Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1887/Στρατιωτικαί εντυπώσεις εν Θεσσαλία
| ←Ἀμφιβολία | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1887 Στρατιωτικαὶ ἐντυπώσεις ἐν Θεσσαλίᾳ |
Ἡ Μάγισσα→ |
Ἡ Θεσσαλία ἀποτελεῖται ἐκ δύο πεδιάδων, ἃς συνενοῖ περὶ τὸ μέσον λοφώδης ἔκτασις· περιβάλλεται δὲ ὑπὸ ὀρέων, ἐφ’ ὧν ἡ μυθολογία ἐπιχύνει τὴν μυστηριώδη αὐτῆς αἴγλην. Ἡ πολύδενδρος σειρὰ τῆς Ὄσσης καὶ τοῦ Πηλίου πρὸς Α, ἡ ἀγρία καὶ δασώδης Πίνδος πρὸς Δ, ἡ ταπεινὴ Ὄρθρυς πρὸς Μ, τὰ Καμβούνια καὶ ὁ ἱερὸς Ὄλυμπος πρὸς Β, περιστέφουσι μεγαλοπρεπῶς τὴν ὑδατογενῆ καὶ τελματώδη ταύτην γηίνην λεκάνην· ὁ Πηνειὸς διαρρέει αὐτὴν μεθ’ ὑπερηφάνου ταχύτητος· ἐπὶ τῶν ὀχθῶν του ὡς ἄλλος Ἰερεμίας δύναταί τις νὰ θρηνήσῃ τὴν χώραν ἣν ἐγκατέλειψαν οἱ θεοὶ, ἐποδοπάτησαν οἱ κατακτηταὶ καὶ ἐφ’ ἧς μακροχρόνιος δουλεία ἐπαφῆκε τὰ εἰδεχθῆ ἴχνη τῆς ἐρημίας καὶ τοῦ μαρασμοῦ. Οὕτως ἡ Θεσσαλία παρουσιάζει οἰκτρὸν θέαμα· ἐρείπιον ἀλγεινῶς παραμεμορφωμένον ἀρχαίας εὐκλείας, ἐμπνέει σήμερον διὰ τῆς ἐρημίας τὴν φρίκην ἐν τῇ ψυχῇ. Ἡ χώρα, ἐν ᾗ οἱ ἀρχαῖοι θεοὶ ἐτέλουν τὰς οὐρανίους αὐτῶν συνεδρίας, ἐν ᾗ ὁ Ἀπόλλων ἔδρεπε παρὰ τὰ Τέμπη τὴν δάφνην τὴν Πηνειίδα καὶ ἧς ἡ ἔκτασις καὶ ὁ γραφικὸς ὁρίζων ἐπιβάλλει τὴν μεγαλοπρέπειαν καὶ ἐμπνέει τὴν ποίησιν, ἡ χώρα αὕτη ἐπέπρωτο νὰ διανύσῃ τροχιὰν ὀλεθρίαν ἐν τῇ ἱστορίᾳ τοῦ κόσμου.
Αἱ ἀλλοιώσεις, ἃς ὑπέστη ἡ θεσσαλικὴ γῆ, ἐπιχύνουσι τόσῳ ἄλγος ἐν τῇ ψυχῇ, ὅσῳ ῥεμβώδη θαυμασμὸν αἱ προϊστορικαὶ ἀναμνήσεις αὐτῆς· ὁ διὰ ταύτης διαπορευόμενος κατέχεται διαρκῶς ὑπὸ πνιγηρᾶς συγκινήσεως καὶ αἰσθήματα μεταπίπτοντα πλημμυρίζουσι τὸν ὁδοιπόρον, ὅστις ἀνὰ πᾶν βῆμα αὐτοῦ ἀνακαλύπτει ἐξαίσια τεκμήρια τοῦ παρελθόντος μεγαλείου· τὰ τεκμήρια ταῦτα δὲν δύναται ἢ νὰ συγκρίνῃ μετὰ τῆς ἐπελθούσης καταπτώσεως. Πῶς ἦτο δυνατὸν νὰ μὴ ἐπέλθῃ ὀδυνηρὰ κατάπτωσις ἐν τῇ χώρᾳ ταύτῃ, ἧς ἡ εὐφορία καὶ ὁ πολιτισμὸς εἵλκυον καθ’ ἁπάσας τὰς ἐποχὰς τόσους βαρβάρους κατακτητάς, ἀπορροφήσαντας πᾶσαν τὴν ἰκμάδα αὐτῆς.
Ἡ Θεσσαλία ὑπῆρξεν ἐσχάτως τὸ θέατρον στρατιωτικῆς συγκεντρώσεως· ἡ Ἑλλὰς πάνοπλος, ἐν πυρετώδει παρασκευῇ, ἀντέτασσεν ἀξιώσεις διὰ τὴν περιώνυμον ἰσορροπίαν τῆς Ἀνατολῆς, ἣν διετάραξε τὸ πραξικόπημα τῶν Βουλγάρων καὶ παρέτασσεν ἐπὶ τῶν συνόρων τὰ στρατεύματα, ἅτινα ἐξέκαιεν ἡ προσβληθεῖσα ἐθνικὴ φιλοτιμία. Ἑπτάμηνον διήρκεσεν ἡ πολιτικὴ καὶ στρατιωτικὴ ἀγωνία αὕτη ἥτις ἔληξε δι’ ἐπεισοδίου πολεμικοῦ, περὶ οὗ ὀλίγας θὰ εἴπωμεν λέξεις. Πρὶν ἢ ἐκφέρωμεν ὅμως τὴν ἐπὶ τούτου κρίσιν ἡμῶν, θέλομεν ἐξετάσει γενικά τινα ζητήματα σχετικὰ, μετὰ τῶν πορισμάτων καὶ τῶν συνεπειῶν, ὅσαι ἀπὸ τούτων ἀπορρέουσιν.
Ἡ γραμμὴ τῶν συνόρων, ἀπὸ τοῦ Ἀμβρακιακοῦ κόλπου ἀρχομένη, ἀκολουθεῖ τὸν Ἄραχθον πρὸς Β, παρὰ τὸ Μέτσοβον δὲ κάμπτει πρὸς Α καὶ ἀποτελοῦσα ἐσοχὴν πρὸς τὸ Ζάρκον περατοῦται διὰ τοῦ κάτω Ὀλύμπου εἰς τὸν Θερμαϊκόν· αὕτη ἐρείδεται ἐπὶ τριῶν ἐξόχου στρατηγικῆς σπουδαιότητος ἐρεισμάτων: τοῦ Ἀμβρακιακοῦ, τοῦ Μετσόβου καὶ τοῦ Ὀλύμπου, ὧν ἡ κατοχὴ ἀσφαλίζει τὴν στρατηγικὴν ὑπεροχὴν τῆς ὀροθετικῆς γραμμῆς. Δυστυχῶς, οὐδὲν τούτων ἡμεῖς κατέχομεν, οὐδὲ κἂν τὸν Ἀμβρακιακὸν κόλπον, οὗτινος ἡ κατοχὴ προσκτᾶται μόνον διὰ τῆς κατοχῆς τῆς Πρεβέζης, ἀξίωμα ὅπερ δέν κατενοήθη ἐσχάτως· τούτου μὴ ὑπάρχοντος, τὸ μόνον ὅπερ δύναται ν’ ἀσφαλίσῃ τὴν κατοχὴν τοῦ κόλπου καὶ ἐξουδετερώσῃ στρατηγικόν τινα ἀντιπερισπασμὸν κατὰ τῆς γραμμῆς τῆς ὑποχωρήσεως τῶν ἐν Ἄρτῃ συγκεντρωμένων στρατευμάτων, εἶναι στολίσκος κατάλληλος διὰ τὸν ἀβαθῆ κόλπον. Μὴ κατέχοντες οὐδὲν τῶν ἐρεισμάτων τούτων ὑπολειπόμεθα στρατηγικῶς τῶν ἀντιπάλων, οἵτινες οὕτω ἔχουσιν ἰσχυρὰν βάσιν ἐπιχειρήσεων ἢ γραμμὴν ἀμύνης, πλεονεκτικῶς δυνάμενοι νὰ ἐπιχειρήσωσιν εἰσβολὴν ἢ νὰ ἐνεργήσωσιν ἄμυναν. Τὰ στρατηγικὰ πλεονεκτήματα τῶν ἀντιπάλων δυνάμεθα νὰ ἐξουδετερώσωμεν, ἐὰν προσκτησώμεθα τὴν ὑποστήριξιν τῶν Ἀλβανῶν καὶ τῶν ἑλληνικῶν πληθυσμῶν, οἵτινες κατὰ νῶτα ἐνεργοῦντες θέλουσιν ἐπιφέρει ἀντιπερισπασμὸν μεγίστης ὠφελείας, ἢ ἐὰν μετὰ θαλασσίων δυνάμεων ἐπιχειρήσωμεν ἀντιπερισπασμοὺς κατὰ τὰ ἀνατολικὰ καὶ μεσημβρινὰ παράλια τῆς Μακεδονίας· ἄρα, ἵνα ἔχωμεν ἐπιτυχίας ἀποτελεσματικὰς ἐν περιπτώσει πολέμου, πρέπει νὰ μεριμνήσωμεν διὰ τὴν συνεργασίαν τῶν Ἀλβανῶν, τὴν ἀνάπτυξιν τοῦ ἐθνικοῦ φρονήματος παρὰ τοῖς ὁμόροις ἑλληνικοῖς πληθυσμοῖς, ὅπερ ἐκλείπει ὁσημέραι, καὶ τὴν τῶν ναυτικῶν ἡμῶν δυνάμεων, ἅτινα παρημελήθησαν ἤδη μετ’ ἀξιοθρηνήτου ἀναλγησίας. Ἡ σωτηρία τῆς Ἑλλάδος ἔγκειται εἰς τὰ «σιδηρᾶ τείχη.» Δὲν ἔχομεν σήμερον ἀνάγκην τοῦ μαντείου τῶν Δελφῶν ἵνα μάθωμεν τοῦτο, ἀρκεῖ νὰ ῥίψωμεν ἓν βλέμμα ἐπὶ τῶν ἐκτεταμένων παραλίων καὶ τῶν νήσων ἡμῶν καὶ τῆς κεντρικῆς ἐν τῇ Μεσογείῳ θέσεως, ὅπως νοήσωμεν τοῦτο, ὅπερ καθιστᾷ ἡμῖν γνωστὸν καὶ ἡ ἀρχαία ἱστορία. Ἄνευ στόλου οὔτε ἐπίθεσιν δυνάμεθα νὰ ἐπιχειρήσωμεν οὔτε νὰ ἀμυνθῶμεν ἐπιτυχῶς κατὰ τοσοῦτον μᾶλλον, καθόσον αἱ σπουδαιότεραι στρατηγικαὶ συγκοινωνίαι ἡμῶν εἰσὶ θαλάσσιαι.
Ἐκτὸς τῆς στρατηγικῆς ὑπεροχῆς τοῦ ἐδάφους, ἣν κέκτηνται οἱ ἀντίπαλοι ἡμῶν κατὰ τὴν ὀροθετικὴν γραμμήν, καὶ τακτικῶς πλεονεκτοῦσι, διότι κατὰ τὸ πλεῖστον κατέχουσι τὰ ἐπικαιρότερα σημεῖα, τὰ δεσπόζοντα καὶ συνέχοντα τὰς διαφόρους θέσεις τῆς ὀρεινῆς γραμμῆς διὰ τῶν συγκοινωνιῶν καὶ τῆς ὁράσεως,
Μετὰ τὴν ἀνωτέρω ἐξέτασιν τῆς ὀροθετικῆς γραμμῆς, θέλομεν δώσει σχετικάς τινας πληροφορίας περὶ τῆς διατάξεως τῶν τουρκικῶν καί ἑλληνικῶν στρατευμάτων ἐν Θεσσαλίᾳ, ὅπως οἱ ἀναγνῶσται κατανοήσωσιν εὐχερῶς τὴν σπουδαιότητα τῶν συνεπειῶν, ὅσαι ἠδύναντο νὰ προκύψωσιν ἐκ τοῦ ἐπισυμβάντος τελευταίου πολεμικοῦ ἐπεισοδίου.
Τὰ τουρκικὰ στρατεύματα ἔχοντα ἀριθμητικὴν ὑπεροχήν, τριπλάσια καὶ πλέον ὄντα τῶν ἑλληνικῶν, καὶ ἑνιαίαν διεύθυνσιν, ἐρειδόμενα δὲ ἰσχυρῶς κατὰ πλευρὰ καὶ νῶτα, ἦσαν διατεταγμένα μετὰ τελειότητος ἀξίας λόγου· ἐκ τῆς διατάξεως δὲ ταύτης, ἣν ἔδωκεν ὁ Ὀθωμανός ἀρχιστράτηγος, κατεδεικνύοντο πασιφανῶς αἱ προθέσεις αὐτοῦ· ἐξησφαλισμένος ὢν κατὰ τὰ πλευρὰ (Ὄλυμπος, Μέτσοβον) ἐναντίον πάσης ἐπιχειρήσεως τῶν ἑλληνικῶν στρατευμάτων, ἐσκόπει νὰ εἰσβάλῃ πρὸς τὸ Ζάρκον καὶ διαχωρίζων τὰ στρατεύματα τῶν ἀρχηγείων Λαρίσσης καὶ Τρικάλων, νὰ ἀπειλήσῃ τὰς γραμμὰς τῆς ὑποχωρήσεως ἀμφοτέρων τούτων, ἅτινα ἢ ἤθελον ὑποχωρήσει ἤ ἤθελον ῥιφθῆ ἐπὶ τῶν ὀροσειρῶν τὰ μὲν τῆς Λαρίσσης ἐπὶ τῆς Ὄσσης-Πηλίου, τὰ δὲ τῶν Τρικάλων ἐπὶ τῆς Πίνδου.
Πρὸς ἐπιτυχίαν τοῦ στρατηγικοῦ τούτου σχεδίου ἔπρεπε νὰ ἐξασφαλίσῃ τὰ πλευρὰ καὶ τὰ νῶτα τοῦ διὰ τὴν εἰςβολὴν προωρισμένου σώματος καὶ συνεπῶς νὰ ἀποκρούσῃ πᾶσαν κατὰ τῆς Ἑλασσῶνος καὶ τῆς Δισκάτας ἀντεπιχείρησιν· πρὸς τοῦτο δὲ ἔλαβε πάντα τὰ κατάλληλα μέτρα, συγκεντρώσας ἐν τοῖς ἀνωτέρω κέντροις καὶ περὶ ταῦτα ἐπαρκεῖς δυνάμεις καὶ καταλαβὼν τὰς πρὸς ταύτας ἀγούσας διόδους καὶ τὰ δεσπόζοντα καὶ συνέχοντα σημεῖα (Τσαρίτσαινα, Μενεξὲς, Σκόμπα, Γκριτζόβαλι, Δρεπάνι, Τσοῦκα, Λουμπενίτζα, Τρέταμος. κτλ. κτλ). Τὰ μέτρα ταῦτα, ἅτινα ἔλαβεν ὁ Ὀθωμανὸς ἀρχιστράτηγος καὶ αἱ συγκεντρώσεις, ἃς ἐξετέλεσεν ἐντὸς τοῦ πρὸς τὸ Ζάρκον σφηνὸς (Δομένικον, Ἐλευθεροχῶρι, Ῥαδοσίβι, Δαμάσι, Σκόμπα, κτλ. κτλ.) οὐδεμίαν ἐπαφίνουσιν ἀμφιβολίαν ἢ ἐπιτρέπουσιν ἀντίρρησιν ὡς πρὸς τὴν ἐκτίμησιν τῶν σχεδίων καὶ τῶν προθέσεων τῶν Τούρκων. Ἐπίσης ἀποκαλύπτονται ταῦτα καὶ ἐκ τῆς ἐνεργείας κατὰ τὴν συμπλοκὴν, καθ’ ἣν ἤρξαντο τὴν ἐκτέλεσιν αὐτῶν, ἀλλὰ περὶ ταύτης θέλομεν διαλάβει κατωτέρω.Ἀπέναντι τῆς ἑνιαίας διευθύνσεως τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων, ὁ ἑλληνικὸς στρατὸς ἀντέτασσεν δεδιχασμένην διεύθυνσιν, διότι ἦτο διῃρημένος εἰς δύο σώματα ἀνεξάρτητα, ἔχοντα κέντρα αὐτῶν τὴν Λάρισσαν καὶ τὰ Τρίκκαλα· ὁ διχασμὸς οὗτος δύναταί τις νὰ εἴπῃ ἀπολύτως, ὅτι ἦτο θεμελιῶδες στρατηγικὸν σφάλμα καὶ κατὰ τοσοῦτο μᾶλλον καθ’ ὅσον τὸ μεταξὺ Ζάρκου καὶ Κουτσοχέρου ἔδαφος, ὅπερ κυρίως ἠπειλεῖτο, ἦτο ἀπομεμακρυσμένον τῶν ἐνεργειῶν ἀμφοτέρων τῶν ἀρχηγείων, καὶ ἀπετέλει, οὕτως εἰπεῖν, οὐδετέραν ζώνην. Στρατὸς ὀλιγάριθμος, ἄνευ συγκοινωνιῶν συγκεντρωτικῶν πρὸς τὰ καίρια σημεῖα τῆς γραμμῆς ἣν ὑπερήσπιζε, ἠδύνατο ὑπὸ ἑνιαίαν διεύθυνσιν νὰ ἐπιτελέσῃ μᾶλλον συντεταγμένος καὶ ἰσχυρὸς τοὺς σκοποὺς αὐτοῦ.
Τῶν δύο ἀνεξαρτήτων στρατιωτικῶν σωμάτων αἱ ἐνέργειαι καὶ ἡ δρᾶσις ἔτεινον πρὸς τὴν Ἐλασσῶνα καὶ τὴν Δεσκάταν, ὅπερ ἦτον ὀρθότατον, διότι διὰ τῶν ἐπιχειρήσεων τούτων παρεκωλύετο ἡ πρὸς τὰ πρόσω προχώρησις τοῦ ἐχθροῦ, ἀλλ’ ὑπὸ τὸν ὅρον νὰ μὴ ἐπήρχετο διάσπασις πρὸς τὸ μέσον, ἥτις ἤθελε καταστήσει ἀνωφελῆ πᾶσαν ἐνέργειαν ἐπιβοηθητικήν. Ἡ συνοχὴ τῶν στρατευμάτων εἶναι ἡ πρωτίστη μέριμνα, καὶ ταύτης παραμελουμένης αἱ μεμονωμέναι ἐπιτυχίαι, ἂν ὑπάρξωσι τοιαῦται, οὐδὲν ὠφέλιμον παράγουσι.
Ἡ διάσπασις ἀφεύκτως ἤθελεν ἐπέλθει, διότι, ἐκτὸς ἑτέρων λόγων, τὰ ἡμέτερα στρατεύματα εἶχον σπουδαίαν ἀριθμητικὴν μειονότητα ὡς πρὸς τὸν ἐχθρὸν καὶ ὡς πρὸς τὸ μῆκος τῆς γραμμῆς, ἣν κατεῖχον, συνάμα δέ, ἕνεκεν ἐλλείψεως συγκοινωνιῶν ἐπαρκῶν καὶ καταλλήλων, αἱ συγκεντρώσεις πρὸς τὰ ἀπειλούμενα σημεῖα ἦσαν σχεδὸν ἀνέφικτοι· ἄλλως τε καὶ ἡ τακτικὴ διάταξις αὐτοῦ ἦτο πλημμελής, διότι ἐκ τῆς ἐκτεταμένης γραμμῆς ἀπὸ Μαλακασίου μέχρι Ζορμπᾶ αἱ δυνάμεις ἡμῶν ἦσαν διανενεμημέναι ἀνεπαρκῶς. Εἶναι ἀληθές, ὅτι ἡ ὀροθετικὴ γραμμὴ δυσχερῶς φυλάσσεται, οὖσα ὁλοκλήρως βατή, ἀλλ’ ἀκριβῶς διὰ τοῦτο ἔπρεπε νὰ κατανοηθῇ ὅτι δὲν ἐπαρκεῖ μόνον ὁ ἡρωϊσμὸς ἵνα ἀναπληρώσῃ τὰ πάντα, ἀλλ’ ὅτι ἀπῃτοῦντο ἔργα τεχνικὰ καὶ ἐν γένει μέτρα κατάλληλα, ἵνα ὑπάρξῃ οὐχὶ πιθανότης, ἀλλὰ μόνον ἐλπὶς ἐπιτυχίας. Ὁ ἡρωϊσμὸς ἀρκεῖ πάντοτε ὅπως σώσῃ τὴν τιμήν, ἀλλὰ δὲν εἶναι ὁ μόνος, ὅστις ἀσφαλίζει τὴν ἐπιτυχίαν. Δέν ἀρκεῖ ἵνα γνωρίζῃ ὁ στρατὸς νὰ ἀποθνήσκῃ, ἀλλὰ πρέπει νὰ γνωρίζῃ καὶ νὰ ἐνεργῇ. Ὁ ἡρωϊσμὸς εἷναι ἡ τιμή, ἀλλ’ οὐχὶ καὶ ἡ νίκη.
Οὕτως ἦσαν ἀντιμέτωποι οἱ ἀντίπαλοι στρατοὶ, ἡ δὲ πρὸς ἀλλήλους συμπεριφορὰ ἐπεῖχέ τι τὸ ὁμηρικόν· τρεῖς ὑβριστικαὶ λέξεις, ὧν ἐπιτραπήτω μοι ἡ ἀναγραφή, «γουρουνομύτηδες,» «κοκκινοσκούφιδες» καὶ τὸ περιώνυμον «σικτίρ,» αἵτινες συνδυαζόμεναι μετὰ τοῦ δημοτικοῦ πλέον καταστάντος μονοσυλλάβου «ρὲ» ἀπετέλουν τὴν συνήθη φρασεολογίαν τῶν πρὸς τοὺς Τούρκους φιλοφρονήσεων. Οἱ εὔζωνοι ἀπετείνοντο πρὸς τοὺς ἐχθροὺς γείτονάς των ἀγερώχως· θέλομεν ἀναφέρει τεκμήρια τινα τῆς αὐθάδους ταύτης ὑπερηφανείας, ἵνα ποικίλωμεν τὸ ξηρὸν θέμα ἡμῶν.
Ἐν τῇ Μελούνᾳ κατεσκευάζετο λίθινον ὀχύρωμα ὑπὸ τῶν ἡμετέρων, ἐπειδὴ δὲ ἦτο εὐκολώτερον νὰ λαμβάνωσι τοὺς λίθους ἐκ τοῦ τουρκικοῦ ἐδάφους, ὁ τοῦρκος σταθμάρχης ἔκαμε τὰς δεούσας παραστάσεις, καὶ μὴ εἰσακουσθείς, ἐτοποθέτησε σκοποὺς πρὸς τὸ μέρος ἐκεῖνο. Ὁ τοῦρκος σκοπὸς ἵστατο ὄρθιος στηρίζων τὸν ἕνα τῶν ποδῶν του ἐπὶ προστυχόντος ἐκεῖ λίθου· εἷς εὔζωνος προχωρεῖ καὶ ἀποτεινόμενος πρὸς αὐτόν, τῷ λέγει «στάσου το πόδι σου ρὲ γουρουνομύτη» καὶ ἀκινητοῦντος ἐν ἀπορίᾳ τοῦ Τούρκου, ὁ αὐθάδης εὔζωνος παραμερίζει ὠθήσας τὸν πόδα αὐτοῦ καὶ λαβὼν τὸν λίθον τοποθετεῖ ἐπὶ τοῦ ὀχυρώματος.
Ἕτερος εὔζωνος μετέφερεν ἐπὶ ἡμιόνου τὴν νύκτα φυσίγγια, ἐπορεύετο δὲ διὰ τῆς τουρκικῆς ἀτραποῦ, οὔσης ἀνετωτέρας· ὁ τοῦρκος σκοπὸς ζητεῖ νὰ τῷ ἐμποδίσῃ τὴν δίοδον, ἓν βροντῶδες «σικτὶρ» τῷ δίδεται ὡς ἀπάντησις καὶ ὁ ῥιψοκίνδυνος εὔζωνος διέρχεται ἀταράχως.Ἕτερος διέρχεται μετ’ ὀλίγον ἐκ τοῦ αὐτοῦ μέρους «Μὰ, τζάνουμ, εἶναι δικό μας μέρος» ἐπαναλαμβάνει ὁ σκοπὸς, ἀλλ’ ἄφροντις ὁ εὔζωνος ἐξακολουθεῖ τὴν πορείαν του σιγῶν περιφρονητικῶς.
Πλεῖστα τοιαῦτα παραδείγματα ἠδυνάμεθα νὰ ἀναφέρωμεν ἀποδεικνύοντα πόσην καταφρόνησιν ἐν ἑαυτοῖς συνῃσθάνοντο οἱ εὔζωνοι πρὸς τοὺς Τούρκους καὶ πόσον γόητρον ἐξήσκησαν ἐπ’ αὐτῶν οἱ ἀτίθασσοι ὀρεινοὶ ἐμπνέοντες τὸν σεβασμὸν διὰ τῆς ὑπερηφάνου καὶ θαρραλέας συμπεριφορᾶς των. Ἀλλὰ φεῦ! ἡ Κοῦτρα ἐπέπρωτο νὰ καταστρέψῃ τὸ γόητρον τοῦτο καὶ νὰ ἐγκολάψῃ ἐπὶ τοῦ σκληροῦ μετώπου αὐτῶν τὸ ἀνεξίτηλον στίγμα τῆς αἰχμαλωσίας, αἰχμαλωσίας συντελεσθείσης οὕτω μωρῶς καὶ ἀνάνδρως, προκειμένου μάλιστα περὶ ἀνδρῶν, οὓς ὁ ἐχθρὸς ἐπίστευεν ἥρωας.
Αἱ ἀτομικαὶ αὗται παρεκτροπαὶ ἐπηύξανον τὴν μεταξὺ τῶν στρατευμάτων ἔχθραν, καίτοι ἐπισήμως κατεβάλλοντο μέγισται προσπάθειαι καὶ ἐλαμβάνοντο κατάλληλα μέτρα πρὸς ἀποσόβησιν τῆς προσδοκωμένης συμπλοκῆς, ἅτινα ὅμως ἀπέβησαν μάταια. Μήπως ἡ αὐθάδεια εἶχε φθάσει μέχρις ὁρίου ἐξαντλήσαντος τὴν ὑπομονὴν ἢ μήπως οἱ τοῦρκοι ἀπεφάσισαν νὰ ἐκδικηθῶσι διὰ τὰς μικρὰς ταύτας περιφρονήσεις;
Ἐπὶ τέλους ἡ συμπλοκὴ ἤρξατο ἐπὶ ἐκτεταμένης γραμμῆς. Τίνες οἱ δόντες τὴν ἀφορμήν; οἱ ὁρμητικοὶ Ἀλβανοὶ ἢ οἱ θαρραλέοι εὔζωνοι; Τὸ ζήτημα τοῦτο δὲν ἠδυνήθησαν νὰ ἐπιλύσωσι αἱ διπλωματικαὶ ἀντεγκλήσεις· διὰ τὴν διπλωματίαν, ἀλλὰ διὰ ταύτην μόνην, τὸ ζήτημα δέν εἶναι ἐπιδεκτικὸν λύσεως. Τὸ βέβαιον εἶναι ὅτι στρατεύματα ἐπὶ μακρὸν χρόνον ἀντιμέτωπα, φυλετικὸν καὶ ἀδιάλλακτον πρὸς ἄλληλα τρέφοντα μῖσος, ὅπερ ἐπηύξανε ἀφ’ ἑνὸς μὲν ὁ ἄγριος φανατισμὸς, ἀφ’ ἑτέρου δὲ ἡ προσβληθεῖσα ἐθνικὴ φιλοτιμία καὶ αἱ ἀναμνήσεις τοῦ παρελθόντος, δὲν ἦτο δυνατὸν ἢ νὰ συμπλακῶσιν, οὕτως εἰπεῖν, αὐτομάτως καὶ νὰ διατρανώσωσι δι’ ἐχθρικοῦ τεκμηρίου τὴν ὑποκαίουσαν ἐχθρότητα. Μόνη ἡ πειθαρχία ἠδύνατο νὰ δαμάσῃ τὰ θρησκευτικὰ καὶ φυλετικὰ πάθη, ἐμπνέουσα εἰς τὰ στρατεύματα ὑπερήφανον καρτερίαν καὶ ἐπιβάλλουσα τὴν στρατιωτικὴν ἠθικὴν καὶ τὴν συνείδησιν τοῦ καθήκοντος καὶ εἰς τὰ ἄτομα ἔτι ἐκεῖνα, ὅσα ἕρμαια ἀτομικῆς φιλαυτίας, ἄφρονος πατριωτισμοῦ καὶ ἡρωϊσμοῦ ἀκαίρου, δὲν κατέχουσιν ἐν ἑαυτοῖς τὸ σθένος τῆς αὐταπαρνήσεως κατὰ τὰς κρισίμους ἐθνικὰς περιστάσεις. Ἀλλὰ τίς ἠδύνατο ἐκ στρατευμάτων, ὡς ἦσαν ταῦτα, νὰ ἀπαιτήσῃ πειθαρχίαν, ἣν δυσκόλως δύνανται νὰ τηρήσωσι στρατοὶ ἔχοντες ὑπερτέραν στρατιωτικὴν μόρφωσιν;
Αἴφνης ἠκούσθησαν βρονταὶ καὶ θανατηφόροι βολίδες διέσχισαν συρίζουσαι τὸν ἀέρα· οἱ σκοποὶ τῶν ταμπουρίων ὑπῆρξαν τὰ πρῶτα θύματα. Ἡ ἔρις κατελθοῦσα ἐκ τῶν θείων δωμάτων τοῦ γηραιοῦ Ὀλύμπου ἔρριψεν ἐν μέσῳ τῶν πολεμιστῶν τὴν ὀλεθρίαν δᾷδα αὐτῆς.
Ἅμα τῇ ἐνάρξει τῆς συμπλοκῆς οἱ Τοῦρκοι ἤρξαντο τῆς ἐκτελέσεως τῶν σχεδίων των. Ἡ Κοῦτρα προσεβλήθη μεθ’ ὑπερτέρων δυνάμεων καὶ ἐπιμονῆς, ἣν ἀπῄτει ἡ σπουδαιότης αὐτῆς· σκοπούντων τῶν Τούρκων εἰσβολὴν πρὸς τὸ Ζάρκον, ἡ Κοῦτρα ἦτο σπουδαῖον καὶ κεντρικὸν τακτικὸν ἔρεισμα, ἀπετέλει, οὕτως εἰπεῖν, τὸν σταθερὸν ἄξονα τῶν τακτικῶν αὐτῶν κινήσεων, ὅσαι ἦσαν ἀναγκαῖαι διὰ τὰς ἐπιθετικὰς ἐπιχειρήσεις κατὰ τῶν λοφοσειρῶν περὶ τὸ Ζάρκον. Ἐπειδὴ περὶ Κούτρας πολὺς ἐγένετο ἀτυχῶς λόγος, κρίνομεν ἁρμόδιον ἵνα δώσωμεν ἀκριβεῖς τινας πληροφορίας. Ἡ Κοῦτρα εἶναι λόφος κωνοειδὴς καὶ ἀπόκρημνος πρὸς ΝΔ μᾶλλον· δεσπόζων τῶν πέριξ καὶ ἐφορῶν ἀποτελεῖ τὴν τακτικὴν κλεῖδα τοῦ ἐδάφους· οὐχ ἧττον ἡ μεγίστη αὐτῆς σπουδαιότης δὲν ἐξετιμήθη δεόντως, δύναταί τις δὲ νὰ εἴπῃ ὅτι δὲν ἐθεωρήθη ἀξία μείζονος μερίμνης· ὑπῆρξαν μάλιστα οἱ διατεινόμενοι ὅτι περὶ τοῦ ἀποκρήμνου καὶ ὀξέος τούτου βράχου δὲν ὑπῆρχεν ἀνάγκη οὐδὲ νὰ ἐπασχοληθῇ τις, ἀλλ’ οἱ οὕτω σκεπτόμενοι δὲν ἀνεμνήσθησαν ὅτι εἰς ὀρεινὰ καὶ διακεκομμένα ἐδάφη μάλιστα, σημεῖα τοιαῦτα δεσπόζοντα καὶ συνέχοντα τὸ ἔδαφος τοὐλάχιστον διὰ τῆς ὁράσεως, οὐχὶ μόνον ἠθικὴν ἔχουσιν ἐπίδρασιν ἐπὶ τῶν στρατευμάτων ἀλλὰ καὶ πραγματικήν, διότι ἐπιδρῶσι θετικῶς τῶν κινήσεων καὶ τῶν διατάξεων, ὀχυρούμενα δὲ καὶ ὁπλιζόμενα διὰ τηλεβόλων εἰσὶν ἀπόρθητα, ἐπιβαλλόμενα μετ’ αναμφισβήτου ὑπεροχῆς, τέλος δὲ καὶ ὡς κατοπτευτήρια ἁπλῶς ἂν ὦσιν εὐκολύνουσι τὴν διεύθυνσιν τῶν στρατευμάτων, ἐποπτεύοντα τὸ πέριξ ἔδαφος. Ἡ Κοῦτρα ὅμως δέν ἦτο μόνον ἁπλοῦν κατοπτευτήριον ἀλλὰ καὶ ὡς πρὸς τὴν βολὴν ἐξεταζομένη ἠδύνατο πλεονεκτικῶς νὰ χρησιμεύσῃ κατὰ τῶν λόφων περὶ τὸ Ζάρκον, οἵτινες δέν εἶχον διαφορὰν ὕψους ὑπερβαίνουσαν βλητικὰ ὅρια, ἐξαρτώμενα ἄλλως τε καὶ ἐκ τῆς ἀποστάσεως τῶν βληθησομένων στόχων.
Τοιαύτη ἦτον ἡ Κοῦτρα, γνωστὰ δὲ εἰσὶ τὰ μέτρα, ὅσα περὶ ταύτης ἐλήφθησαν, ἐπενεγκόντα κατ’ ἀναπόδραστον συνέπειαν τὴν πτῶσιν αὐτῆς. Περίπου τριακόσιοι ἀμυνόμενοι, ἢ μᾶλλον τριακόσιοι ὁπλοφόροι διότι δέν ἔσχον τὴν τιμὴν οὐδὲ μίαν νὰ ῥίψωσι βολήν, καταληφθέντες ὑπὸ τῆς ἐκπλήξεως, ἣν προὐξένησαν αὐτοῖς αἱ πολυπληθεῖς ἐχθρικαὶ δυνάμεις, διεσκορπίσθησαν ἢ ᾐχμαλωτίσθησαν, προτιμήσαντες ἀντὶ θανάτου ἡρωϊκοῦ, ἐπονείδιστον ἀνὰ τὴν Μακεδονίαν περίδρομον· καὶ οὐχὶ μόνον τοῦτο, ἀλλ’ ἐνεκόλαψαν καὶ ἐπὶ τοῦ ἔθνους κηλίδα τοιαύτην, καταστρέψασαν τὸ γόητρον, ὅπερ ἐμπεριεῖχεν ἐν ἑαυτῷ ὁ ἱερὸς ἀριθμὸς τῶν τριακοσίων. Ἡ δὲ ἐθνικὴ ἡμῶν ἱστορία εἶναι ἠναγκασμένη ἐπὶ τῶν ἀμειλίκτων αὐτῆς σελίδων νὰ ἀναγράψῃ μετὰ σπαραγμοῦ παρὰ τὸν ἡρωϊκὸν ἀριθμὸν τῶν τριακοσίων ἐν Θερμοπύλαις, ἐν Χαιρωνείᾳ καὶ ἐν Δραγατσανίῳ, τοὺς τριακοσίοις ῥιψάσπιδας τῆς Κούτρας. Δὲν βάλλω τὸν λίθον τοῦ ἀναθέματος κατ’ αὐτῶν, διότι δὲν ὑπῆρξαν ἥρωες, ἀλλὰ διότι παρεδόθησαν χωρὶς νὰ ἐκτελέσωσιν ὅτι ἦτο δυνατὸν ἀνθρωπίνως, χωρὶς νὰ ῥίψωσι καὶ τὸ τελευταῖον αὐτῶν φυσίγγιον· ἠδύναντο νὰ ὑποχωρήσωσιν, ὑποχώρησις δὲ λελογισμένη εἶναι ὠφελιμωτέρα ἀνωφελοῦς ἡρωϊσμοῦ· ἠδύνατο περικυκλούμενοι καὶ νὰ παραδοθῶσιν, ἀλλὰ μετ’ ἀπεγνωσμένον ἀγῶνα καθ’ ὑπερτέρων δυνάμεων· δὲν εἶμαι ἐκ τῶν φρονούντων ὅτι ἄσκοπος καὶ ἀνωφελὴς ἡρωϊσμὸς εἶναί τι ἄξιον λόγου, ἀλλ’ οἱ πεφοβισμένοι Κουτραῖοι ἠδύναντο νὰ πράξωσι πᾶν ἄλλο, ἐκτὸς ἐκείνου, ὅπερ ἔπραξαν.
Αἱ περὶ Κούτρας γνῶμαι εἰσὶ πολλαπλαῖ· αἱ ἀντεγκλήσεις κατακλύζουσιν ἔτι οὕτως, ὥστε ἐπιφέρουσι τὴν σύγχυσιν ὡς πρὸς τὴν ἀνακάλυψιν οὐχὶ τῶν ἐνόχων, ἀλλὰ κατὰ πόσον ἕκαστος αὐτῶν ἔπταισεν· ἐγένοντο σφάλματα στρατηγικὰ καὶ τακτικὰ, ὑπῆρξεν ὁ φόβος τῆς εὐθύνης, καὶ ἀπειρία ὡς πρὸς τὴν διεύθυνσιν, ἔλλειψις στρατιωτικῆς ἑτοιμότητος καὶ αὐτοβουλίας, ἄφρων ἡρωϊσμός, καὶ δειλία μετὰ μωρίας. Τὸ σύνολον πάντων τούτων ἐπήνεγκε τὴν πτῶσιν τῆς Κούτρας, εἰς ἣν συνεκέντρωσαν πάσας τὰς προσπαθείας των οἱ Τοῦρκοι.
Ἑτέραν ἐπίθεσιν ἐξετέλεσαν οἱ Τοῦρκοι μετ’ ἀνωτέρων δυνάμεων περὶ τὴν Γκριτζόβαλι ἥτις ἐσκόπει νὰ ἀπασχολήσῃ τὰ στρατεύματα τοῦ ἀρχηγείου Λαρίσης, ὅπως εὐχερέστερον ἐπιχειρήσωσι πρὸς τὸ Ζάρκον, καὶ νὰ ἀπειλήσῃ τὰς γραμμὰς ὑποχωρήσεως τῶν περὶ τὴν Λυγαριὰν καὶ Νεζερὸ στρατευμάτων, παρακωλύουσα ἐν συνεργασίᾳ μετὰ τῆς ἐν Μενεξὲ καὶ Πατσῷ ἐνεργείας τὴν ἐκτέλεσιν τῶν κατὰ τῆς Ἐλασσῶνος ἀπειλῶν. Αἱ περὶ τὸν Μενεξὲ ἐργασίαι τοῦ ἐχθροῦ ἐπέτυχον πληρέστατα, μάλιστα ἐν Πατσῷ μικροῦ δεῖν καὶ κατελαμβάνοντο τέσσαρα πυροβόλα λυόμενα, ἐγκαταλειφθέντα κατὰ τὴν κρίσιμον στιγμὴν ἀφρόνως ὑπὸ τοῦ λόχου τοῦ πεζικοῦ ὑφ’ ὃν εἶχεν ἀνατεθῆ ἡ ὑποστήριξις καὶ ἐξασφάλισις ἀπὸ τῶν ἐχθρικῶν προσβολῶν, ἀλλὰ περὶ τὴν Γκριτσόβαλι ἀπεκρούσθησαν εὐτυχῶς· οἱ ἐκεῖ ἀμυνόμενοι διὰ τῆς ἀνδρείας αὐτῶν ἐξουδετέρωσαν τὰς ὀλεθρίας συνεπείας, ἃς ἤθελον ἐπιφέρει ἐχθρικαὶ ἐπιτυχίαι πρὸς τὸ μέρος ἐκεῖνο καὶ ἐξηφάνισαν τὴν παραχθεῖσαν ἐντύπωσιν ἐκ τῶν ἀποτυχιῶν τῆς Κούτρας καὶ τοῦ Πατσοῦ, ἀποδείξαντες τὶ δύναται νὰ κατορθώσῃ ἡ νοημοσύνη μετὰ τῆς ἀνδρείας καὶ ἡ ἀτομικὴ φιλοτιμία.
Αἱ ἀνωτέρω πολεμικαὶ πράξεις κατὰ τὴν τελευταίαν συμπλοκὴν εἰσὶν αἱ σπουδαιότεραι ἢ μᾶλλον αἱ μόναι, ἐξεταζόμεναι, ὡς πρὸς τὰς συνεπείας καὶ τὰ ἀποτελέσματα· πᾶσαι αἱ λοιπαὶ εἰσὶ λεπτομέρειαι καὶ μεμονωμέναι πράξεις, οὐδόλως δυνάμεναι νὰ ἐπιδράσωσιν ἢ ἐπιδράσασαι ἐπὶ τοῦ συνόλου ἢ ἐπὶ τῶν ἀποτελεσμάτων, καὶ διὰ τοῦτο δὲν ἀναφέρομεν τὰς περὶ τὴν Κούτραν κυκλωτικὰς ἐπιχειρήσεις, αἵτινες ἐξετελέσθησαν μετὰ νοημοσύνης καὶ ἀταραξίας θαυμαστῆς, ἀλλ’ ὧν ἡ κλεινὴ ἐπιτυχία καθ’ ἡμᾶς ἀβεβαία, ἕνεκα τῆς ἀριθμητικῆς μειονότητος τῶν ἐπιχειρησάντων στρατευμάτων καὶ μεθ’ ὅλον τὸν ἀναμφισβήτητον ἡρωισμόν των· οὐδὲ τὰς πρὸς τὴν Δεσκάταν ἐργασίας ἡμῶν, αἵτινες ἀσφαλῶς ἤθελον ἀποτύχει. Ἐὰν ἐκυριεύθη ὁ δεῖνα τουρκικὸς σταθμὸς ἢ ὀχύρωμα, δὲν ἔχει ὠφέλιμον ἀξίαν στρατιωτικὴν ἐκτὸς ἂν ᾖ λεπτομέρεια γενικοῦ τινος σχεδίου· καὶ ἐὰν ὑποτεθῇ ὅτι ἐκυριεύοντο ἅπαντες οἱ Τουρκικοὶ σταθμοί, τὸ μόνον ἀποτέλεσμα, ὅπερ ἤθελεν ἐπιτευχθῇ, ἦτο νὰ προχωρήσῃ κατὰ πεντήκοντα περίπου μέτρα τὸ μέτωπον τῆς συμπλοκῆς, ἀλλὰ ποίαν στρατιωτικὴν ἀξίαν ἔχει τοῦτο; οὐδεμίαν. Εἶναι προτιμότερον νὰ διαρρήξῃ τις καὶ καταλάβῃ ἓν σπουδαῖον καὶ ὠφέλιμον σημεῖον ἢ ἑκατὸν ἕτερα ἥσσονος σημασίας. Τοῦτο ἔπραξαν οἱ Τοῦρκοι καί τοῦτο δὲν ἐνοήθη παρ’ ἡμῶν.
Ἐκ τῆς μελέτης τῆς ὀροθετικῆς γραμμῆς καὶ τῶν κατὰ τὴν συμπλοκὴν ἐξάγομεν τὰ ἑξῆς ἐνδιαφέροντα πορίσματα. Οἱ Τοῦρκοι εἶχον τὴν ὑπεροχὴν 1) τοῦ ἐδάφους ὑπό τε στρατηγικὴν καὶ τακτικὴν ἔποψιν θεωρουμένου, 2) τοῦ ἀριθμοῦ, 3) τῶν στρατηγικῶν συνδυασμῶν καὶ τῶν τακτικῶν διατάξεων, 4) τῶν συγκοινωνιῶν καὶ τῆς μεταφορᾶς τῶν ἐπιτηδείων, 5) τοῦ ἐπιτελείου, ἔχοντες τοιοῦτον ἐπαρκές. Οἱ Ἕλληνες ὑπερεῖχον κατὰ τὸ ἠθικόν, τὸ ποιὸν καὶ τὸ ὑλικὸν πολέμου. Ὡς πρὸς τὴν στρατιωτικὴν σύνταξιν ἀμφότερα τὰ στρατεύματα ἠδύναντο νὰ συγκριθῶσιν, ἀλλ’ ἡ ἀτομικὴ ἐκπαίδευσις τῶν ἡμετέρων καίτοι ἀτελεστάτη, ἦτο ὑπερτέρα τῆς τῶν ἐχθρῶν, οὐχὶ διότι ἐφαρμόζεται παρ’ ἡμῖν τελειότερον σύστημα ἐκπαιδεύσεως ἀλλ’ ἕνεκα τῆς φυσικῆς νοημοσύνης τῆς φυλῆς. Ἄξιον ὅμως σημειώσεως εἶναι ὅτι διὰ τῆς ἐπιτυχίας των ταύτης οἱ Τοῦρκοι ὑπέστησαν δυσαναλόγους φθορὰς (φονευθέντες καὶ τραυματίαι ἀξιωματικοί 41, ἐξ ὧν εἷς ὑποστράτηγος, καὶ 3455 περίπου ὑπαξιωματικοὶ καὶ στρατιῶται) ὅπερ δύναται ν’ ἀποδοθῇ εἰς τὴν εὐστοχίαν καὶ τὴν καλὴν ποιότητα τῶν πυρομαχικῶν τοῦ ἡμετέρου πυροβολικοῦ, καὶ τοῦτο διότι κατὰ τὴν ὁμολογίαν πάντων, καὶ αἰ φθοραὶ ἡμῶν ἤθελον εἶσθαι ἀσυγκρίτως μείζονες ἂν τὰ πυρομαχικὰ τοῦ ἐχθροῦ ἦσαν καλῆς ποιότητος. Τέλος οἱ ἐχθροὶ ὑπερεῖχον καὶ ὡς πρὸς τὰ ὀχυρωματικὰ ἔργα, δι’ ὧν εἶχον ἐνισχύσει πάσας τὰς ἐπικαίρους θέσεις.
Ἐκτὸς τῶν μειονεκτημάτων, ὅσα ἀνεφέραμεν, ἐπὶ πλέον τὸ σπουδαιότερον ἦτο ὅτι τὰ στρατιωτικὰ ζητήματα δὲν εἶχον μελετηθῆ οὔτε ἐμβριθῶς οὔτε ἐπαρκῶς· ἡ ἐπιπολαιότης δὲ καὶ ἡ πρόληψις ἀπέκλειε πᾶσαν σοβαρὰν σκέψιν· συστηματικὴ καταφρόνησις καὶ ὑποτίμησις ὑπὸ πᾶσαν ἔποψιν τοῦ ἐχθροῦ, κοῦφος καὶ ματαία ἐπίδειξις ἡρωισμοῦ, ἀκατανόητος μεγέθυνσις τῶν πλεονεκτημάτων ἡμῶν καὶ τῶν μειονεκτημάτων τῶν ἀντιπάλων, ἄλογος πεποίθησις ἐπὶ τὴν ἀτομικὴν ἀνδρείαν καὶ τὴν ἀριθμητικὴν μειονότητα ἡμῶν, ἤθελον ἐπιφέρει καταστροφὰς ὀλεθρίας. Ἐλησμόνησαν, οἱ οὕτω φρονοῦντες, ὅτι ὁ στρατὸς πρέπει νὰ ἐνεργῇ ὡς σύνολον συντεταγμένον, ὅτι ἐπιτυχίαι κατατετμημέναι καὶ ἀσύνδετοι εἰσὶν ἀνωφελεῖς καί ὅτι ἡ νίκη ἐπιτυγχάνεται οὐχὶ διὰ τοῦ ἡρωισμοῦ ἀλλὰ διὰ τῆς στρατιωτικῆς ἐπιστήμης.
Ἐν τῇ συντόμῳ ταύτῃ περιγραφῇ ἡμῶν, ἐπραγματεύθημεν μᾶλλον τὰς ἀποτυχίας καὶ τὰ σφάλματα ἢ τοὺς ἡρωισμοὺς κατὰ τὴν συμπλοκήν, διότι φρονοῦμεν ὅτι εἶναι ὠφελιμώτερον, μελετῶντες τὰ σφάλματα μᾶλλον ν’ ἀντλῶμεν μαθήματα διὰ τὸ μέλλον ἢ νὰ ἐναβρυνώμεθα ἐπὶ κατορθώμασιν ἡρωικοῖς, παραμελοῦντες, ἐν τῷ πυρετῷ τῆς καυχησιολογίας, πάσης ἐμβριθοῦς καὶ σπουδαίας ἐργασίας πρὸς διόρθωσιν τῶν κακῶς κειμένων· ἄλλως τε τοσοῦτος ἐγένετο λόγος περὶ τῶν ἡρωισμῶν, ὥστε δὲν ὑπελείπετο πρὸς δικαίαν συμπλήρωσιν ἢ νὰ ὁμιλήσῃ τις καὶ περὶ τῶν σφαλμάτων.
Ἐσμὲν πεπεισμένοι ὅτι ὁ στρατὸς δὲν ἔχει ἀνάγκην ἡρώων, διότι τοιούτους ἔχει πολλούς, ἀλλ’ ἔχει ἀνάγκην ἀνδρῶν νουνεχῶν καί εὐσυνειδήτων, οἵτινες, λέγοντες μὲν ἀφ’ ἑνὸς μετὰ θάρρους τὴν πικρὰν ἀλήθειαν, ἀφ’ ἑτέρου νὰ συνεργάζωνται πρὸς ἐπιτέλεσιν τελειοτέρου ὠφελίμου ἔργου. Δι’ ἐσταυρωμένων χειρῶν, διὰ τῶν ἱστορικῶν περγαμηνῶν καὶ τῆς καυχήσεως οὐδέποτε θέλει ἐπιτευχθῆ τι καλόν· διὰ τὸ μέλλον ἀπαιτεῖται ἐργασία ὁμαλή, συνεχής, λελογισμένη. Ὁ Ἑλληνικὸς στρατὸς ἔχων τὴν φιλοτιμίαν καὶ τὸν ἡρωισμὸν τῶν προγόνων του γνωρίζει νὰ ἀποθνήσκῃ, ἀλλὰ δὲν ἀρκεῖ τοῦτο, πρέπει νὰ γνωρίζῃ νὰ ἐνεργῇ· οἱ στρατοὶ δὲν μάχονται διὰ νὰ ἀποθνήσκωσι, ἀλλὰ διὰ νὰ νικῶσιν. Ἡρωισμὸς ἄσκοπος εἶναι πάντοτε ἀφροσύνη ὀλεθρίας ἔχουσα συνεπείας διὰ τὴν πατρίδα. Ὁ ἡρωισμός, ὡς καὶ πᾶν ἄλλο, πρέπει νὰ ἔχῃ σκοπόν, ὅστις συνήθως εἶναι ἡ διάσωσις τῆς τιμῆς, ἀλλ’ ἡ στρατιωτικὴ ἐπιστήμη προσπαθεῖ ἵνα μὴ ὁ στρατὸς λαμβάνῃ ἀνάγκην τοῦ ἡρωϊσμοῦ του.
Ἕν τῶν μεγαλειτέρων κακῶν τῶν ὑπαρχόντων ἐν τῷ στρατεύματι εἶναι οἱ ἄνθρωποι, οἵτινες ὑπὲρ πᾶσαν ἐπιστήμην καὶ μελέτην θέτουσι τὴν στιγμιαίαν ἔμπνευσιν, καὶ καταφρονοῦντες πᾶσαν βαθεῖαν σπουδὴν καὶ πραγματικὴν ἐργασίαν, ἐπιζητοῦσιν ἐν τῇ ἐπιπολῇ καὶ τῇ ἐπιφανείᾳ τὴν στρατιωτικὴν τοῦ τόπον μόρφωσιν· τοὺς ἐπιβλαβεῖς τούτους στιγματίζομεν πρὸ τῆς δημοσίας συνειδήσεως διὰ τῆς περιβοήτου ἐπωνυμίας «ἀνθρώπους τῆς κλάρας». Οἱ ἄνθρωποι οὗτοι πρέπει νὰ ἐκλείψωσιν ἢ τοὐλάχιστον νὰ σιγήσωσιν· ἡ ἀνάμιξις τούτων καθιστᾷ τὴν στρατιωτικὴν μηχανὴν πλήρη σκωρίας, ἣν ἐπαυξάνει ἡ ἀδράνεια, καὶ ἐξαρθρόνει αὐτήν. Οὗτοι εἰσὶν οἱ σάρακες, οἵτινες κατατρώγουσι τὰς ῥίζας τοῦ στρατιωτικοῦ μέλλοντος καὶ ἐκμυζῶσι τὴν ζωτικὴν ἰκμάδα τοῦ στρατοῦ, καταπνίγοντες πᾶσαν πρόοδον πρὸς βλάβην τοῦ ἐθνικοῦ προορισμοῦ ἡμῶν. Οὐχ ἧττον ἐλπίσωμεν ἐπὶ τὸ μέλλον.
Ἀθήνῃσι, μηνὶ Ἰουλίῳ, 1886.
Sili