅςτις πρὸς ἔκπληξιν ἡμῶν εὑρίσκεται ὢν Ἄγγλος τὴν καταγωγὴν. Δὲν εἶνε δὲ αὕτη, φοβοῦμαι, ἡ τελευταία περίπτωσις, καθ’ ἣν συνθῆκαι ἀναφερόμεναι εἰς τὸ ἀνατολικὸν ζήτημα διεπραγματεύθησαν ὑπὸ προςώπων ἀτελῶς γινωσκόντων τὴν γλῶσσαν, ἐν ᾗ ἐγίνοντο αἱ διαπραγματεύσεις. Ἡ βασίλισσα ἠσπάσθη ταπεινῶς τὸν πόδα τοῦ πάπα, καὶ τὴν ὑστεραίαν ἀπηύθυνεν εἰς αὐτὸν παρεσκευασμένον λόγον δια μέσου διερμηνέως. Ἤρχισεν ἀπαγγέλλουσα τετριμμένον στίχον τῆς Αἰνειάδος, ὅςτις ἀναμφιβόλως ἐγαργάλισε τὸν οὐρανίσκον τοῦ πρὸ αὐτῆς ἱσταμένου καὶ περὶ τὰ κλασικὰ γράμματα πεπαιδευμένου Αἰνείου Σιλβίου, τοῦ πάπα. Ὁ πρῶτός μου σύζυγος, εἶπεν, ἀπέθανεν· ὁ δεύτερός μου πολιορκεῖται, ἀγνοῶ δὲ ἂν ζῇ ἢ ἀπέθανεν. Ἡ Κερύνεια εἶνε τὸ μόνον ἡμῶν ἄσυλον· κατὰ τὸν πρὸς τὰ ἐνταῦθα πλοῦν μ’ ἐλῄστευσαν οἱ Βενετοί. Δὲν δύναμαι πλέον νὰ ἐπιχειρήσω ἀποδημίας κατὰ θάλασσαν· δὲν ἔχω οὕτε ἵππους οὔτε χρήματα χάριν ταξειδίων κατὰ γῆν.
Ὁ πάπας, ὅςτις εἶχεν ἀρνηθῆ νὰ δεχθῇ ἐπισήμως τοὺς πρέσβεις τοῦ ἀντιπάλου αὐτῆς, παρεκάλεσε τὴν βασίλισσαν νὰ μένῃ ἥσυχος, διότι δὲν ἔμελλε νὰ ἐγκαταλείψῃ αὐτήν. «Ἐξιλάσκεσθε, εἶπεν εἰς αὐτὴν, τὰ σφάλματα τοῦ πενθεροῦ σας, ὅςτις ἀπέφυγε νὰ παράσχῃ εἰς ἡμᾶς βοήθειαν ἐναντίον τῶν Τούρκων, καὶ τοῦ συζύγου σας, ὅςτις οὐδ’ αὐτὴν τὴν ἐνόχλησιν ἔλαβε νὰ ἔλθῃ εἰς συνάντησιν ἡμῶν, ὅτε εὑρισκόμεθα ἐν Μαντούῃ. Διὸ εἴπομεν: Ὁ οἶκος τὴς Σαβαυδίας περιφρονεῖ τὴν ἐκκλησίαν». Τοιαύτη παρατήρησις θὰ ἠδύνατο νὰ θεωρηθῇ εἰλημμένη ἐκ κληρικῆς ἐφημερίδος τῶν καθ’ ἡμᾶς ἡμερῶν. Ἐπέρανε δὲ ὁ Πίος Β΄ τὴν ἀπαίτησιν αὑτοῦ, ὑποσχεθεὶς ἵππους καὶ χρήματα χάριν τοῦ ταξειδίου τῆς βασιλίσσης εἰς τὴν ἐν Σαβαυδίᾳ αὐλὴν τοῦ πενθεροῦ. Ἐπὶ τῇ εὐκαιρίᾳ δὲ ταύτῃ διέμεινεν ἡ Καρλόττα περὶ τὰς δέκα ἐπὶ πλέον ἡμέρας ἐν Ῥώμῃ μέχρις οὗ ἐπεσκέφθη τὰς κυριωτέρας ἐκκλησίας καὶ ἔτυχε τεσσάρων ἢ πέντε ἀκροάσεων παρὰ τῷ πάπᾳ, ὅςτις καὶ ἔδωκεν εἰς αὐτὴν ἱκανὸν σῖτον καὶ οἶνον χάριν ἐπισιτισμοῦ τὴς Κερυνείας καὶ δώδεκα ἵππους καὶ διακόσια δουκᾶτα χάριν τῆς ἀποδημίας αὐτῆς. Τῇ δὲ 5 Δεκεμβρίου ἔγραψεν ἡ βασίλισσα ἐκ τοῦ Ἁγίου Κυριακοῦ εἰς τὴν φλωρεντιακὴν πολιτείαν, ἀγγέλλουσα, ὅτι ἡ ὑπόθεσις αὑτῆς μετὰ τοῦ πάπα εἶχε περατωθῆ καὶ ζητοῦσα διαβατήριον διὰ τὰς κτήσεις τῆς Φλωρεντίας. Τῇ δὲ 20 τοῦ αὐτοῦ μηνὸς ἔφθασεν εἰς τὴν Βονωνίαν ὅπου ἔτυχε κατοικίας δωρεὰν ἐν τῷ Πανδοχείῳ τοῦ Λέοντος (Osteria del Leone)[8]. Ἐκεῖθεν δὲ μετέβη διὰ Βενετίας καὶ Μεδιολάνου εἰς τὴν Σαβαυδίαν. Ὁ δοὺξ τοῦ Μεδιολάνου καὶ τὸ συμβούλιον τῆς Γενούης ἐδεξιώθησαν αὐτὴν καλῶς· ἀλλ’ ὁ πενθερὸς αὐτῆς εἶπεν εἰς αὐτὴν ἀπεριφράστως, ὅτι ἡ κηδεστία μετὰ τῆς Κύπρου εἶχεν «ἐξαντλήσει» τὸ δουκᾶτον αὑτοῦ, ἔπειτα δὲ καί παράπονα ἐξεφράσθησαν ἐπὶ ταῖς δαπάναις τῆς διατηρήσεως αὐτῆς ἐπὶ τέσσαρας σχεδὸν μῆνας ἐν Λωζάνῃ καὶ ἐν τῷ Τουνόνῳ (Thonon). τῆς ἄνω Σαβαυδίας, ὅπου εὑρίσκετο τότε ἡ αὐλή. Μάταιαι δ’ ἀπέβησαν αἱ ἐκκλήσεις αὐτῆς πρὸς τὸν βασιλέα τῆς Ἀραγωνίας καὶ τὸν νέον μέγαν μάγιστρον τῶν Ἰωαννιτῶν, τὸν Πέτρον Ῥαϋμόνδον Ζακόσταν. Διὸ ἡ ἀδάμαστος βασίλισσα, ἀφ’ οὗ πρῶτον ἐκληροδότησε τὸ στέμμα τῆς Κύπρου εἰς τὸν οἶκον τῆς Σαβαυδίας ἐν περιπτώσει καθ’ ἣν ἤθελεν ἀποθάνει ἄκληρος, ἐπέστρεψε τὸν Σεπτέμβριον τοῦ 1462 εἰς τὴν ἰδίαν νῆσον καὶ ἐνεκλείσθη καὶ πάλιν εἰς τὰ ἐν Κερυνείᾳ βασιλικά δώματα. Ἀφ’ οὗ δὲ, καθ’ ἃ εἴδομεν, ἐλάχιστα ὑπῆρξαν τὰ ὑπ’ αὐτῆς ληφθέντα παρὰ τῶν ἰσχυρῶν τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου, ἔστειλε τὸν κόμιτα τῆς Ἰόππης, ὅπως ἐπικαλεσθῇ τὴν βοήθειαν τοῦ Μωάμεθ Β΄, προτείνασα νὰ πληρόνῃ φόρον εἰς τὸν σουλτᾶνον καὶ νὰ παραδώσῃ μίαν τῶν πόλεων τῆς Κύπρου εἰς τοὺς Τούρκους. Τὸ γεγονὸς δὲ τοῦτο ὑπῆρξε πιθανῶς ἡ ἀφορμὴ τῆς πεπλανημένης μαρτυρίας τοῦ Ἕλληνος ἱστορικοῦ Γεωργίου Φραντζῆ[9], καθ’ ἣν ὁ Μωάμεθ κατέστησεν ὑπόφορον τὴν Κύπρον. Ὁ δὲ Μωάμεθ ἀντὶ πάσης ἄλλης ἀπαντήσεως διέταξεν, ὅπως ὁ ἀπεσταλμένος τῆς Καρλόττας διχοτομηθῇ διὰ πρίονος. Ἐν τούτῳ τῷ μεταξὺ ὁ ἄνανδρος αὐτῆς σύζυγος εἶχεν ἐγκαταλίπει τὴν Κερύνειαν καὶ φύγει εἰς τὴν Ῥόδον, ὁπόθεν ἐπέστρεψεν εἰς τὴν Σαβαυδίαν τῷ 1464. Τέλος δὲ, ὅτε ἡ φρουρὰ τὴς Κερυνείας εὑρέθη ἠναγκασμένη νὰ τρέφηται ἐκ τῶν γαλῶν τῶν περιπλανωμένων περὶ τὰς ἐπάλξεις, ἡ βασίλισσα ἐζήτησεν ὁμοίως ἄσυλον εἰς τὴν Ῥόδον, ὅπου ἠκολούθησαν αὐτὴν πολλοὶ τῶν ἱπποτῶν καὶ ὑποτελῶν αὐτῆς. Ὁ δὲ Sor de Naves παρέδωκε τὸ Κάστρον εἰς τὸν ἀνηλεῆ πολέμιον τῆς Καρλόττας, ὅςτις οὕτω τὸν Ὀκτώβριον τοῦ 1463 ἀπέβη βασιλεὺς τῆς ὅλης Κύπρου, ἐξαιρουμένης τῆς Ἀμμοχώστου, ἧς ἐξηκολούθει δεσπόζουσα ἡ Τράπεζα τοῦ Ἁγίου Γεωργίου.
Ἀλλ’ ἡ ἡρωικὴ βασίλισσα ἀπέβαλε τὴν ἐλπίδα τῆς ἀνακτήσεως τοῦ βασιλείου αὑτῆς. Μετὰ ἓν ἔτος ἔγραψεν ἐκ Ῥόδου εἰς τὸν σύζυγον, παρορμῶσα νὰ στείλῃ βοήθειαν καὶ λέγουσα εἰς αὐτὸν, ὅτι μόνη ἡ πτωχεία αὑτῆς παρεκώλυε τὴν ἀνάκτησιν τῆς Κύπρου. Ἀλλ’ ὁ Λουδοβῖκος εἶχε βαρυνθῆ τὴν τε γον καὶ τὰ κάστρα, καθ’ ἃ μαρτυρεῖ ὁ Ἰταλὸς χρονογράφος[10], καὶ παρέμεινε μέχρι τέλους τοῦ βίου, περατωθέντος τῷ 1482, ἔν τῆ γενετείρᾳ, οὔτε περὶ τῆς Καρλόττας οὔτε περὶ τῆς Κύπρου φροντίζων. Καὶ ἡ μὲν βασίλισσα ἐξηκολούθησε διατρίβουσα ἐφ’ ἱκανὰ ἔτη ἐν Ῥόδῳ, ὁπόθεν ἠδύνατο νὰ παρακολουθῇ τὰ πολιτικὰ πράγματα τῆς Κύπρου καὶ ὅπου ἐλάμβανε μηνιαῖον ἐπίδομα παρὰ τοῦ τάγματος τῶν Ἰωαννιτῶν. Ἡ δὲ παπικὴ αὐλὴ ἐξηκολούθει ἀναγνωρίζουσα αὐτὴν ὡς νόμιμον κυρίαρχον τῆς Κύπρου, τῷ δὲ 1471, ὅτε ὁ σφετεριστὴς τοῦ θρόνου τῆς νήσου ἔστειλεν εἰς τὴν Ῥώμην τὸν ἀρχιεπίσκοπον Λευκωσίας, ὅπως παρακαλέσῃ τὸν πάπαν νὰ στέψῃ αὐτὸν βασιλέα καὶ νὰ δώσῃ αὐτῷ ὡς σύζυγον τὴν θυγατέρα τοῦ Θωμᾶ Παλαιολόγου Ζωὴν, τότε οὖσαν νεαρὰν χήραν, ζῶσαν ἐν Ῥώμῃ ὑπὸ τὴν κηδεμονίαν τοῦ καρδιναλίου Βησσαρίωνος, ἡ Αὐτοῦ Ἁγιότης ἀπέκρουσεν ἀμφότερα τὰ αἰτήματα τοῦ Ἰακώβου Λουσινιανοῦ. Καὶ οὕτω μὲν ἔχει ἡ διήγησις τοῦ συγχρόνου Κυπρίου χρονικοῦ[11]. Ἀλλ’ ὁ Ἰταλὸς χρονογράφος παρατηρεῖ κυνικῶς, ὅτι ὁ μὲν πάπας συγκατένευσε νὰ στέψῃ αὐτὸν, ἂν ἐδέχετο νὰ νυμφευθῇ τὴν ἀνεψιὰν τοῦ ἁγίου Πατρὸς, ἀλλ’ ὅτι, ὅτε ὁ βασιλεὺς τῆς Κύπρου εἶδε τὴν εἰκόνα τῆς προτεινομένης νύμφης καὶ ἤκουσε τὰ περὶ αὐτῆς, ἀπέκρουσε τὴν στέψιν ἐπὶ τοιούτοις ὅροις. Ἀντ’ αὐτῆς δ’ ἐνυμφεύθη τὴν περιλάλητον Αἰκατερίνην Κορνάρου, ἥτις τῷ 1489 μετεβίβασε τὸ βασίλειον τῆς Κύπρου εἰς τὴν Βενετίαν.
Ἕπεται τὸ τέλος.
- ↑ Πρόςθετοί τινες σημειώσεις τοῦ μεταφραστοῦ ἐτέθησαν ἐντὸς ἀγκυλῶν [].
- ↑ Campani Vita Pii II παρὰ τῷ Muratori Rerum Italicarum Scriptores Τόμ. Γ΄ μέρ. β΄ σ. 981.
- ↑ [Ἡ ἅλωσις τῆς Τραπεζοῦντος συνέβη μεταξύ τῆς 2 Μαρτίου τῆς 21 Σεπτεμβρίου 1461. Ἴδε Νέου Ἑλληνομνήμονος Τόμ. Β΄ σ. 333].
- ↑ Atti della Società Ligura di Storia Patria Τόμ. Ϛ΄ σ. 648-9.
- ↑ Mélanges historiques Τόμ. Δ΄ σ. 395.
- ↑ Ἡ διαμονὴ αὐτῆς ἐν Ῥώμῃ ἐπὶ τῇ εὐκαιρίᾳ ταύτῃ δύναται νὰ χρονολογηθῇ κατὰ προςέγγισιν ἐκ δύο ἐπιστολῶν, ἃς ἔγραψεν ἐν ταύτῃ τῇ πόλει τῇ 23 Ὀκτωβρίου καὶ τῇ 5 Νοεμβρίου (Mon. Patr, Script. Τόμ. Β΄ σ. 115. Mas Latrie Histoire de l’ île de Chypre Τόμ. Γ΄ σ. 114).
- ↑ Pii II Commentrarii ἐκδ. 1614 σ. 179.
- ↑ Cronaca di Bologna παρὰ τῷ Muratori Rerum Italicarum Scriptores Τόμ. ΙΗ΄ σ. 742.
- ↑ Ἔκδ. Βόννης σ. 94.
- ↑ Τομ. Ε΄ σ. 411.
- ↑ [Γεωργίου Βουστρωνίου Χρονικὸν Κύπρου ἐν τῇ τοῦ Σάθα Μεσαιωνικῇ βιβλιοθήκῃ Τόμ. Β΄ 474 κ.ἑ.].