Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1887/Ο Κρόμβελ του Βίκτωρος Ουγώ και η τω 1858 εικοσιπενταετηρίς του Όθωνος
| ←Ἐκ τῶν ἐπιταφίων ἀνθέων | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1887 Συγγραφέας: Ὁ Κρόμβελ τοῦ Βίκτωρος Οὑγὼ καὶ ἡ τῷ 1858 εἰκοσιπενταετηρὶς τοῦ Ὄθωνος |
Χ. Τυπάλδος Πρετεντέρης→ |
Ὅτε ἐν τοῖς ἐσχάτοις ἀλλὰ διαπύροις τοῦ Βίκτωρος Οὑγὼ θαυμασταῖς, ἐπανήγαγον εἰς τὸν νοῦν καὶ τὴν φαντασίαν μου, κατὰ τὴν ἠχηρὰν ἀνάπτησιν τῆς μεγάλης αὐτοῦ ψυχῆς πρὸς τοὺς οὐρανοὺς, ἅπαντα τὰ περιβεβοημένα γεγονότα ἅπερ ἐξύμνησεν ἢ ὤν μετέσχεν ὡς συνεργὸς ἢ πρωταγωνιστὴς, πᾶσαν τὴν φιλολογικὴν ἐπανάστασιν ἧς ἐγένετο μάρτυς καὶ ἥρως, πάντας τοὺς ἱεροὺς δεσμοὺς τοὺς συνενοῦντας τὸ ὄνομα αὐτοῦ μετὰ τοῦ ἡμετέρου ἔθνους, ἀφηρπάγην αἴφνης καὶ ἐπὶ μικρὸν κατελήφθην ὑπὸ ἀτομικῆς ἀναμνήσεως, καθ’ ἣν ὁ Βίκτωρ Οὑγὼ παρίστατο πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν μου συνδεδεμένος οὐχὶ πλέον μετὰ τοῦ Ὁμήρου καὶ τοῦ Αἰσχύλου οὓς ἐξεθείασεν, οὐχὶ μετὰ τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως, ὑπὲρ ἧς ὑψιτόνους συνέθηκε διθυράμβους, ἀλλὰ μετὰ τῆς συγχρόνου τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους ἱστορίας, οὐδαμῶς ὑποπτεύων ἀπὸ τῆς Γερνεσέης ὅτι ἐν ταῖς ἐσωτερικαῖς διαμάχαις τῆς προσφιλοῦς αὐτῷ Ἑλλάδος ἐμμέσως ποτὲ ἤθελέ τις αὐτὸν ἀναμίξει.
Κατὰ τὸν χειμῶνα τοῦ 1857—1858 τέσσαρα κυρίως φιλολογικὰ ἔργα μὲ εἶχον αἰχμαλωτίσει: ἡ Καμελιοφόρος γυνὴ τοῦ Ἀλεξάνδρου Δουμᾶ, ὁ Φαῦστος τοῦ Γκαίτη, ὁ Δὸν Ζουὰν τοῦ Βύρωνος καὶ ὁ Κρόμβελ τοῦ Βίκτωρος Οὑγώ. Ὅσοι πεφύκατε εὐπαθεῖς τὰ νεῦρα, ὅσοι μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν μιᾶς ὑπερόχου σελίδος, ἐκλείσατε τὸ βιβλίον ὅπερ φέρετε ἀνὰ χεῖρας καὶ παρεδόθητε εἰς λυγμούς, εἰς ὀνειροπολήσεις, εἰς συνοχὴν διανοίας τε καὶ ψυχῆς, εἰς μελέτας καθ’ ἃς ἀνέρχεσθε καὶ ὑψοῦσθε ἀδιαφοροῦντες ἂν τὴν περιφρόνησιν συναντήσετε κατὰ τὴν κατάβασίν σας ἐπὶ τῆς γῆς, ἐφ’ ἧς κατασκευάζονται οἱ βαθμοὶ, δημιουργοῦνται αἱ θέσεις καὶ συλλέγονται τὰ νομίσματα, ὅσοι ἐγεννήθητε προωρισμένοι νὰ καταστῆτε ἕρμαιον τῶν ἰδιοτρόπων παλμῶν καρδίας σφοδρῶς λειτουργούσης, γινώσκετε τί σημαίνει αἰχμαλωσία σελίδος βιβλίων οἷα τὰ ἀνωτέρω. Ο ἐπαγωγὸς πυρρωνισμὸς ὁ ἀποπνέων ἐκ πάσης γραμμῆς τοῦ Βυρωνείου Δὸν Ζουὰν οὐδαμῶς ἠλλοίου τὰς ἐντυπώσεις αἵτινες καθόλου ἐκράτουν ἐν ἐμοὶ κατὰ τοὺς μήνας ἐκείνους, διότι οὐδ’ ἐπὶ στιγμὴν ἐπαυσάμην ποτὲ πιστεύων ὅτι ὁ πυρρωνισμὸς ἦτο παροδικὸν ἐπεισόδιον ἐν τῇ ζωῇ τοῦ μεγάλου Βρεττανοῦ ἀοιδοῦ, ἐν τῇ ζωῇ ἐκείνῃ τῇ διηνεκῶς φλεγμαινούσῃ ἐν τῷ βίῳ ἐκείνῳ τῷ πυρετώδει ὅστις ἀνὰ μέσον παθών διελθὼν ἔμελλε νὰ καταλήξῃ εἰς τέρμα ἔνθα ἤχει μόνον ὁ ὑψηλὸς ἐνθουσιασμὸς, μόνον ἡ πίστις εἰς τὰς μεγάλας ἀρχὰς, καὶ ἡ πίστις αὕτη εἶναι ἥκιστα πυρρωνιστική.
Αἱ ψυχικαὶ ὁρμαὶ ἂς ἐπιτείνει ἡ καλλιτεχνικὴ παράστασις τῶν ποικίλων συγκινητικῶν σκηνῶν τοῦ κοινωνικοῦ βίου, ἢ ἡ δραματικὴ ἐξεικόνισις τῶν μεγάλων ἱστορικῶν τῆς ἀνθρωπότητος περιπετειῶν, τοσούτῳ μᾶλλον ἀκατασχέτως μὲ παραφέρουσιν, ὅσῳ οὐδέποτε ἐπέτρεψα εἰς τὴν ψυχρὰν λογικὴν νὰ δεσμεύσῃ αὐτὰς, οὐδέποτε ἐπέθηκα ἐπ’ αὐτῶν τὸν κλοιὸν τὸν βαρὺν ὃν ἐνδεικνύουσιν αἱ λέξεις «φροντὶς τῆς αὔριον» καὶ οὐδέποτε ᾤκτειρα ἐμαυτὸν ἐὰν ἀφινόμενος εἰς τὰς ψυχικὰς ὁρμὰς εὑρέθην ἐρριμμένος ἡμιθανὴς ἐπὶ ἀφανοῦς ἀκτῆς θερμαινόμενος μόνον διὰ τοῦ ἡλίου, εἰσπνέων μόνον τὸ ὀξυγόνον, ἢ ἐὰν συνεταὐτίσθην μετὰ τῶν τυχόντων ἀνθρώπων οὓς ἀναξίους νομίζουσιν οἱ πολλοὶ νὰ διέλθωσιν ἡρωϊκῶς ἀνὰ μέσον τῶν δόλων, τῶν πρακτικῶν ἐπιτυχιῶν, τῶν θησαυριστικῶν θριάμβων, τῶν κερδοσκοπικῶν συγγενειῶν.
Συγγνώμην ἐπὶ τῇ ἐγωϊστικῇ παρεκβάσει. Ἀνεπαισθήτως ὠλίσθησα, διότι οὐχὶ μόνον τὸ ἰδικόν μου, ἀλλὰ καὶ τὸ παρελθὸν ἄλλου εἶχον ὑπ’ ὄψιν ἀναμιμνησκόμενος τῶν κατὰ τὸν χειμῶνα ἐκεῖνον. Κατῴκουν ἐν μονορόφῳ ἐξοχικῷ σχεδὸν οἰκίσκῳ ὅστις ἵδρυτο μεμονωμένος ἐν ἀγρῷ κειμένῳ ὀλίγα βήματα πέραν τῆς πρώτης τότε ἐν τῇ τῶν Πατησίων ὁδῷ γεφύρας σήμερον πλέον μὴ ὑπαρχούσης. Ἰδιοκτήτης τοῦ οἰκίσκου, καὶ νῦν ἔτι διατηρουμένου ὡς εἶχε τῷ 1858, ἀντιτάσσοντος δὲ τὴν σεβαστὴν αὐτοῦ ἀρχαιότητα εἰς τὸ ἀπέναντι ἀκριβῶς ὑψούμενον περικαλλὲς Πολυτεχνεῖον, ἰδιοκτήτης, λέγω, τοῦ οἰκίσκου ἦτο ἀνάπηρος Γερμανὸς, λεπτουργὸς τὸ ἐπάγγελμα, κλινήρης ἀπὸ πολλῶν ἐτῶν. Τὸ ἥμισυ σχεδὸν τοῦ οἱονεὶ μονιδρίου κατελάμβανε σιωπηλὴ αἴθουσα πλήρης ἐργαλείων τῆς τέχνης του ἐρριμμένων τῇδε κακεῖσε μετὰ τὴν ἀσθένειαν τοῦ ἀτυχοῦς οἰκοδεσπότου ὃν περιέθαλπεν ἰδιότροπος καὶ ἄχαρις σύζυγος Βαυαρίς. Ἐκ τῶν τριῶν δωματίων τὸ μὲν κατεῖχεν ἡ κλίνη τοῦ κατακοίτου ἰδιοκτήτου, διότι ἡ σύζυγος, ἂν δὲν ἀπατῶμαι, διενυκτέρευεν ἐν τῷ μέσῳ τῶν ἐργαλείων, τὸ δὲ ὁ ὑποφαινόμενος, τὸ δὲ ἐν τῷ μεταξὺ τῶν δύο νεαρὸς Κρὴς ἀγαπητὸς τῇ νεολαίᾳ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καὶ γνωστότατος ἐπὶ γλυκείᾳ καὶ περιπαθεῖ μελαγχολίᾳ ἀποτυπωθείσῃ ἐν στίχοις ὡραίοις ὧν κάτωθι ἐφέροντο συνήθως αἱ λέξεις Μύρων Ν.
Ἔπασχε καὶ ἵπτατο τῆς κοινῆς ἡμῶν σφαίρας ὁ συμπαθητικὸς ποιητὴς, ἀλλὰ τὸν προσείλκυε κατὰ γῆς ἡ ἐπιτακτικὴ τῶν προστατῶν φωνὴ ἐννοούντων νὰ βλέπωσιν αὐτὸν, οὐχὶ ἀναβαίνοντα πήγασον, ἀλλὰ καθήμενον πρὸ τραπέζης φερούσης κρανία νεκρῶν καὶ πλευρὰς καὶ ἄκρα ἀνθρώπινα ἐκ τοῦ κοιμητηρίου προμηθευμένα, ἐν ἄλλαις λέξεσι σπουδαστὴν τῆς ἰατρικῆς ὀφείλοντα, ἵνα ζήσῃ ἐντίμως καὶ πρακτικῶς, νὰ ἐκμάθῃ τὴν ἀνατομίαν, τὴν φαρμακολογίαν καὶ τὰ συναφῆ ἢ ἀκόλουθα τούτοις. Αἱ εὐγενεῖς ὁρμαὶ ἐθραύοντο πρὸ τῶν ψυχρῶν ἐκείνων ὀστέων, καὶ οἱ στεναγμοὶ δι’ ὧν ἐξεφράζετο ἡ ἀγανάκτησις ἐπὶ τῇ δυσμενείᾳ τῆς τύχης συνώδευον ἐνίοτε χειρονομίας σφοδρὰς, ἀλλὰ ἀγόνους, ὧν ἕνεκα κατέπιπτον ἐπὶ τοῦ ἐδάφους δυσαρμόστους ἀποτελοῦντα ἤχους τὰ ἄλαλα σκεύη τῆς ἐπιστήμης.
Καὶ ἐγὼ οὐδὲ λέξιν παραμυθίας ἀπηύθυνά ποτε πρὸς τὸν ἀλγοῦντα ἐκεῖνον πάροικον. Ἴσως διότι φοβούμενος μὴ προσβάλω τὴν φιλοτιμίαν αὐτοῦ προσεποιούμην ὅτι ἠγνόουν τὰς ἐνδομύχους ὀδύνας ἢ τὰς ἐξωτερικὰς αὐτοῦ παθήσεις· ἀλλὰ πιθανώτερον ἠδιαφόρουν ὁπωσοῦν πρὸς τὰς τύχας τῶν ἄλλων διότι ἐγωϊστικῶς ἔζων ἐν ταῖς ἀποπλανήσεσι τῆς φαντασίας, ἐν τῷ κόσμῳ τῷ ἰδεολογικῷ ὃν ἐδημιούργουν κατ’ ἐμαυτὸν καὶ τὸν ὁποῖον αἰθεριώτερον καθίστων αἱ ἀναγνώσεις τῶν καλλιτεχνημάτων, ἅπερ ἐν ἀρχῇ τῶν γραμμῶν τούτων ὑπῃνιξάμην καὶ ἀπὸ τοῦ ὁποίου ἴσως οὐδὲ κατὰ τὴν στιγμὴν ταύτην ἠδυνήθην νὰ μετοικήσω. Τίς ποτε ἀνελογίσθη κἂν τῶν ἄλλων τὴν ὕπαρξιν καθ’ ἣν ἐποχὴν ἐγκατέστη ἐν τοῖς ἱεροῖς ἐκείνοις ἀδύτοις, ἔνθα πᾶσα νεότης λατρεύει τὸν θεὸν τῆς ἀγάπης προσφέρουσα αὐτῷ φλόγας κατακαίουσας τὰ στήθη ὅθεν ἐξέρχονται καὶ κατατιθεῖσα πρὸ τοῦ βωμοῦ αὐτοῦ μυστηριώδη αἰσθήματα γνωστὰ μόνον τῷ λατρευομένῳ θεῷ καὶ τῷ πάσχοντι λάτρει;
Χειμὼν φοβερὸς, ὁ τοῦ 1857-1858, θυελλώδης, δαψιλὴς εἰς ἀστραπὰς καὶ κεραυνοὺς, τοσούτῳ μᾶλλον τρομακτικὸς ὅσῳ μόνον κατὰ ἑνὸς ἐρημίτου τοῦ τῶν Πατησίων οἰκίσκου ἐρρίπτοντο, κατὰ ἑνὸς ἐρημίτου, ὅστις δὲν εἶχε κἂν τὴν παραμυθίαν νὰ βλέπῃ συμπάσχοντας τοὺς λοιποὺς Ἀθηναίους. Ἐκεῖνοι ἔζων τὸ πλεῖστον ὑπὸ αἰθρίαν καὶ .... ἐτέλουν φαιδροὶ τὴν εἰκοσιπενταετηρίδα τῆς εἰς τὸν θρόνον ἀναβάσεως Ὄθωνος τοῦ πρώτου βασιλέως τῶν ἐλευθέρων Ἑλλήνων.
Ἦτο ἡ 25η Ἰανουαρίου τοῦ 1858. Στῆλαι διήκουσαι ἀπὸ τῆς διασταυρώσεως τῶν ὁδῶν Ἑρμοῦ καὶ Αἰόλου μέχρι τῆς πλατείας τοῦ Συντάγματος, ἄκομψοι δὲ καὶ πενιχραὶ, ἔφερον ἀτέχνως γεγραμμένας τὰς εἰκόνας τῶν περιπύστων ἀγωνιστῶν τοῦ 1821· τὴν δὲ διασταύρωσιν τῶν ὁδῶν τούτων ἐκάλυπτεν ἁψὶς εὐρεῖα, ὀγκώδης, μυρτοστόλιστος, ἀλλὰ ὡς αἱ στῆλαι προδιδοῦσα παντελῆ ἔλλειψιν αἰσθήματος καλλιτεχνικοῦ. Ἡ νεολαία συναγειρομένη τότε ἐν τῷ τῇ ἁψῖδι παρακειμένῳ λεσχηνείῳ τῆς Ὡραίας Ἑλλάδος μὴ μετέχουσα ἀκόμη τῆς πολιτικῆς πάλης περιωρίζετο εἰς εὐφυολογίας περὶ τοῦ ἐφίππου πάντοτε Διευθυντοῦ τῆς Ἀστυνομίας Δ … εἰς σκώμματα περὶ τοῦ πολυσάρκου πρίγκηπος Ἀδαλβέρτου καὶ εἰς σχόλια τῆς σιμῆς ρινὸς τοῦ Μετερνίχου—ἑνὸς τῶν υἱῶν τοῦ περιβοήτου διπλωμάτου, διότι ἀγνοῶ διὰ τί αὐτὸν ἐξέλεξεν ἡ Αὐλὴ τῆς Αὐστρίας ἐν τῇ δημώδει ἐκείνῃ ἑορτῇ, ἥτις ὅμως στενότατα συνεδέετο πρὸς τὴν ἡρωϊκὴν ἱστορίαν τῆς ἐθνικῆς ἡμῶν παλιγγενεσίας, ἣν οὕτως ἀμειλίκτως εἶχε καταπολεμήσει ὁ πατὴρ τοῦ ἐκτάκτου αὐστριακοῦ ἀπεσταλμένου.
Δὲν ἐνθυμοῦμαι ἂν ἡ νεολαία εἶχε συνδράμει τοὺς ξυλουργοὺς τῆς ἁψῖδος κόπτουσα τὰς μυρσίνας ἢ προσηλοῦσα τὰ βαμβακερὰ αὐτῆς περικαλύμματα. Ζωηρῶς μόνον ἀναμιμνήσκομαι ὅτι τῶν χαριεντιζομένων φίλων μου τὴν φαιδρότητα διέκοψα ἐπὶ μίαν στιγμὴν, ὁπότε πάντες ἀπὸ τοῦ λεσχηνείου εἰς τὴν ἁψῖδα καὶ ἀπὸ ταύτης εἰς ἐκεῖνο ἐπανηρχόμεθα, ἀφεὶς ἕνα βαθὺν στεναγμὸν καὶ προκαλέσας τὴν μομφὴν αὐτῶν ἐπὶ τῇ αἰωνίᾳ ἐκείνῃ μελαγχολίᾳ ὑφ’ ἧς καὶ ἐν τῷ μέσῳ τῶν θερμοτάτων διασκεδάσεων αἰφνιδίως ὑφαρπαζόμενος «ἐξελάμβανον τὰ πάντα ὑπὸ τὴν πένθιμον αὐτῶν ὄψιν» κατὰ τὴν φράσιν σεβαστοῦ φίλου. Ὁπωσδήποτε ἡ ψυχολογική μου ἐκείνη διάθεσις οὐχὶ μόνον δὲν μὲ ἀπεχώρισε τῶν ἀγαπητῶν φίλων ἐν οἷς εὔρηντο οἱ πλείους των ἔπειτα συναγωνιστῶν, ἀλλὰ καὶ ἐπηύξανε τὰς ἀδελφικὰς αὐτῶν περιπτύξεις μέχρι μέσης νυκτὸς, καθ’ ἂς ἐκίνησα πρὸς τὴν ὁδὸν Πατησίων μὴ δυνάμενος νὰ μαντεύσω ὅτι ὁ στεναγμὸς, ὅστις πρὸ μικροῦ μὲ διέφυγεν, ἦτο πρόδρομος ὀδυνηρᾶς συνταράξεως ἁπασῶν τῶν πνευματικῶν καὶ ψυχικῶν δυνάμεων.
Διηρχόμην τὰς ἡμέρας ἐκείνας τὰ δράματα τοῦ Βίκτωρος Οὑγὼ καὶ εὑρισκόμην εἰς τὴν ἀνάγνωσιν τῶν Burgraves. Τὸ δρᾶμα τοῦτο ἐν τῷ βιβλίῳ μου ἔκειτο πρὸ τοῦ Κρόμβελ καὶ ἐνῶ ἤνοιγον τὸ βιβλίον διὰ νὰ εὕρω τὴν συνέχειάν μου, οἱ ὀφθαλμοί μου πίπτουσι κατὰ τύχην εἰς τὴν σελῖδα ἄλλου δράματος ἢ τὸ ὑπὸ μελέτην, εἰς τὴν σελῖδα ἐκείνην τοῦ Κρόμβελ, ἐν ᾗ ἄρχεται ἡ πέμπτη πρᾶξις ὑπὸ τὸν τίτλον: ἐργάται-διάφορα ἐργαλεῖα ξυλουργῶν. Ὁ θρόνος ἐφ’ οὗ ἔμελλεν ἀναβὰς νὰ ἀναγορευθῇ βασιλεὺς ὁ Προστάτης ἢ Πρόεδρος τῆς Ἀγγλικῆς δημοκρατίας Ὀλιβιέρος Κρόμβελ, κτλ.
Ἡ πρᾶξις ἐκείνη μὲ προσείλκυσεν οὕτω σφοδρῶς ὥστε ἠρξάμην ἀμέσως τῆς ἀναγνώσεως αὐτῆς. Ἀλλ’ ἰδὼν ὅτι ὤφειλον νὰ κατέχω τὰ προηγούμενα διὰ νὰ ἐννοήσω τὴν ἑπόμενην πρᾶξιν, ἐπεχείρησα τὴν ἐξ ἀρχῆς ἀνάγνωσιν τοῦ μεγαλοπρεποῦς καὶ πομπώδους ἐκείνου ἔργου, ὅπερ εἴπερ τι καὶ ἄλλο μαρτυρεῖ τὸ ἐπήβολον τοῦ ποιητοῦ, διότι εἶναι προϊὸν ἀναδιφήσεως πολλῶν χρονικῶν, μελέτης βαθείας τοῦ χαρακτῆρος τῶν τε δρώντων προσώπων καὶ τῆς ἐποχῆς καθ’ ἣν ἔδρων, σοφῆς συναρμολογήσεως τῶν κανόνων ἁπάντων οὓς ὁ Βίκτωρ Οὑγὼ νομοθετήσας ἐπὶ τῆς εὐρωπαϊκῆς ἠπείρου κατὰ τὴν μεγαλοφυΐαν τοῦ Σαιξπήρου, ἠγωνίσθη νὰ ἐφαρμόσῃ μετὰ τέχνης καὶ ζήλου αἱρεσιάρχου. Ἡ κεφαλή μου ἐπύρεσσεν, ἡ καρδία ἐξωγκοῦτο εἰς βαθμὸν ἐπικίνδυνον καὶ ἡ λειτουργία αὐτῆς ἐφαίνετο ἑτοίμη αἰφνιδίως νὰ σταματήσῃ. Μέχρι τῆς στιγμῆς ἐκείνης σπεύδων δὲν εἶχον λάβει καιρὸν νὰ διεξέλθω τὸν πρόλογον τοῦ δράματος, ἵνα προΐδω πως τί ἔμελλον ν’ ἀπαντήσω ἐν τῇ πράξει, ἥτις μὲ εἶχεν ἀφαρπάσει· διέτρεχον τὰ φύλλα καὶ μόλις συλλαμβάνων τὴν ἔννοιαν τῶν γραμμῶν παρηρχόμην αὐτὰς ἵνα φθάσω εἰς τοὺς ἐργάτας. Ἐπὶ τέλους ἔφθασα· ὁ ἀλέκτωρ ἀνήγγειλε τὰ πρῶτα χαράγματα, ὅτε ἀνεγίνωσκον τὴν φιλοσοφίαν τῶν τέκνων τοῦ λαοῦ ἅτινα παρασταθέντα εἰς τὴν καρατόμησιν τοῦ Καρόλου Α′, τὴν τελεσθεῖσαν ἐν ὀνόματι καὶ τῇ αὐθεντίᾳ τῆς παλαιᾶς Διαθήκης παρεσκεύαζον τὸ ἰκρίωμα, ἐφ’ οὗ ἔμελλε νὰ στεφθῇ νέος βασιλεὺς ὑπὸ τὸ κῦρος ἄλλων ρητῶν τῆς αὐτῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Διέλθετε τὴν φιλοσοφίαν τῶν ἐργατῶν ἐν τῇ πέμπτῃ ἐκείνῃ πράξει τοῦ Κρόμβελ, διότι, ὅπως κατανοήσητε τί συνέβαινεν ἐν ἐμοὶ τὴν νύκτα ἐκείνην, δὲν ἀρκεῖ ἡ ἐνταῦθα μετάφρασις διαλόγων τινῶν διακεκομμένων. Μόνον τοῦ τετάρτου ἐργάτου τοὺς λόγους θὰ μεταφέρω: «ἐὰν κατὰ τὰς πενθίμους ταύτας στιγμὰς κεκρυμμένος εἰς τὰ σκότη ἔβλεπεν ἡμᾶς ἐγείροντας ἰκρίωμα ὑπὸ τῶν πυρσῶν τὴν λάμψιν, ὡς οἱ νεκροθάπται οἱ τάφους ὀρύσσοντες, ὡς οἱ δαίμονες ἐκεῖνοι, οἵτινες διὰ τῶν κακοποιῶν αὐτῶν μηχανημάτων οἰκοδομοῦσιν ἐν μιᾷ νυκτὶ καταχθόνια κτίρια, ὁ μάρτυς τοῦ θεάματος τούτου ἤθελεν ἀναντιρρήτως τρομάξει.»
Ἀναλογίσθητε ὅτι ἀπερχόμενος τῆς ἁψῖδος μετὰ τῶν φίλων, ἐγίνωσκον ὅτι οἱ ἐργάται ἔμελλον νὰ διανυκτερεύσωσιν ὅπως περατώσωσι τὴν κατασκευὴν καὶ καθ’ ἣν στιγμὴν ἀνεγίνωσκον τοὺς ἐν τῷ δράματι λόγους ἐνόμιζον ὅτι ἤκουον τῶν ὁμοεθνῶν ἐργατῶν ἐπαναλαμβανόντων ὡς ἐν ἀπηχήσει τὰς φράσεις τῶν Ἄγγλων ξυλουργῶν τῶν ἐγειρόντων τὸ ἰκρίωμα τοῦ θρόνου τοῦ Κρόμβελ.Ἀπαίσιον προμήνυμα διετυπώθη ἐν τῇ διανοίᾳ μου ὑπὸ τῆς ἐξεγερθείσης ἤδη φαντασίας· ἀλλὰ τὸ προμήνυμα ἐκεῖνο ἠγωνίσθην ν’ ἀποσοβήσω διὰ εἰκασιῶν καὶ συλλογισμῶν ὅλως ἀνωμάλων καὶ δυσεκπληρώτων, ἀναλόγων πρὸς τὴν νευρικὴν ταραχὴν ἣν ἐπιφέρει διανυκτέρευσις τελεσθεῖσα ἐν τοιαύταις συγκινήσεσιν. Ἐὰν, εἶπον κατ’ ἐμαυτὸν, ὁ βασιλεὺς Ὄθων, ἀρχομένης τῆς νέας εἰκοσιπενταετηρίδος, καταβῇ τοῦ θρόνου καὶ ἀπορρίψας τὸ στέμμα, ὡς τὸ ἀπέρριψε προσφερόμενον ὑπὸ τοῦ κοινοβουλίου ὁ Κρόμβελ, παραδοθῇ εἰς τὰς ἀγκάλας τοῦ λαοῦ καὶ ἐπ’ αὐτοῦ μόνον ἐρειδόμενος μεγαλουργήσῃ αὐξάνων τὴν ναυτικὴν δύναμιν τῆς Ἑλλάδος καὶ δι’ ἐπιδεξίων συνδυασμῶν ὑποδουλώσῃ τὴν ξένην διπλωματίαν καὶ καταπτοήσῃ καὶ πατάξῃ τοὺς πολεμίους τοῦ ἔθνους; Ἐλησμόνουν, διαλογιζόμενος ταῦτα ὅτι, ἀλλοίους χαρακτῆρας, ἀλλοία πνεύματα, ἀλλοίας περιστάσεις συνέχεον. Καὶ πόσα δὲν λησμονεῖ τις ὅταν πάσχῃ παραισθησίαν, εἰς ἣν φέρεται πᾶς πεφυκὼς μετὰ πλεονασμοῦ θέρμης καὶ πληθώρας καρδιακῶν σφαδασμῶν, ὅταν νοσῇ παραφροσύνην πατριωτισμοῦ ἢ ἀγάπης. Ἀλλὰ μεταξὺ τῶν ἐπιφωνήσεων αἵτινες διέφευγόν με ὑπὸ τὸ κράτος τῆς συγχύσεως προσώπων τε καὶ πραγμάτων, μίαν μόνον δὲν ἤθελόν ποτε θεωρήσει ὡς γόνον παραισθησίας. Ἐφανταζόμην λ. χ. τὸν βασιλέα τῆς Ἑλλάδος διαιτώμενον ἐν τοῖς στρατῶσι, τερπόμενον εἰς τὴν ὄσφρησιν τῆς ἀτμοσφαίρας τῶν ἱπποστασίων, διανυκτερεύοντα ἐν ἀνοικτῷ στρατοπέδῳ ἐν τῷ μέσῳ πυρᾶς ὑπὸ τῶν στρατιωτῶν ἀνημμένης, ἢ κατακλινόμενον ὑπὸ σκηνὴν στρατιωτικὴν καὶ ἐγειρόμενον τὰ χαράγματα μετὰ τοῦ πρώτου πιστοῦ εἰς τὸ καθῆκόν του στρατιώτου.
Ἀλλ’ αἰσθάνομαι τὴν ἀνάγκην νὰ σταματήσω ἐνταῦθα τὸν ῥοῦν τῶν ἀναμνήσεων τῆς νυκτὸς ἐκείνης, διότι δὲν ἐπιτρέπω ἐμαυτῷ νὰ συνθέσω ἐνταῦθα ἄρθρον πολιτικὸν, καὶ διότι ἐν μικραῖς σελίσιν εὐρυτέρου τεύχους περιλαμβάνοντος δεκαετηρίδας τινὰς τῆς συγχρόνου ἡμῶν ἱστορίας ἀνετώτερον ἀναπτυχθήσονται αἱ ἐντυπώσεις, ἃς ἐνεποίησε μοι ἡ ἀνάγνωσις τοῦ Κρόμβελ κατὰ τὴν παραμονὴν τῆς 25 Ἰανουαρίου τοῦ 1858, ἡ ἐπιρροὴ ἣν ἔσχεν αὕτη ἐπί τινων πράξεων καὶ ἰδεῶν τῆς ζωῆς μου, αἱ σκέψεις ἃς ἐνέπνευσεν εἰς πολλοὺς φίλους καὶ συναγωνιστὰς ἡ μελέτη τοῦ μεγαλοπρεποῦς ἐκείνου πολιτικοῦ καὶ ἱστορικοῦ δράματος—μελέτη εἰς ἣν ἔσπευσα νὰ ἐφελκύσω αὐτοὺς ἀμέσως ἅμα ἄϋπνος ἐξελθὼν τὴν πρωίαν ἀπὸ τοῦ ἐρημικοῦ μου οἰκίσκου.
Ὦ ἡμέραι ἁγνότητος καὶ ζωῆς καὶ ἐλπίδων καὶ πόθων! ἀφοῦ δὲν δύνασθε νὰ ἐπανέλθητε δι’ ἡμᾶς, ἀναγεννήθητε ὅμοιαι χάριν τῆς ἑνεστώσης τοῦ ἔθνους ἡμῶν νεολαίας. Ὅ,τι ἡμεῖς ἐποθοῦμεν καὶ ἠλπίζομεν κατὰ τὰς διανυκτερεύσεις εἰς ἃς ἀσμένως παρεδιδόμεθα, γενέσθω πρᾶγμα τῇ γενναίᾳ καὶ μεγαλεπηβόλῳ πρωτοβουλίᾳ τῆς νῦν ἀκμαζούσης νεότητος!
Πολλάκις ἐσυκοφάντησαν ἡμᾶς ὡς διαστραφέντας τὸν νοῦν ἐκ τῶν ἀναγνώσεων συγγραφῶν ἐξημμένων, ὡς ἐπιχειρήσαντας νὰ ἀντιγράψωμεν ἐν τῇ Ἑλλάδι τὰς σελίδας τῆς γαλλικῆς ἐπαναστάσεως ἢ ν’ ἀπομιμηθώμεν τὸν βίον καὶ τὴν πολιτείαν τῶν Δαντὼν καὶ τῶν Δεμουλὲν, τοῦ Ῥοβεσπιέρου καὶ τοῦ Σαὶν Ἱούστ. Αἱ ἀνωτέρω παράγραφοι ἤθελον ἴσως ἐπικυρώσει τὴν συκοφαντίαν καὶ ἐπιβεβαιώσει τοὺς ἰσχυρισμοὺς τῶν ἐπιπολαίων κριτῶν τῆς μεταβολῆς τοῦ 1862. Οὐδὲν ἀδικώτερον τούτου! Ἡ μελέτη τοῦ Κρόμβελ καὶ ἔργων τινῶν τοῦ Λαμεναὶ καὶ τῶν συγγραφῶν τοῦ Ματσίνη καὶ τοῦ Λουῒ Βλὰν καὶ τοῦ Λαμαρτίνου κατέστησεν ἡμᾶς σύννοας καὶ μελαγχολικοὺς καὶ ἀπέσπασαν τὴν καρδίαν καὶ τὴν διάνοιαν ἡμῶν ἀπὸ τῶν ἐλαφρῶν διαχύσεων, ἀπὸ τῶν φαιδρῶν ἐνασχολήσεων περὶ τὴν ἀποκλειστικὴν λατρείαν τοῦ θεοῦ τῆς ἀγάπης. Ἀλλὰ οὔτε τὴν χεῖρα ἡμῶν ὥπλισε πρὸς ἐμφύλιον πόλεμον καὶ ἀδελφοκτονίαν οὔτε συνωμότας μόνον αὕτη κατέστησεν. Ἡ μελέτη τῶν συγγραφῶν ἐκείνων ηὔρυνε τὸν κύκλον τῶν σκέψεων μας, ἐνίσχυσε τὸ αἴσθημα τοῦ ἔρωτος τῆς πατρίδος, ἐθέρμανε τὰς ψυχὰς ἡμῶν ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας ἠνέῳξεν ἡμῖν νέους ὁρίζοντας, ἐφ’ ὧν εὐρύτερον ἐσπουδάζομεν τὰ μεγάλα ἱστορικὰ γεγονότα καὶ ἐνεθάρρυνον ἡμᾶς εἰς γενναίαν περὶ τοῦ μέλλοντος σταδιοδρομίαν. Ἀλλὰ τύπος μιμήσεως ὑπῆρξε κυρίως δι’ ἡμᾶς ἡ ἐπανάστασις τοῦ 1821 καὶ τὸ κατὰ τῆς βαυαρικῆς βασιλείας μῖσος ἐνέβαλεν ἡ σμικρότης, εἰς ἣν τὰ πάντα κατέπεσον ἀρχούσης ἐκείνης, παραβαλλόμενα πρὸς τοὺς μεγάλους σκοποὺς τῆς ἐθνεγερσίας. Εὐτυχῶς ὅλοι ἠγνόουν τὶ συνέβαινεν ἐν τοῖς παρασκηνίοις τῆς πολιτικῆς τοῦ ἔθνους παλαίστρας. Κατὰ τὴν εἰκοσιπενταετηρίδα τῆς βασιλείας τοῦ Ὄθωνος οἱ πολλοὶ δὲν εἶχον ἴδει ἢ τὴν ζηλοτυπίαν τῆς βασιλίσσης Ἀμαλίας πρὸς τὸν πρίγκηπα Ἀδαλβέρτον ὃν, ὁσάκις οὗτος ἔτρεχε μόνος εἰς τὰς παρόδους τῶν Ἀθηνῶν ἐπιδιώκων δημοτικότητα, ἐκείνη ἔπεμπε διαγγελεῖς ἵνα διατάξῃ νὰ ἐπιστρέψῃ ἀμέσως εἰς τὰ ἀνάκτορα. Οἱ πολλοὶ δὲν εἶχον ψυχρανθῆ τότε πρὸς τὴν βαυαρικὴν δυναστείαν ἢ διότι ἐπροθυμοποιήθη αὕτη νὰ προσκαλέσῃ εἰς ἑορτὴν ἐθνικὴν πάντας τοὺς γερμανοὺς τούς ἢ πολεμίως προσενεχθέντας πρὸς τὴν Ἑλλάδα ἀγωνιζομένην, ἢ δυσμενῶς πρὸς αὐτὴν πολιτευθέντας κατὰ τοὺς μετὰ τὴν ἐπανάστασιν χρόνους. Ἀλλὰ οἱ πρωταγωνιστήσαντες βραδύτερον ἐν τῇ μεταβολῇ τοῦ 1862 ἐγίνωσκον ὅτι ἐν τοῖς ἀνακτόροις μὲν δεινὴ ἔρις διῄρει τὸ βασιλικὸν ζεῦγος ἀφορῶσα εἰς τὸ ζήτημα τῆς διαδοχῆς, ἐν δὲ τοῖς ἡγεμονικοῖς οἴκοις τοῦ Ὀλδεμβούργου καὶ τοῦ Μονάχου οἱ συγγενεῖς τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς Ἀμαλίας ἐσκευώρουν ὁ μὲν τοῦ δὲ τὴν τῶν διαδοχικῶν σχέσεων ἀποτυχίαν, ἀντιπροσωπευομένου ἐν Ἀθήναις τοῦ μὲν κόμματος τῆς Ἀμαλίας ὑπὸ τοῦ πρωσσικοῦ πρέσβεως Γκόλτς, τοῦ δὲ τῆς Βαυαρικῆς δυναστείας ὑπὸ τοῦ στρατηγοῦ Φέδερ. Τὸ ζήτημα τῆς διαδοχῆς ταράσσον τὰ πνεύματα καὶ ἐμπνέον ἀνησυχίας σοβαρὰς εἰς τὸ ἔθνος ἢ τοὐλάχιστον εἰς τοὺς παρακολουθοῦντας πιστότερον τὴν σειρὰν τῶν ἐν γωνίᾳ καὶ παραβύστῳ βουλευομένων καὶ τελουμένων, ἦτο ἱκανὸν νὰ καταστήσῃ αὐτοῖς μᾶλλον ἐνδιαφέρουσαν τὴν μελέτην τοῦ Κρόμβελ καὶ νὰ ἐφελκύσηται ἰδίως εἰς ταύτην τὰ ἄγρυπνα ὄμματα νεότητος μὴ ἐπιθυμούσης ν’ ἀκούσῃ ἑαυτῆς μεμφομένης ὅτι περὶ τοὺς κώμους ἐτέρπετο κατατρίβουσα τὰς φαιδρὰς ἡμέρας καὶ νύκτας—νεότητος, ἥτις μετ’ οὐ πολὺ λαβοῦσα ἀφορμὴν νὰ ἐξεγερθῇ περὶ τὸν τάφον τοῦ προσφιλοῦς αὐτῆς διδασκάλου Μανούση ἔμελλε νὰ παραδοθῇ ὅλη εἰς τὸν ὑπὲρ ἐλευθερίας καὶ πατρίδος ἐνθουσιασμὸν, συναγειρομένη περὶ τὸν πρόλογον τοῦ Περιπλανωμένου τοῦ Ἀλεξάνδρου Σούτσου, ὃν πομπωδῶς κατεδίωξεν ἡ ἐξουσία τῷ 1858, διότι ἐτόλμησε νὰ παραβάλῃ τὴν πενιχρότητα τῶν Γοτθικῶν ἀνακτόρων πρὸς τὸ ὑψηλὸν μέγαρον τῆς Ἀθηνᾶς, ὅπερ εἶχεν ἐγείρει ἡ μεγαλοφροσύνη τοῦ Περικλέους.
Ὄχι! δὲν ἦτο αἱμοβόρος ἡ νεότης τοῦ 1862. Ἐπόθησεν ἀρχηγοὺς φλεγομένους ὑπὸ τοῦ ἱεροῦ ἐνθουσιασμοῦ καὶ ἱκανοὺς νὰ ὁδηγήσωσιν αὐτὴν εἰς πεδία μαρτυρικῆς δόξης, ἀδιάφορον ἂν ἔφερον στέμμα ἢ πῖλον ἁπλοῦ ἀστοῦ. Οἱ χαίροντες φήμην λογίων ἐν τοῖς ἐπαναστάταις δὲν εἶχον εἰσέτι σπουδάσει τὴν ἱστορίαν τῆς Γαλλικῆς ἐπαναστάσεως ἢ ἐν τῇ μεταφράσει τοῦ ἐγχειριδίου τοῦ φιλησύχου Ἀκαδημιακοῦ Μινιὲ, ὁ δημοσιογράφος ἐπαναστάτης μόλις τῷ 1864 διῆλθε τὴν μεγάλην ἱστορίαν τοῦ Λουῒ Βλὰν καὶ τοῦ Μισιελὲ. Ὁ ἐκ τῶν πρωτουργῶν τῆς μεταβολῆς δὲ ἐνόει ν’ ἀποδεχθῇ καὶ ἐφαρμόσῃ ἐν τῇ πολιτείᾳ πρὸς ἐνίσχυσιν τῆς νέας καταστάσεως τῶν πραγμάτων, ἢ τὸ πολὺ τὰ ἔκτακτα μέτρα, ἅτινα οὐδαμῶς ὁ ἀνατρεπτικὸς Μακώλεϋ ἐπιδοκιμάζει καθιερωθέντα ἐν τῇ Ἀγγλικῇ ἐπαναστάσει τοῦ 1868, καὶ οἱ ἀμειλικτότατοι, οἱ ἀνένδοτοι ὀπαδοὶ τῶν συντηρητικῶν ἀρχῶν τῶν δογματικῶς διατυπουμένων ἐν τοῖς συγγράμμασι τοῦ Γκυζώτου, οἱ τῶν ἀρχῶν τούτων στερρῶς ἐχόμενοι ἐν τῇ ἐθνικῇ Συνελεύσει, μόνοι αὐτοὶ δύνανται νὰ θεωρηθῶσιν ὡς ὑποτελεῖς μαθηταὶ ξένων διδασκάλων ἀποτρεψάντων τὸν ἄλλως διαυγῆ αὐτῶν νοῦν ἀπὸ τῆς βαθείας καταλήψεως τοῦ πνεύματος καὶ τοῦ σκοποῦ τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1862.
Ὁπότε, τὴν αὐγὴν ἐκείνην καθ’ ἣν ἔβλεπον διὰ τῶν τῆς φαντασίας μου ὀφθαλμῶν τοὺς πελεκοῦντας καὶ προσηλοῦντας τὰ ξύλα τοῦ ἰκριώματος τοῦ θρόνου τοῦ Κρόμβελ, ἐσκίρτων ῥιγῶν καὶ τρέμων καὶ ἐνόμιζον ὅτι εἰς τοὺς κτύπους αὐτῶν τοὺς δυσοιώνους ἀνταπεκρίνοντο οἱ ἦχοι τῶν σκεπάρνων, ἅτινα κατεσκεύαζον τὴν ἁψῖδα, ὑφ’ ἣν ἔμελλε νὰ διέλθῃ τὴν ἐπαύριον ὁ βασιλεὺς Ὄθων, τὰ ἀπαίσια προμηνύματά μου ἀπεσόβησα ὁρμήσας εἰς ἀνάμνησιν ὅλως ἀλλοῖα ἐμπνέουσάν μοι αἰσθήματα. Ἤμην δεκαετραετὴς μαθητὴς τοῦ Γυμνασίου Ναυπλίου τὸν Ἰανουάριον τοῦ 1849, τὸ δὲ Ναύπλιον ἦτο ἡ πρώτη Ἑλληνικὴ χώρα, ἐφ’ ἧς ἔβαινον ἀφήσας τὴν Αἰολικήν μου γενέτειραν. Τῇ 25 τοῦ μηνὸς ἐκείνου ἡ πόλις ἅπασα ἐφέρετο πρὸς τὴν ἀκτὴν ἣν τὸ πρῶτον ἐκίνησεν ὁ βασιλεὺς Ὄθων. Πρώτην φορὰν συνεπανηγύριζον ἐθνικὴν ἑορτὴν μετὰ τῶν ἐλευθέρων Ἑλλήνων, διότι καὶ δι’ ἐμὲ καὶ δι’ ἅπαντα τὸν Ἑλληνισμὸν ἡ ἐπέτειος ἐκείνη ἦτο πανήγυρις ἐθνική. Τὴν μεγάλην ἡμῶν ἐπανάστασιν διὰ γενικῶν μόνον τέως γινώσκων χρωμάτων κατέμαθον τὴν ἡμέραν ἐκείνην, διότι ἀπὸ διδασκάλου μου εἰς διδάσκαλον, ἀπὸ φίλου εἰς φίλον προσερχόμενος ἱκέτευον νὰ μὲ φωτίσωσι, νὰ μ’ ἐξηγήσωσι τὰ πάντα, νὰ μοὶ ἀφηγηθῶσιν ἀπάσας τὰς φοβερὰς καὶ ὑψηλὰς συνάμα περιπετείας, αἵτινες εἶχον λήξει εἰς τὴν ἐπιστέψασαν τὸν ἀγῶνα χαρμόσυνον ἡμέραν τῆς ἀποβάσεως τοῦ πρώτου τῶν Ἑλλήνων βασιλέως ἐπὶ ἐδάφους ἑλληνικοῦ. Ὤ! οὐδέποτε ἐξηλείφθησαν οὐδ’ ἐξαλειφθήσονται εἰς αἰῶνα τὸν ἅπαντα αἱ ἐντυπώσεις αἱ σφοδραὶ ἃς ὑπέστην τῇ 25ῃ Ἰανουαρίου τοῦ 1849. Καὶ αἱ ἐντυπώσεις ἐκεῖναι οὐ μόνον θὰ ἤρκουν νὰ μὲ καθησυχάσωσι τὴν αὐγὴν, καθ’ ἣν διηρχόμην τὸν Κρόμβελ τοῦ Βικτωρος Οὑγὼ, ἀλλὰ καὶ θὰ μὲ ἀπέτρεπον πάσης μετοχῆς εἰς τὸ ἔργον τῆς ἀνατροπῆς θρόνου, ὅστις δι’ ἱερῶν δεσμῶν ἡνοῦτο μετὰ τῆς Ἑλλάδος ἐάν.... Ἀλλὰ ἡ ἀνάπτυξις τοῦ ἐὰν τούτου ἤθελεν ἀπαιτήσει τόμους ὁλοκλήρους καὶ ἄλλους ἢ τοὺς παρόντας καιρούς.Πόθεν δὲ ἠρχόμην εἰς Ναύπλιον; Ἀπὸ γῆς Αἰολίδος, ἥτις παράγει μὲν ὑπάρξεις θερμὰς, ἀλλὰ οὔτε ὄφεις γεννᾷ οὔτε τίγρεις. Τῆς μικρᾶς Ἀσίας τὰ ὄρη ζωογονοῦσι τὰς ψυχὰς τῶν τέκνων τῆς Λέσβου, ἡ θάλασσα ἡ ἐνοῦσα τὰς ἀκτὰς τῆς νήσου ἡμῶν πρὸς τὰς φαιδρὰς παραλίας τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος εὐρύνει τὸν ὁρίζοντα τῆς διανοίας αὐτῶν, ἡ ἀπήχησις τῆς λύρας τοῦ Ἀλκαίου καὶ τῆς Σαπφοῦς, ἥτις φλογερὰ αἰσθήματα ἔψαλε καὶ εὐγενῆ πάθη, θερμαίνει τὰς καρδίας αὐτῶν· ἀλλ’ οὐδὲν σπέρμα θηριωδίας ἤθελεν εὑρεθῆ ποτὲ ἐν ταῖς φλεψὶ γόνου τῆς ἀρρενωπῆς συνάμα καὶ φαιδρᾶς Αἰολίας. Οὕτως ἔκρινα πάντοτε περὶ τῆς πατρίδος μου φρονῶν ὅτι αἱ ἐξαιρέσεις κυροῦσι μᾶλλον ἢ ἀναιροῦσι τὸν γενικὸν κανόνα.
Ἀλλὰ καὶ διὰ τοῦτο, ὡς φαίνεται, μὲ εἶχε καταταράξει ἡ ἀνάγνωσις τοῦ Κρόμβελ τὴν παραμονὴν τῆς 25 Ἰανουαρίου τοῦ 1858· διὰ τοῦτο εἶχον τρομάξει μὴ οἱ ἀπαίσιοι λόγοι τῶν ἐργατῶν τοῦ ἰκριώματος τοῦ θρόνου τοῦ Κρόμβελ, πίπτοντες εἰς τὰς ὄψεις μου τὸ πρῶτον τὴν νύκτα ἐκείνην, ἔχωσι μυστηριώδη τινὰ ἀπαισίαν σχέσιν πρὸς τὴν τύχην τοῦ πρώτου τῶν Ἑλλήνων βασιλέως. Καὶ ἐπειδὴ ἔσχατος ἐγὼ ἤμην μεταξὺ τῶν λοιπῶν φίλων καὶ συναγωνιστῶν μου, ἔσχατος ἐν τοῖς εὐγενέσι καὶ ὑψηλοῖς θερμοῖς αἰσθήμασιν, ἅτινα ἐνέπνεον αὐτούς τε καὶ πᾶσαν τὴν ἑλληνικὴ κέκτηται ὕπαρξις, διὰ τοῦτο τὴν ἡμέραν τῆς 25 Ἰανουαρίου τοῦ 1858 συνεμελαγχολοῦμεν καὶ συνωφρυούμεθα καὶ ὑπὸ ἀγωνίας σφοδρᾶς κατειχόμεθα πάντες ὅσοι εἴχομεν ἐπιπέσει ἐπὶ τῶν σελίδων τοῦ Κρόμβελ, ἃς ἐν τοῖς πρόσθεν ὑπῃνιξάμην, καὶ τὰς ὁποίας ἔρριψα ἐν τῷ μέσῳ αὐτῶν πικρὰν ἀλλὰ μοιραίαν πνευματικὴν τροφὴν τῆς ἰδιαιτέρας τοῦ ὁμίλου ἡμῶν ἑστιάσεως κατὰ τὴν τελετὴν ἐκείνην. Διὰ τοῦτο τὸ δρᾶμα αὐτὸ τοῦ Βίκτωρος Οὑγὼ συνδέεται μετὰ τοῦ προλόγου μεγάλης πράξεως τῆς νεωτάτης Ἑλλάδος—τῆς πράξεως τοῦ 1862—διὰ τοῦτο οἱ ἐργάται τῆς ἐθνικῆς ἐκείνης ἐξεγέρσεως, πλὴν τῶν ἄλλων ἐλατηρίων ἅτινα ὠθοῦσιν αὐτοὺς εἰς θαυμασμὸν καὶ λατρείαν τοῦ περιδόξου Γαλάτου ἀοιδοῦ, δύνανται νὰ καυχῶνται καὶ ἐπὶ ἐξαιρετικῷ τινι λόγῳ μυστηριώδους δεσμοῦ πρὸς τὸν ποιητὴν τοῦ μεγαλοπρεποῦς καὶ προφητικοῦ δράματος τοῦ Κρόμβελ.
Καὶ τοιοῦτοι ἦσαν οἱ δεσμοὶ ἡμῶν πρὸς πάντας τοὺς περιφανεῖς συγγραφεῖς τῶν ἀναμορφωτικῶν ἔργων τῆς ἀνθρωπότητος, πρὸς πάντας τοὺς ὑμνητὰς τῶν ἱστορικῶν μεγαλουργιῶν, πρὸς πάντας τοὺς φιλανθρώπους καθηγεμόνας τῶν εὐγενῶν δογμάτων, ἀφ’ ὧν προῆλθεν ἡ ἀπελευθέρωσις τῶν λαῶν καὶ τῶν ἐθνῶν ἡ ἀνεξαρτησία· δεσμοὶ οὐχὶ δουλικῶν μιμητῶν πρὸς διδασκάλους Πυθαγορείους, ἀλλὰ μαθητῶν ἐλευθέρως βουλευομένων πρὸς αἰθεροβάμονας σαλπιγκτὰς μεγάλων ἀληθειῶν καὶ βαθέως εὐγνωμονούντων πρὸς φιλοσόφους μετὰ πόνου καὶ καλλιτεχνικῆς γοητείας ψυχολογήσαντας ἐπὶ τῶν ἰσχυρῶν ἐλατηρίων τῶν ἀνθρωπίνων παθῶν, ἅτινα δρῶσιν ἔτι ἐν τῷ στενῷ τῶν κοινωνικῶν σχέσεων κύκλῳ, εἴτε ἐπὶ τῆς εὐρυτάτης σκηνῆς τῆς παγκοσμίου ἱστορίας.
Οδυσσευσ Ιαλεμοσ
- ↑ Τὸ ἀρθρίδιον τοῦτο προώριστο νὰ δημοσιευθῇ ἓν τινι περιοδικῷ τῆς ἀρχῆς τοῦ ἔτους 1886, ἀλλὰ δὲν κατεχωρήθη ὑπὸ τοῦ ἐκδότου, τοῦ αἰτήσαντος τὴν συμβολὴν τοῦ συντάκτου, ἕνεκεν ῥιζικῆς διαφωνίας τοῦ πρώτου πρός τινας ἰδέας τοῦ δευτέρου. Ἐλήφθη δ’ ἡ ὑπόθεσις τοῦ ἀρθριδίου τούτου ἐκ δράματος τοῦ Βίκτωρος Οὑγὼ διότι ὀλίγας πρὸ τῆς συνθέσεως αὐτοῦ μήνας εἶχεν ἀποβιώσει ὁ περικλεὴς Γαλάτης.