Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1887/Ο Θερσίτης προ της κριτικής και προ της Ιστορίας
| ←Ἱστορία λῃστρικῆς συμμορίας | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1887 Συγγραφέας: Ὁ Θερσίτης πρὸ τῆς κριτικῆς καὶ πρὸ τῆς Ἱστορίας |
Παῦλος Δερουλὲδ→ |
Ἐπιθυμῶ νὰ γράψω τὴν ἀπολογίαν ἑνὸς ἀδικηθέντος. Τὸ ὄνομα ἀνδρὸς, τὸ ὁποῖον κατέστη διὰ τῶν αἰώνων συνώνυμον ὕβρει καί περιφρονήσει, χωρὶς οὐδεμία ὑπὲρ αὐτοῦ ν’ ἀκουσθῇ φωνὴ ἀναψηλαφήσεως καὶ ἐπανορθώσεως, εἶνε δίκαιον νὰ τύχῃ ἱκανοποιήσεώς τινος καί ἀπολογίας ἐπὶ τῇ καταδίκῃ, ἣν ὑφίσταται, στιγματισθὲν ὑπὸ τῆς ὁμηρικῆς ποιήσεως. Ὑπὸ τῆς ποιήσεως δημιουργηθὲν τὸ πρόσωπον τοῦτο, δὲν ἀποδείκνυται, ἐκ τῶν κατ’ αὐτοῦ στοιχείων τῆς κατηγορίας, μοχθηρὸν καὶ ἀχρεῖον, οἷον παρέστησεν αὐτὸ ὁ ἀόμματος ραψῳδὸς, ὁ ᾄσας τὰ κλέα τῶν θεῶν καὶ τῶν ἡρώων, ἀλλ’ ἀνεπιεικὴς καὶ ἀδιάφορος φανεὶς πρὸς τοὺς μὴ ἕλκοντας τὸ γένος ἀπὸ θεῶν, οὓς ἀπέκλεισε τοῦ τεμένους τῆς μούσης του. Σπανίως ἡ ποίησις ἐστιγμάτισε μετὰ τοσαύτης ἀποστροφῆς πρόσωπον τι, εἴτε ἱστορικῶς ἀγωνισθὲν, εἴτε δημιούργημα αὐτῆς καθ’ ὁλοκληρίαν, ὅσον τὸν Θερσίτην ἡ ὁμηρικὴ ποίησις. Τὸ ὄνομα αὐτοῦ κατέστη παροιμιῶδες. Παρέστη ἐξωτερικῶς δύσμορφος, ἐσωτερικῶς οὐτιδανὸς, ἐξεπροσώπησε δὲ τὸ εἰδεχθὲς μέρος τῆς λαμπρᾶς εἰκόνος τῆς Ἰλιάδος, ἣν ἔγραψε μετ’ ἀμιμήτου χάριτος ἡ γραφὶς τοῦ θείου Ὁμήρου, παρὰ τὰς ἀπαραμίλλους φυσιογνωμίας τοῦ Ἀγαμέμνονος, τοῦ Ἀχιλλέως, τοῦ Ὀδυσσέως, τοῦ Αἴαντος, αὐτῶν τῶν Τρώων, ἑνὸς Ἕκτορος, ἑνὸς Αἰνείου. Ἂν ὁ Ἀγαμέμνων εἷνε ὁ πανελλήνιος ἡγεμὼν, ὁ «ἄναξ ἀνδρῶν, κοσμήτωρ λαῶν, ὅς μέγα πάντων Ἀργείων κρατέει, καὶ οἱ πείθονται Ἀχαιοὶ», ἔχων τὸ ἀξίωμα τοῦτο δικαίῳ καταγωγῆς ἐκ θεῶν καὶ δικαίῳ ἀναγνωρίσεως τῶν περὶ αὐτὸν ἡγεμόνων, ἂν ὁ Ἀχιλλεὺς καλεῖται διογενὴς, διότι εἰς τοὺς γάμους τῶν γονέων αὐτοῦ παρέστησαν οἱ θεοί ἐπὶ τοῦ Πηλίου. ἂν ὁ Ὀδυσσεὺς παρίστησι τὸν τύπον τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς πονηρίας μεταξὺ πάντων τῶν Ἑλλήνων, ὅσοι μετὰ τῶν Ἀτρειδῶν ἦλθον ὑπὸ τὸ Ἴλιον, ἂν ὁ Μενέλαος χαρακτηρίζεται ὡς βοὴν ἀγαθὸς, πάντες δ’ ἐν γένει οἱ πρωταγωνισταί τῆς ἀπαραμίλλου ἐκείνης ἐποποιίας ἀνάγουσι τὴν καταγωγὴν αὐτῶν εἰς θεοὺς, εἷς μόνος ἐξαιρεῖται καθ’ ὁλοκληρίαν τῆς εὐνοίας τοῦ θείου ποιητοῦ· δὲν καλεῖται οὗτος οὔτε διοτρεφὴς, οὔτε βοὴν ἀγαθὸς, οὔτε ἐκπαγλότατος πάντων ἀνδρῶν. Εἷνε ἀπόκληρος πάσης συμπαθείας καὶ χάριτος· εἷνε ὁ αἴσχιστος τῶν ἀνδρῶν, ὅσοι ὑπὸ Ἴλιον ἦλθον· ὡς τοιοῦτος δὲ στιγματίζεται δι’ εἰκόνων, αἵτινες διῃώνισαν μὲν αὐτὸν ὡς ἥρωα ρωπογραφίας, κατέστησαν δ’ ἀπὸ αἰώνων ἤδη τὸ ὄνομα του συνώνυμον τῷ φθόνῳ, τῇ κακίᾳ, τῇ μοχθηρίᾳ.
Ἡ Μοῦσα τῆς ποιήσεως συνήθως ἀντλεῖ τὰς ἐμπνεύσεις αὐτῆς καὶ τὰς εἰκόνας ἀπὸ τῶν ἀθανάτων προτύπων τοῦ ἀληθοῦς, τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τοῦ καλοῦ· ἀλλὰ δὲν δύναται νὰ διεκδικήσῃ τὴν τιμὴν ταύτην, ἂν αἱ ἐμπνεύσεις αὐτῆς δὲν ἀπορρέωσι συγχρόνως καὶ ἀπὸ τοῦ αἰσθήματος τῆς δικαιοσύνης. Ἡ ποίησις δὲν κέκληται μόνον νὰ δημιουργῇ κόσμους ἐκ τῶν θελγήτρων τῆς φύσεως, ἢ ἐκ τῶν αἰσθημάτων τῆς καρδίας, ἢ ἐκ τῶν πτήσεων τῆς φαντασίας πρὸς ἰδεώδεις κόσμους· νὰ κατατρίβῃ τὸν χρόνον αὐτῆς περὶ τὰ ἄσπιλα κάλλη τῆς σελήνης, ἢ περὶ τὰ παρθενικὰ καὶ γοητεύοντα βλέμματα τρυφερᾶς ἐρωμένης. Εἰσερχομένη εἰς τὸ εὐρὺ στάδιον τῆς ἀνθρωπίνης κοινωνίας, ἐφ’ οὗ δεινὸς ἑκάστοτε διεξάγεται ἀγὼν ἰδεῶν, αἰσθημάτων, τάσεων, συμφερόντων, ὀφείλει νὰ παραστήσῃ τον ἀγῶνα τοῦτον μετὰ πάσης ἀμεροληψίας καὶ δικαιοσύνης, χωρίς ν’ ἀποκλίνῃ ὑπὲρ τούτου ἢ ἐκείνου, ἀδίκως συμπαθοῦσα καί χαριζομένη. Ἀλλ’ ὁ Ὅμηρος ἐν τῇ περιστάσει ταύτῃ ἐπελάθετο τῶν καθηκόντων τοῦ ποιητοῦ. Ὁ ἀμίμητος σκηνογράφος τῶν ἐμψύχων καί ἀψύχων πραγμάτων δὲν ἐδείχθη ἀνώτερος ἑαυτοῦ, τῆς ἐποχῆς του· ὑπέκυψεν εἰς τὰς ἰδέας αὐτῆς, τὰ αἰσθήματα, τὰς προλήψεις. Καὶ ἐδημιούργησε τὸν Θερσίτην, ἀπεχθὲς, χυδαῖον, τὸν οἶκτον καί τὸν γέλωτα ἀπὸ αἰώνων διεγεῖρον πρόσωπον ἐν μέσῳ τοσούτων λαμπρῶν μορφῶν θεῶν, θεοειδῶν ἡρώων, ἀπαραμίλλων καὶ ἀνεπιλήπτων. Ἐδικαιοῦτο εἰς τοῦτο ὁ θεῖος ποιητὴς τῆς Ἰλιάδος; Ἐκ τῶν ὑπαρχόντων ἐν τῇ κλασικῇ ἐποποιίᾳ στοιχείων ἐξάγεται τὸ δίκαιον τῆς κατὰ τοῦ Θερσίτου κατηγορίας καὶ καταδίκης τοῦ ποιητοῦ; Θέλω τὸ ἐξετάσει διὰ βραχέων, ὑπείκων οὐχὶ εἰς ὁρμὴν τοῦ παραδόξου, ἀλλ’ εἰς αἴσθημα ἐπανορθώσεως τῆς φήμης ποιητικοῦ ἥρωος, ὅστις ἐκ τοῦ ἀγῶνος, ὃν διεξάγει ἐν τῇ Ἰλιάδι, ἐδικαιοῦτο νὰ τύχῃ εὐφημοτέρας ὅπως δήποτε μνήμης καὶ ἐντιμοτέρας ἀναγραφῆς ἐν τῇ θαυμασίᾳ πινακοθήκῃ τῶν ὁμηρικῶν ἡρώων.
Κατὰ τὸν αἰῶνα τοῦτον ἐγένοντο ἀπόπειραι πλείστων ἱστορικῶν ἐπανορθώσεων. Ἐγένετο ἀναθεώρησις τῆς ἐτυμηγορίας πολλῶν κρίσεων τῶν παρῳχημένων γενεῶν, τοιουτοτρόπως δὲ παρέστημεν θεαταὶ τοῦ φαινομένου τῆς ἀνατροπῆς πλείστων ἡμῶν γνωμῶν περὶ προσώπων, ἅτινα ἡ νεωτέρα κριτικὴ, ὁτὲ μὲν ἐζήτησε νὰ ἐξαγνίσῃ καὶ ν’ ἀποκαθάρῃ ἀπὸ τοῦ ἱστορικοῦ ρύπου, τοῦ κηλιδοῦντος τὴν φήμην αὐτῶν, ὁτὲ δὲ, καταρρίπτουσα τὰς παραδεδεγμένας ἰδέας περὶ τῆς ἀρετῆς καί τῆς ἠθικότητος μεγάλων τινῶν ἀνδρῶν τῆς ἱστορίας, νὰ παραστήσῃ αὐτοὺς ὡς σφετεριστὰς τῆς δόξης, πλαστογράφους τῆς ἀνθρωπίνης ὑπολήψεως, ἧς κατ’ οὐδένα τρόπον ἐδικαιοῦντο. Μεγάλοι ἱστορικοὶ ἔνοχοι μετεμορφώθησαν διὰ τῆς μαγικῆς λαβίδος τῆς κριτικῆς εἰς ἐξόχους ἐναρέτους, παραγνωρισθέντας ὑπὸ τῶν συγχρόνων, ἀδικηθέντας ὑπὸ τῶν μεταγενεστέρων. Ἄνδρες, κριθέντες παρὰ τῶν συγχρόνων εὐγενεῖς καί ἐνάρετοι, ὡς τοιοῦτοι δὲ παραδοθέντες ἡμῖν ὑπὸ τῆς ἱστορίας, καταγγέλλονται ἤδη σήμερον ὑπ’ αὐτῆς ὡς ἀδίκως σφετερισθέντες τὴν δόξαν. Τὰ παραδείγματα τῶν ἐπανορθώσεων τούτων εἶνε ἄπειρα, καὶ δὲν ἔχω ἀνάγκην νὰ σημειώσω αὐτὰ ἐνταῦθα. Ἀπεπειράθην ἄλλοτε νὰ ἐξαγνίσω τὴν μνήμην ἱστορικοῦ προσώπου, ἀδικηθέντος μέχρις ἐσχάτων, κατὰ τὰς ἀποδείξεις τῆς νέας ἱστορικῆς κριτικῆς. Σήμερον ἀναλαμβάνω κοπιωδέστερον ἔργον, νὰ ἐξετάσω τὸ δίκαιον ποιητικῆς ἀπεχθείας καὶ ἐκφαυλίσεως προσώπου, προκληθείσης ἕνεκα τῶν ἰδεῶν τῆς ἐποχῆς, καθ’ ἣν ἐξελίσσεται ἡ κοινωνικὴ εἰκὼν, ἧς γωνίαν τινὰ ἀναλαμβάνω ν’ ἀναπαραστήσω. Ἐν τῇ μεγάλῃ εἰκόνι τῆς Ἰλιάδος ἦτο ἀνάγκη μετὰ τῶν φωτεινῶν αὐτῆς σημείων νὰ συνδυασθῶσι καὶ τὰ σκοτεινὰ, πρὸς τὸν σκοπὸν ἴσως τοῦ ἐκ τῶν ἀντιθέσεων ἀποτελέσματος. Ἐὰν πρὸς τὸ πρῶτον ἐξελέγησαν ὑπὸ τοῦ Ὁμήρου ὁ Ἀγαμέμνων, ὁ Ἀχιλλεὺς καὶ ὁ Ὀδυσσεὺς, οἱ διοτρεφεῖς ἄνακτες τῆς γενεᾶς ἐκείνης, οἱ δικαίῳ καταγωγῆς ἐκπροσωποῦντες τὸ θεῖον δίκαιον τῆς βίας, τῆς καταπιέσεως καὶ τῶν προνομίων, πρὸς τὸ δεύτερον ἐξελέγη ὁ Θερσίτης, ὁ μόνος διαμαρτυρόμενος κατὰ τῶν ὑπερβάσεων τούτων τοῦ δικαίου, τοῦ ὁποίου ἡ ἔννοια δὲν εἶχε καθορισθῆ εἰσέτι ἐν τῇ ἑλληνικῇ κοινωνία.
Δὲν σκοπῶ νὰ ἐρευνήσω ὧδε τὰ κατὰ τὴν ὁμηρικὴν ταύτην ἐποποιίαν. Ὑπῆρξεν ὁ τρωϊκὸς πόλεμος συνέπεια τῆς ὑπὸ τοῦ Πάριδος ἁρπαγῆς τῆς Ἑλένης, τῆς παραβιάσεως τῶν νόμων τῆς ξενίας, ἣν ἐτέλεσεν υἱὸς Ἀσιανοῦ δεσπότου κατὰ τοῦ εὐγενεστάτου τῶν βασιλικῶν οἴκων τῆς τότε Ἑλλάδος; Ἢ ὑπῆρξεν ὁ ἀγὼν μεταξὺ Εὐρώπης καὶ Ἀσίας, πολιτισμοῦ καὶ βαρβαρότητος, ὁ τοσάκις ὑπὸ ποικίλα ὀνόματα καὶ περιστάσεις ἐκδηλωθεὶς ἕν τε τῇ ἀρχαίᾳ καί τῇ νεωτέρᾳ ἱστορίᾳ, ἡ δὲ πλαστικωτάτη ἑλληνικὴ φαντασία τῶν χρόνων ἐκείνων ἐκ τοῦ γεγονότος τούτου ἐδημιούργησε τὸν μῦθον τῆς ἁρπαγῆς τῆς ὡραίας Ἑλληνίδος; Δὲν σκοπῶ νὰ ἐξετάσω τὸ ζήτημα τοῦτο. Εἰσέρχομαι ἀμέσως εἰς τὸ ἀντικείμενον τοῦ θέματός μου, καταλείπων τὰ ἄλλα προβλήματα εἰς τοὺς ἱστορικοὺς καὶ ἐθνολογικοὺς ἀρχαιοδίφας.
Μεταξὺ τῶν ἀνδρῶν, οὖς ἐστιγμάτισεν ἡ ποιητικὴ γραφὶς τοῦ Ὁμήρου ὡς αἰσχίστους καὶ ἀπεχθεστάτους πρωταγωνιστεῖ ὑπὸ πᾶσαν ἔποψιν ὁ Θερσίτης. Ἐδικαιοῦτο πρὸς τοῦτο, τὰ δὲ στοιχεῖα τῆς κατ’ αὐτοῦ κατηγορίας εἷνε τοιαῦτα, ὥστε πράγματι νὰ κηρυχθῇ ἄξιος τῆς ἐπιθέσεως τοῦ ποιητοῦ; Αὐτὸ τὸ ἔπος, προσηκόντως καὶ μετ’ ἀπαθείας ἀναλυόμενον, ἐκβάλλει φωνὴν συνηγορίας ὑπὲρ τοῦ Θερσίτου.
Ἐννέα παρῆλθον ἐνιαυτοὶ, ἀφ’ ὅτου ὑπὸ τὰ τείχη τοῦ Ἰλίου ὁ στρατὸς τῶν Ἀχαιῶν μάχεται κατὰ τῶν Τρῴων ἄνευ ἀποτελέσματος. Οἱ θεοὶ τοῦ Ὀλύμπου μετέχουσι τοῦ ἀγῶνος καὶ οὗτοι, ἀλλ’ ὑπὲρ οὐδενὸς τῶν μαχομένων κλίνει ὁριστικῶς ἡ πλάστιγξ τῆς νίκης. Ὑπὲρ τῶν ἐϋκνημίδων Ἀχαιῶν ἐνδιαφέρεται ὁ Ζεὺς, ὁ πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε, ἡ Παλλὰς Ἀθηνᾶ, ἀλλ’ ἐκηρύχθησαν κατ’ αὐτῶν ἕτεροι τῶν Ὀλυμπίων, δι’ ἰδίους ἕκαστος προσωπικοὺς λόγους ἢ τοπικούς. Ὁ ἱερεὺς τοῦ Ἀπόλλωνος Χρύσης, ἰδὼν τὴν θυγατέρα αὐτοῦ καταστᾶσαν λείαν τοῦ Ἀγαμέμνονος, ἐπικαλεῖται τὸν θεὸν, οὗ τοσάκις ἐστεφάνωσε τὸν χαρίεντα ναὸν, ταύρων δὲ καὶ αἰγῶν προσήνεγκεν αὐτῷ θυσίας, νὰ προσέλθῃ ἐκδικητὴς τῆς τιμῆς του κατὰ τῶν Ἀχαιῶν. Καὶ εἰσακούει ὁ ἑκηβόλος θεὸς τοῦ φωτὸς τὴν παράκλησιν τοῦ ἱερέως του, καὶ ἐκτοξεύει κατὰ τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοπέδου διὰ τῶν ἐχεπευκῶν αὐτοῦ βελῶν τὸν λοιμὸν καὶ τὸν θάνατον. Ὑπὸ τοιαύτας ἰσοπάλους συνθήκας διεξαγόμενος ὁ ἀγὼν μεταξὺ Ἀχαιῶν καὶ Τρῴων, παρατείνεται ἀπὸ ἐννεατίας, πρὸ παντὸς ἐπὶ ζημίᾳ τῶν πρώτων, μακρὰν τῆς πατρῴας γῆς ταλαιπωρουμένων, ἀγνοούντων τι τῶν πλείστων περὶ τῶν οἰκογενειῶν των. Ὑπὲρ οὐδενὸς κλίνει ἡ νίκη· καὶ αὐτὰ τὰ μαντεῖα ἀγνοοῦσιν, ὁποία ἔσται ἡ ἔκβασις αὐτῆς, οἱ δὲ Ὀλύμπιοι ἀπὸ τῶν ἀθανάτων αὐτῶν δωμάτων συζητοῦσι καί ἐρίζουσι περὶ τοῦ μεταξὺ Ἀχαιῶν καί Τρώων ἀγῶνος ἐπὶ ὑπερβάσει τῶν ἐν τῷ Ὀλύμπῳ εἰθισμένων κοινοβουλευτικῶν κανόνων.
Μεθ’ ὅλα ταῦτα μόνοι οἱ βασιλεῖς τῶν Ἀχαιῶν ἀδιαφοροῦσι πρὸς τὰς ταλαιπωρίας, ἃς ὑφίστανται οἱ ὑπ’ αὐτῶν ἡγεμονευόμενοι ὑπὸ τα τείχη τῆς Τροίας. Ἐκ τῶν λαφύρων, τῶν διαρπαζομένων ἐκ τῶν ἐπιδρομῶν αὐτῶν κατὰ τῶν πέριξ οἰκούντων λαῶν, οἱ βασιλεῖς λαμβάνουσι τὴν μερίδα τοῦ λέοντος, εἴτε εἰς κτήνη, εἴτε εἰς σῖτον, εἰς οἱονδήποτε ἐπὶ τέλους χρήσιμον πρὸς τὰς τοῦ βίου ἀνάγκας εἶδος. Ἀλλὰ τὸ μᾶλλον περίμαχον εἶδος, τὸ ἄκρον ἄωτον τῶν λαφύρων, τὸ καθιστῶν ἀξίας λόγου τὰς δῃώσεις τῶν χρόνων ἐκείνων, εἶνε ἡ γυνή. Ἐν ἑκάστῃ ἁλώσει ἐχθρικῆς ἢ καὶ φιλικῆς χώρας οὐδέποτε λείπει ἀπὸ τῶν λαφύρων τὸ ὡραῖον φῦλον. Ἐν τῇ πρὸς τὰς ἀκτὰς τῆς τρωϊκῆς χώρας μεταβάσει αὐτῶν οἱ ἐκδικηταί οὗτοι τῆς ἁρπαγείσης ἀπίστου συζύγου τοῦ Μενελάου ἐξέρχονται εἰς Λέσβον, ὑπὸ ὁμοφύλων ἀναμφιβόλως κατοικουμένην, καὶ ἐκεῖ ὁ υἱὸς τῆς Θέτιδος μετὰ τῶν συναγωνιστῶν του ἁρπάζει ὅ,τι εὑρίσκει, ἀλλὰ μεταξὺ τῶν λαφύρων του ἐξέχουσιν ὡραῖαι Λεσβίδες παρθένοι. Ἐν μιᾷ τοιαύτῃ περιστάσει συγκομιδῆς καὶ διανομῆς λαφύρων διίστανται πρὸς ἀλλήλους Ἀχιλλεὺς καὶ Ἀγαμέμνων.
Ὁ στρατὸς τῶν Ἀχαιῶν εἶχεν ἁλώσει Θήβην, τὴν ἱερὰν τοῦ Ἀετίωνος πόλιν. Πολλὰ ἀπεκομίσατο λάφυρα ἐκ τῆς δῃώσεως ταύτης, ἀλλὰ τὸ τιμαλφέστατον πάντων εἷνε ἡ καλὴ παρθένος Χρυσηῒς, θυγάτηρ τοῦ Χρύσου, ἱερέως τοῦ Ἀπόλλωνος. Θρηνῶν ὁ πατὴρ ἐπὶ τῇ ἁρπαγῇ τῆς κόρης του, προωρισμένης βεβαίως νὰ ὑπηρετήσῃ τὰς ἀκολάστους ὀρέξεις ἀρχηγοῦ τινος τῶν Ἀχαιῶν, προσέρχεται εἰς τὸ στρατόπεδον αὐτῶν, «θοὰς ἐπὶ νῆας»,
«λυσόμενός τε θύγατρα φέρων τ’ ἀπερείσι’ ἄποινα,
στέμματ’ ἔχων ἐν χερσὶν ἑκηβόλου Ἀπόλλωνος
χρυσέῳ ἀνὰ σκήπτρῳ, καὶ ἐλίσσετο πάντας Ἀχαιοὺς,
Ἀτρείδα δὲ μάλιστα δύω, κοσμήτορε λαῶν·
»Ἀτρεῖδαί τε καὶ ἄλλοι ἐϋκνήμιδες Ἀχαιοὶ,
ὑμῖν μὲν θεοὶ δοῖεν Ὀλύμπια δώματ’ ἔχοντες
ἐκπέρσαι Πριάμοιο πόλιν, εὖ δ’ οἴκαδ’ ἱκέσθαι·
παῖδα δ’ ἐμοὶ λῦσαί τε φίλην τ τά’ ἄποινα δέχεσθαι,
ἁζόμενοι Διὸς υἱὸν ἑκηβόλον Ἀπόλλωνα».
Πάντες οἱ Ἀχαιοὶ ἐκάμφθησαν πρὸ τῶν ἱκεσιῶν τοῦ φιλοστόργου πατρὸς, ἀλλ’ εἷς μόνος ἔμεινεν ἄτεγκτος ἐνώπιον τῆς θλιβερᾶς ταύτης εἰκόνος. Ὁ Ἀτρείδης Ἀγαμέμνων, ἐφ’ ὃν ἔπεσε λάφυρον ἡ ὡραία κόρη τοῦ ἱερέως. Καὶ ἀπέπεμψεν αὐτὸν κακῶς, μέχρις ὕβρεως τοῦ σκήπτρου καὶ τοῦ στέμματος τοῦ θεοῦ. Κατέλιπεν ὁ γέρων τὰς κοίλας τῶν Ἀχαιῶν νῆας,
ἱκετεύων τὸν υἱὸν τῆς Λητοῦς πρὸς ἐκδίκησιν τῆς ὕβρεως:
«Κλῦθί μευ, ἀργυρότοξ’, ὅς Χρύσην ἀμφιβέβηκας
Κίλλαν τε ζαθέην, Τενέδοιό τε ἶφι ἀνάσσεις,
Σμινθεῦ, εἴποτέ τοι χαρίεντ’ ἐπὶ νηὸν ἔρεψα,
ἤ εἰ δή ποτὲ τοι κατὰ πίονα μηρί’ ἔκηα
ταύρων ἠδ’ αἰγῶν, τό δε μοι κρήηνον ἐέλδωρ.
τίσειαν Δαναοὶ ἐμὰ δάκρυα σοῖσι βέλεσσιν.»
Ὁ θεὸς τοῦ φωτὸς ἐπήκουσε τῶν ἱκεσιῶν τοῦ ἱερέως του· καὶ κατῆλθεν ἀπὸ τῶν κορυφῶν τοῦ Ὀλύμπου, νυκτὶ ἑοικὼς, ρίπτων τὰ ἐχεπευκῆ αὐτοῦ βέλη κατὰ τοῦ ἀχαϊκοῦ στρατοπέδου. Ἐπὶ ἐννέα ἡμέρας ἐξηκολούθησε τοῦτο, ἀπέθανον πολλοὶ καὶ ἤθελον ἐξοντωθῆ ἀναμφιβόλως, ἂν τὴν δεκάτην ἡμέραν δὲν ἐκάλει τὸν λαὸν εἰς συνέλευσιν ὁ Ἀχιλλεὺς κατὰ προτροπὴν τῆς Ἥρας, ἐνδιαφερομένης ὑπὲρ τῶν Ἀχαιῶν.
Λαβὼν τὸν λόγον ὁ Ἀχιλλεὺς, ἀποτείνεται πρὸς τὸν Ἀτρείδην, προτείνων αὐτῷ νὰ ἐρωτηθῇ τις τῶν ἐν τῷ στρατοπέδῳ μάντεων περὶ τοῦ ἐνσκήψαντος κακοῦ, καὶ περὶ τοῦ τρόπου τῆς θεραπείας.
Ἀνίσταται τότε ὁ Κάλχας Θεστορίδης, «οἰωνοπόλων ὄχ’ ἄριστος·» καὶ λέγει εἰς τὸν Ἀχιλλέα, ὅτι εἶνε πρόθυμος νὰ ἐξηγήσῃ τὴν αἰτίαν τοῦ κακοῦ, ἂν ὑπόσχεται οὗτος ὅτι θέλει προασπίσει αὐτὸν ἐν ᾗ περιπτώσει χολωθῇ ἀνὴρ, μέγα δυνάμενος παρὰ τοῖς Ἀχαιοῖς. Ὁ Ἀχιλλεὺς ὑπόσχεται εἰς τὸν Κάλχαντα τὴν ὑποστήριξίν του, καὶ ἐν ᾗ περιπτώσει χολωθησόμενος ἤθελεν εἶναι ὁ Ἀγαμέμνων. Καὶ εἶπε τότε ὁ μάντις, θαρσήσας: — Δὲν ἐξωργίσθη ἐναντίον ἡμῶν ὁ Ἀπόλλων ἐπὶ μὴ προσφορᾷ θυσιῶν εἰς αὐτὸν, ἀλλ’ ἕνεκα τοῦ ἱερέως, τοῦ ὑπὸ τοῦ Ἀγαμέμνονος προσβληθέντος, μὴ ἀπολύσαντος τὴν θυγατέρα του· ἐντεῦθεν τὰ καθ’ ἡμῶν ἐνσκήψαντα δεινὰ, ἅτινα δὲν θέλουσιν ἐκλίπει, πρὶν ἢ ἐπιστρέψωμεν τὴν θυγατέρα εἰς τὸν πατέρα αὐτῆς, ἄγοντες ἅμα ἱερὰν ἑκατόμβην πρὸς ἐξευμενισμὸν τοῦ θεοῦ.
Ἀλλ’ ὁ Ἀγαμέμνων ἐξωργίσθη ἐκ τῆς ἑρμηνείας ταύτης.
— Μάντι κακῶν, ἐπιφωνεῖ πρὸς τὸν Κάλχαντα, ἀείποτε ἀρέσκεσαι τὰ κακὰ νὰ μαντεύῃς εἰς τοὺς Ἀχαιούς. Ζητεῖς νὰ ἐπιστρέψω τὴν Χρυσηΐδα, ἀλλ’ ἐγὼ προκρίνω αὐτὴν καὶ τῆς Κλυταιμνήστρας, καθὸ ὑπερτέραν καὶ κατὰ τὸ σῶμα καὶ κατὰ τὰς φρένας. Οὐχ ἧττον, πρὸς χάριν τῶν Ἀχαιῶν θέλω ἀποδώσει αὐτὴν, ἀλλὰ καὶ οὗτοι ὀφείλουσι νὰ μοὶ δώσωσιν ἄλλην, ὄφρα μὴ οἷος Ἀργείων ἀγέραστος ἔω.
Καὶ τότε ἤρξατο βίαιος ἀγὼν μεταξὺ Ἀχιλλέως καὶ Ἀγαμέμνονος. Ὁ πρῶτος καλεῖ τὸν δεύτερον φιλοκτημονέστατον πάντων, ἀλλ’ ἀνταποδίδει τὰ ἶσα πρὸς τὸν Ἀχιλλέα ὁ Ἀγαμέμνων, συνηγορῶν ὑπὲρ τῆς μονοκρατορίας του·
«εἷς δὲ τις ἀρχὸς ἀνὴρ βουληφόρος ἔστω,
ἢ Αἴας, ἢ Ἰδομενεὺς. ἢ δῖος Ὀδυσσεὺς,
ἠὲ σὺ. Πηλείδη, πάντων ἐκπαγλότατ’ ἀνδρῶν».
Ἀλλ’ ὁ Ἀχιλλεὺς προβαίνει περαιτέρω, ἀμφισβητεῖ τὸ ἀπόλυτον αὐτοῦ κῦρος, ἀποκαλῶν αὐτὸν «ἀναιδείην ἐπιειμένον, κερδαλεόφρονα.» Ἀπειλεῖ ν’ ἀπέλθῃ τῆς Τροίας εἰς τὴν ἐριβώλακα Φθίαν, οὐχὶ δὲ νὰ κάθηται ταλαιπωρούμενος ὑπὸ τὰ τείχη, διὰ νὰ χαίρῃ ὁ μεγ’ ἀναιδὴς, ὁ κυνώπης Ἀγαμέμνων.
— Φύγε, ἀποκρίνεται ὁ Ἀτρείδης· δὲν σὲ ἱκετεύω νὰ μείνῃς· ἀρέσκεσαι πάντοτε εἰς τὰς ἔριδας. Ἐγὼ οὐδέποτε σὲ λαμβάνω ὑπ’ ὄψει, εἶνε δὲ δῶρον τῶν θεῶν ἡ ἰσχύς σου. Ἀλλ’ ὡς ἀφαιρεῖ παρ’ ἐμοῦ ὁ θεὸς τὴν Χρυσηΐδα, οὕτω θὰ σοῦ ἀφαιρέσω καὶ ἐγὼ τὴν καλλιπάρειον Βρισηΐδα, ἵνα κατανοήσῃς πόσον εἶμαι ἀνώτερός σου, πρὸς παραδειγματισμὸν δ’ ἐν τῷ μέλλοντι, ἵνα μή τις ἄλλος ζητήσῃ νὰ ἐξομοιωθῇ πρὸς ἐμέ.Ἐθλίβη ἐπὶ τούτοις ὁ Πηλείδης καὶ ἐσκέφθη ἐπί τινα στιγμὴν, ἂν ἔπρεπε νὰ ἐπιτεθῆ κατὰ τοῦ Ἀτρείδου, ἢ νὰ καταπαύσῃ τὸν χόλον του. Ἀλλ’ ἀθέατος παρέστη τότε ἡ Παλλὰς Ἀθηνᾶ, εἰς αὐτὸν μόνον φαινομένη. Ἔλαβεν ἀπὸ τῆς ξανθῆς κόμης τὸν Πηλείδην, παροτρύνουσα νὰ δώσῃ πέρας εἰς τὴν ἔριδα. Ὁ Ἀχιλλεὺς ἐπείσθη εἰς τὸν λόγον τῆς Ἀθηνᾶς, ἐπανέθηκε τὸ μέγα ξίφος του εἰς τὸν κολεὸν, μετὰ τοῦτο δ’ αὕτη ἐπανῆλθεν εἰς τὸν Ὄλυμπον. Ἀλλ’ ὁ Ἀτρείδης ἔμελλε ν’ ἀκούσῃ τὰς βαρείας ταύτας ὕβρεις τοῦ κεχολωμένου ἥρωος:
ἀποφεύγεις ν’ ἀγωνισθῇς μετὰ τῶν Ἀχαιῶν ἀριστήων· ἐν τούτοις σπεύδεις ν’ ἁρπάσῃς τὰ δώρα ἐν τῷ στρατοπέδῳ, «δημοβόρος βασιλεὺς, ἐπειδὴ οὐτιδανοῖσιν ἀνάσσεις·
ἀλλ’ ὁρκίζομαι εἰς τὸ σκῆπτρόν μου τοῦτο, ὅτι θέλουσι ποθήσει τὸν Ἀχιλλέα μετ’ ὀλίγον οἱ Ἀχαιοὶ, πίπτοντες ὑπὸ τὰς προσβολὰς τοῦ ἀνδροφόνου Ἕκτορος, σὺ δὲ θέλεις λυπηθῆ, ὅτ’ ἄριστον Ἀχαιῶν οὐδὲν ἔτισας.
Ταῦτα εἰπὼν ὁ Πηλείδης, ἐκαθέσθη, ὁ δὲ Ἀτρείδης ὠργίζετο. Ὁπότε ἠγέρθη ὁ λιγὺς τῶν Πυλίων ἀγορητὴς ὁ Νέστωρ, ὁ ἀνάσσων ἤδη ἐπὶ τρίτης γενεᾶς μερόπων ἀνθρώπων, οἰκτείρων τὴν κατάστασιν, εἰς ἣν περιῆλθεν ἐκ τῶν ἐρίδων τῶν ἡγεμόνων τὸ ἀχαϊκὸν στρατόπεδον, συμβουλεύων δὲ τοὺς διαστάντας πρὸς ὁμόνοιαν.
Ὁ λόγος τοῦ Νέστορος, «τοῦ καὶ ἀπὸ γλώσσης μέλιτος γλυκίων ρέεν αὐδὴ», κατηύνασέ πως τὸν χόλον τῶν δύο ἡγεμόνων· καὶ ὁ μὲν Πηλείδης ἀπῆλθε μετὰ τοῦ Πατρόκλου καὶ τῶν ἑταίρων του εἰς τὰς ναῦς αὐτοῦ, ὁ δ’ Ἀτρείδης διέταξε ν’ ἀποσταλῇ εἰς τὸν πατέρα αὐτῆς ἡ καλλιπάρειος Χρυσηῒς ὑπὸ τὴν ἀρχηγίαν τοῦ πολυμήτιος Ὀδυσσέως, ν’ ἀπολυμανθῇ τὸ στρατόπεδον, καὶ προσήνεγκεν εἰς τὸν Ἀπόλλωνα πρὸς ἐξιλασμὸν ἑκατόμβας «ταύρων ἠδ’ αἰγῶν παρὰ θῖν’ ἁλὸς ἀτρυγέτοιο.»Μετὰ ταῦτα διέταξε νὰ φέρωσι πρὸς αὐτὸν ἀπὸ τῆς σκηνῆς τοῦ Ἀχιλλέως, ἔστω καὶ διὰ τῆς βίας, τὴν καλλιπάρειον Βρισηΐδα. Ὑπέκυψεν ὁ Πηλείδης, οὐδ’ ἀντέστη εἰς τὴν ἀτιμίαν, ἣν προὐξένησεν αὐτῷ ὁ Ἀγαμέμνων, ὅστις καθίστατο ἤδη κύριος τοῦ πεδίου, ἐνῷ οἱ περὶ τὸν Ὀδυσσέα παρέδιδον τὴν Χρυσηΐδα εἰς τὸν πατέρα αὐτῆς, παρακαλοῦντες νὰ ζητήσῃ παρὰ τοῦ Ἀπόλλωνος συγγνώμην ὑπὲρ τῶν Ἀχαιῶν. Ἐπήκουσεν ὁ θεὸς, ἐξέλιπε δὲ παραχρῆμα ἡ βροτολοιγὸς νόσος ἀπὸ τοῦ στρατοπέδου.
Ἐμήνιεν ὁ Ἀχιλλεὺς, παρὰ τὰς ναῦς καθήμενος, τετρωμένος τὴν καρδίαν, μηδ’ εἰς τὴν ἀγορὰν πλέον προσερχόμενος, μηδὲ τῆς μάχης μετέχων. Ἀλλ’ ἡ μήτηρ αὐτοῦ Θέτις, δώδεκα ἡμέρας μετὰ τὰ γεγονότα, ἀνῆλθεν εἰς τὸν Ὄλυμπον πρὸς τὸν Δία, ζητοῦσα ἱκανοποίησιν ὑπὲρ τοῦ υἱοῦ αὐτῆς, προσβληθέντος ὑπὸ τοῦ Ἀγαμέμνονος. Ὁ Ζεὺς ὑπεσχέθη εἰς αὐτὴν, ὅτι θέλει μεριμνήσει, ἀλλὰ κρυφίως τῆς Ἤρας, ἵνα μὴ παροργίσῃ αὐτὴν, ἐγερθῶσι δὲ δυσάρεστοι ἐν τῷ Ὀλύμπῳ συζυγικαὶ διενέξεις.
Τὸν Δία δέν κατελάμβανεν ὁ νήδυμος ὕπνος την νύκτα ἐκείνην. Ἐσκέπτετο τίνι τρόπῳ νὰ ἐπενέγκῃ βλάβην τοῖς Ἀχαιοῖς πρὸς ἱκανοποίησιν τοῦ υἱοῦ τῆς Θέτιδος. Ἔπεμψε λοιπὸν τὸν Ὄνειρον εἰς τὴν σκηνὴν τοῦ Ἀγαμέμνονος, ἵνα παροτρύνῃ αὐτὸν πρὸς ἐπίθεσιν κατὰ τῶν Τρῴων, κατ’ ἐντολὴν τῶν θεῶν. Τῆς ἠοῦς ἅμα ἐπιφανείσης, ὄρθριος ἐξηγέρθη ὁ Ἀγαμέμνων καὶ ἐκάλεσεν εἰς ἀγορὰν τοὺς καρηκομόοντας Ἀχαιοὺς, εἰπὼν αὐτοῖς ὅσα νύκτωρ προσεφώνησεν αὐτῷ ὁ οὗλος ὄνειρος. Ἠκροάσαντο μετ’ εὐλαβείας τοῦ λόγου τοῦ ποιμένος τῶν λαῶν οἱ σκηπτοῦχοι τῶν Ἀχαιῶν βασιλεῖς.
Ὁ Ἀγαμέμνων, εἶπεν εἰς τοὺς Ἀχαιοὺς ὑποκριτικῶς, ὅτι πρέπει νὰ προπαρασκευσθῶσιν εἰς ἀναχώρησιν, ἀφοῦ ἀπὸ ἐννέα ἤδη ἐτῶν οὐδὲν κατώρθωσαν ὑπὸ τὰ τείχη τῆς Τροίας. Ἀλλ’ ἡ Ἀθηνᾶ, βλέπουσα ἀπὸ τῶν κορυφῶν τοῦ Ὀλύμπου προπαρασκευαζομένους τοὺς Ἀχαιοὺς, προσῆλθεν εἰς τὸν πάντων πονηρότατον, τὸν Ὀδυσσέα, μεμφομένη, καὶ παροτρύνουσα νὰ παρακωλύσῃ τὴν φυγήν. Ὁ Ὀδυσσεὺς, ἐνωτισθεὶς τῶν λόγων τῆς θεοῦ, ἔβη ἀμέσως πρὸς τὸ στρατόπεδον, καὶ ἅμα μὲν συνήντα βασιλέα καὶ ἔξοχόν τινα ἄνδρα, παρεκίνει αὐτὸν νὰ παραμείνῃ ἐν Τροίᾳ καὶ νὰ παρακινήσῃ εἰς τοῦτο καὶ τὸν λαὸν, διότι δέν εἷνε γνωστὸν ὁποῖον τὸ ἀπόκρυφον νόημα τῶν λόγων τοῦ Ἀτρείδου· ὅτε δ’ εὕρισκεν ἄνδρα τινὰ τοῦ δήμου βοῶντα, ἔπληττεν αὐτὸν διὰ τοῦ σκήπτρου ἐλέγχων, ὅτι ζητεῖ καὶ οὗτος νὰ πράττῃ κατ’ ἀρέσκειαν, δὲν ὑπακούει δὲ εἰς τοὺς ἀνωτέρους του.
«οὐ μέν πως πάντες βασιλεύσομεν ἐνθάδ’ Ἀχαιοί.
οὐκ ἀγαθὸν πολυκοιρανίη· εἷς κοίρανος ἔστω,
εἷς βασιλεὺς, ᾧ ἔδωκε Κρόνου παῖς ἀγκυλομήτεω
σκῆπτρον τ ἠδὲ θέμιστας, ἵνα σφίσι βασιλεύῃ.»
Ἅπαντες οἱ τοῦ δήμου ὑπήκουον εἰς τὸν βασιλέα τῆς Ἰθάκης. Μόνος δὲ εἷς ἐπέμενε παρακούων.
Οὗτος ἦτο ὁ Θερσίτης, οὗ ὁ ποιητὴς παρέδωκε τοῖς μεταγενεστέροις τὴν ἑπομένην εἰκόνα.
«..... ἔπεα φρεσὶν ᾗσιν ἄκισμά τε πολλὰ τε ᾔδη,
μὰψ, ἀτὰρ οὐ κατὰ κόσμον, ἐριζέμεναι βασιλεῦσιν,
ἀλλ’ ὅ.τι οἱ εἴσαιτο γελοίϊον Ἀργείοισιν
ἔμμεναι· αἴσχιστος δὲ ἀνὴρ ὑπὸ Ἴλιον ἦλθεν.
φολκὸς ἔην· χωλὸς δ’ ἕτερον πόδα· τὼ δὲ οἱ ὤμω
κυρτὼ, ἐπὶ στῆθος συνοχωκότε· αὐτὰρ ὕπερθεν
φοξὸς ἔην κεφαλὴν, ψεδνὴ δ’ ἐπενήνοθι λάχνη.
ἔχθιστος δ’ Ἀχιλῆϊ μάλιστ’ ἦν ἠδ’ Ὀδυσῆϊ.
τὼ γὰρ νεικέεσκε....»
Ἐν τῇ στιγμῇ ἐκείνῃ, καθ’ ἦν ὁ Ὀδυσσεὺς συνήντησεν ἐν τῇ ἀγορᾷ τῶν Ἀχαιῶν τὸν Θερσίτην, ἤλεγχεν οὗτος τὸν Ἀτρείδην, σχεδὸν ἐπαναλαμβάνων τοὺς λόγους, οὓς προηγουμένως ὁ Ἀχιλλεὺς ἀπηύθυνεν εἰς τὸν Ἀγαμέμνονα, ζητοῦντα παρ’ αὐτοῦ τὴν Βρισηίδα πρὸς ἀποζημίωσιν ἐπὶ τῇ ἀπωλείᾳ τῆς Χρυσηΐδος.
«Ἀτρείδη, ἔλεγεν ὁ Θερσίτης, διατὶ στενοχωρεῖσαι; αἱ σκηναί σου εἷνε πλήρεις χαλκοῦ, καὶ ἐξαιρέτων γυναικῶν, ἃς δίδομεν οἱ Ἀχαιοὶ, εἰς σὲ, ὡς τὸν πρώτιστον, ὅταν κυριεύσωμεν πόλιν τινὰ, ἀλλ’ ἀντὶ τούτων σὺ κακὰ μόνον παρέχεις ἡμῖν. Εἶτ’ ἀποστρεφόμενος πρὸς τοὺς συμπατριώτας του, ρίπτει κατὰ προσώπου αὐτῶν τὰ ἀκόλουθα ὀνειδιστικὰ ἔπη:
«ὦ πέπονες, κάκ’ ἐλέγχ’, Ἀχαΐδες, οὐκέτ’ Ἀχαιοί,
οἴκαδέ περ σὺν νηυσὶ νεώμεθα, τόν δε δ’ ἐῶμεν
αὐτοῦ ἐνὶ Τροίῃ γέρα πεσσέμεν, ὄφρα ἴδηται
ἢ ρὰ τί ὅς χ’ ἡμεῖς προσαμύνομεν, ἠὲ καὶ οὐκί.
ὅς καὶ νῦν Ἀχιλῆα, ἕο μέγ’ ἀμείνονα φῶτα,
ἠτίμησεν, ἑλὼν γὰρ ἔχει γέρας, αὐτὸς ἀπούρας,
ἀλλὰ μάλ’ οὐκ Ἀχιλῆϊ χόλος φρεσὶν, ἀλλὰ μεθήμων.
ἦ γὰρ ἄν Ἀτρείδη, νῦν ὕστατα λωβήσαιο.»
Οἱ ὀνειδισμοὶ οὗτοι τοῦ Θερσίτου, ἀνήκουστοι βεβαίως διὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους τοῦ θείου δικαίου, ἦτο ἑπόμενον νὰ συνταράξωσι τοὺς περὶ τὸν Ἀγαμέμνονα. Καὶ ἠγέρθη ἀμέσως ὁ Ὀδυσσεὺς, ἵνα ἐκδικήσῃ τὴν κατὰ τοῦ πανελληνίου ἄνακτος ἐπίθεσιν. «—Θερσῖτ’ ἀκριτόμυθε, λιγύς περ ἐὰν ἀγορητὴς, ἴσχεο, μηδ’ ἔθελ’ οἷος ἐριζέμεναι βασιλεῦσιν». Μόνος σὺ ἐκ πάντων τῶν Ἀχαιῶν ἀγορεύεις, κερτομῶν κατὰ τῶν βασιλέων. Ἀλλὰ νὰ μὴ κληθῶ πατὴρ τοῦ Τηλεμάχου, ἂν δὲν σὲ τιμωρήσω. Καὶ ἔπληξεν ὁ Ὀδυσσεὺς τὸν δυστυχῆ ἀγορητὴν διὰ τοῦ χρυσοῦ σκήπτρου κατὰ τὸ μετάφρενον καὶ τοὺς ὤμους· ἔκλαυσεν οὗτος, τὸ δὲ πρόσωπόν του κατέστη τοσοῦτον ἀχρεῖον, ὥστε ἅπαντες ἡδὺ γέλασσαν οἱ Ἀχαιοὶ ἐπὶ τῇ πράξει ταύτῃ τοῦ Ὀδυσσέως, «ὅς τὸν λωβητῆρα ἐπεσβόλον ἔσχ’ ἀγοράων.» Καὶ μετὰ ταῦτα, ὁ Ὀδυσσεὺς κατὰ πρῶτον, ἀκολούθως δ’ ὁ Γερήνιος ἱππότα Νέστωρ διὰ προσφωνήσεως πρὸς τὸν Ἀγαμέμνονα παρεκίνησαν αὐτὸν νὰ μὴ στενοχωρηθῇ ἐπὶ ταῖς τοιαύταις ἐπιθέσεσιν, ἀλλὰ ν’ ἀναλάβῃ τὴν ἡγεμονίαν τοῦ στρατοῦ τῶν Ἀχαιῶν, τὴν δὲ Τροίαν θέλει ἐκπολιορκήσει συνῳδὰ πρὸς τὰ θεοπρόπια, τὰ ἑρμηνευθέντα ἄλλοτε ὑπὸ τοῦ Κάλχαντος, κατὰ τὰ ὁποῖα οἱ Ἀχαιοὶ ἔμελλον νὰ πολεμήσωσιν ἐπὶ ἐννέα ἔτη ὑπὸ τὸ Ἴλιον, τὸ δέκατον δ’ ἔτος ἦτο ὡρισμένον ὑπὸ τῶν θεῶν νὰ κυριεύσωσι τὴν εὐρυάγυιαν πόλιν.
Τοιαύτη ἡ εἰκὼν τοῦ Θερσίτου ἐν τῇ Ἰλιάδι. Ἀναμφιβόλως ὁ ποιητὴς δικαιοῦται νὰ παράσχῃ κατὰ τὰς ἐμπνεύσεις αὐτοῦ καὶ τὰς συμπαθείας τοῦτον ἢ ἐκεῖνον τὸν τύπον εἰς τὰ πρόσωπα τῆς φαντασίας τοῦ. Ἀλλ’ ὅσον ταῦτα καὶ ἂν εἶνε φαντασιώδη δημιουργήματα, πρέπει νὰ ἦνε εἰλημμένα οὐχ ἧττον ἀπὸ τοῦ κοινωνικοῦ βίου, ἀπὸ τῶν δράσεων αὐτοῦ καί τῶν περιπετειῶν, νὰ ἦνε δὲ κατ’ ἐξοχὴν παραστάσεις ἠθικῆς τινος ἀρχῆς, ἀλλὰ ζωντανῆς καί δρώσης ἐν τῷ θεάτρῳ τῶν ἀνθρωπίνων παθῶν. Καὶ ὁ Θερσίτης ἐν τῇ περιστάσει ταύτῃ δὲν ἀντιπροσωπεύει ἱστορικόν τι πρόσωπον, τὸ ὁποῖον πιστῶς ἐζήτησε νὰ παραδώσῃ ὁ ποιητὴς τοῖς μετ’ αὐτὸν, ἀλλ’ οὔτε αὐθαίρετον μόνον καὶ τυχαῖον πλάσμα φιλοπαίγμονος φαντασίας. Ὁ κατὰ τὸν Ὅμηρον δυσμορφώτατος καί αἰσχρότατος τῶν ἀγωνιστῶν, ὅσοι ὑπὸ τὰς ὁδηγίας τοῦ Ἀγαμέμνονος ἦλθον ὑπὸ τὰ τείχη τῆς Τροίας, ἀκριβέστερον ἐξεταζόμενος, ἐκπροσωπεῖ κοινωνικήν τινα ἀρχὴν, ἥτις τότε κατὰ πρῶτον ἐμφανιζομένη ἐπὶ τῆς ἱστορικῆς σκηνῆς, κέκληται εἰς βραδύτερον χρόνον νὰ πρωταγωνιστήσῃ ἐν τῷ μόλις ἤδη ἐπὶ τῶν ὁμηρικῶν χρόνων ἀποκαλυπτομένῳ βίῳ τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος. Οὕτω πρέπει νὰ ἐξετασθῇ ὁ Θερσίτης, συμφώνως πρὸς τὰς ἰδέας τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ἥτις μόλις ἐξελθοῦσα τοῦ μυθικοῦ κύκλου τῶν θεῶν, ζῇ καὶ ἐνεργεῖ ἤδη ἐν τῷ κύκλῳ τῶν ἡρώων, ὑφ’ ὧν ἐκπροσωπεῖται, καὶ οἵτινες ἅπαντες κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον, εἰ καὶ ἄνθρωποι ἤδη, ἄγουσι τὴν ἀρχὴν αὐτῶν εἰς τοὺς θεοὺς, ὧν ὑπῆρξαν γόνοι, θεμιτοί ἢ ἀθέμιτοι, κατὰ τὰς κοινωνικὰς θεωρίας τῶν χρόνων ἐκείνων.
Ἡ πολιτικὴ ἐκείνη κοινωνία ἦτο θεοκρατικὴ καθ’ ὁλοκληρίαν, μεθ’ ὅλον τὸν ἀνθρώπινον χαρακτῆρα, ὃν ἤρξατο ἐν Ἑλλάδι λαμβάνουσα ἐπὶ τῶν ἡρωϊκῶν χρόνων. Ἡ ἱστορικὴ κίνησις δὲν ἀντιπροσωπεύεται ὑπὸ τοῦ συνόλου τοῦ ἔθνους, ἔστω καὶ ὑπὸ μιᾶς προεξαρχούσης αὐτοῦ φυλῆς, ἀλλ’ ὑπό τινων οἰκογενειῶν, ἀναγουσῶν τὴν ἀρχὴν αὐτῶν εἰς θείαν καταγωγήν. Ὁ ἄνθρωπος κατὰ τὴν ἱστορικὴν ταύτην περίοδον ἄρχεται μὲν λαμβάνων συνείδησιν τῆς προσωπικότητος, αὐτοῦ, ἀλλ’ αὕτη ὑφίσταται τοὺς ἀναποδράστους νόμους τῆς ἀνάγκης, ὧν τὴν ἐνέργειαν οὔτε οἱ θεοὶ δύνανται ν’ ἀποφύγωσιν· οὕτως ἡ ἱστορία αὐτοῦ δὲν εἷνε ἀνεξάρτητος ἀπὸ τῆς ὑπερτάτης τοῦ θείου βουλήσεως· ἀγωνίζεται μὲν, μάχεται, κινδυνεύει, ἀλλὰ θεός τις ἵσταται ὄπισθεν αὐτοῦ, κατευθύνων πρός τινα σκοπὸν τα διαβήματά του. Ἡ βουλὴ τῶν ἀνθρώπων εἶνε ἀπήχησις τῆς ἐν ταῖς ἀκρωρείαις τοῦ Ὀλύμπου βουλῆς τῶν θεῶν. Οὐδὲν τελεῖται ἐν τῷ κόσμῳ τῶν μερόπων, τὸ ὁποῖον δὲν προαποφασίζεται ἐν τῷ κόσμῳ τῶν ἀθανάτων. Εἷνε ἀληθὲς, ὅτι παρίσταται πολλάκις τὸ πρωτάκουστον φαινόμενον τῆς πάλης ἥρωος κατὰ θεοῦ, ἀλλ’ ὄπισθεν τοῦ ἥρωος τούτου θεὸς εἶνε ὁ μαχόμενος. Δὲν δύναται ὁ ἄνθρωπος νὰ πράξῃ τι παρὰ τὴν γνώμην τῶν θεῶν. Οὐαὶ δὲ εἰς ἐκεῖνον, ὅστις θελήσῃ νὰ παρακούσῃ. Ἐπιβάλλεται αἰωνία εἰς αὐτὸν τιμωρία. Διατὶ ὑφίσταται τοσοῦτον ἀμείλικτον ποινὴν ἐπὶ τοῦ Καυκάσου ὁ τοῖς ἀνθρώποις το πῦρ δωρησάμενος Προμηθεύς, εἰ καὶ θεός; Διατί ἐτιμωρήθησαν ἐν τῷ ᾍδῃ καὶ ἀλλαχοῦ τοσοῦτοι ἄλλοι ἀποστάται κατὰ τῶν θείων δεδογμένων;
Οὕτως οἱ ἥρωες φέρουσι τὸ θεῖον κῦρος κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην· οἱ βασιλεῖς εἶνε θεῶν γόνοι. Ἐντεῦθεν τὸ γόητρον αὐτῶν καὶ ἡ ὑπεροχὴ ἐπὶ τοῦ πλήθους. Λαὸς δὲν ὑπάρχει. Προσκαλεῖται μὲν συνέλευσις τῶν Ἀχαιῶν, ὡς μνημονεύεται πολλάκις ἐν τῇ Ἰλιάδι, ἄλλα τοῦτο γίνεται κατὰ τύπους μόνον, πράγματι ὑποβάλλονται εἰς τὰς συνελεύσεις ταύτας τετελεσμένα γεγονότα. Μόνον οἱ βασιλεῖς συζητοῦσιν, ἐρίζουσι, διαπληκτίζονταν τὸ πολὺ πλῆθος παρίσταται παθητικὸς μάρτυς τῶν διαδραματιζομένων σκηνῶν, οὐαὶ δ’ εἰς ἐκεῖνον, ὅστις ἤθελε τολμήσει νὰ ψέξῃ. Εἶνε πατριαρχικὴ ἡ κοινωνία ἐκείνη. Ὑπάρχουσί τινες σχέσεις οἰκειότητος μεταξὺ βασιλέων καί θεραπόντων, πολλάκις μυστικοσυμβούλων χρέη ἐκτελούντων, ἀλλ’ αἱ σχέσεις αὗται ἀπορρέουσιν ἀπὸ τῆς πλήρους ἐξαρτήσεως τῶν μὲν ἀπὸ τῶν δέ. Ὑπὸ τὰς συνθήκας δὲ ταύτας θεμελιοῦται καὶ λειτουργεῖ ἡ ἀρχέγονος ἐκείνη ἐν Ἑλλάδι πολιτικὴ κοινωνία.
Ἡ κοινωνία αὕτη ἐρείδεται ἤδη ἐπὶ βάσεων μᾶλλον ἀνθρωπίνων, ἢ αἱ προηγηθεῖσαι θεοκρατικαὶ καθ’ ὁλοκληρίαν τῆς Ἀνατολῆς κοινωνίαι. Ἐν ταύταις μία μόνον ἐκπροσωπεῖται ἠθικὴ δύναμις, ὁ θεὸς, ἔξω τοῦ κύκλου τοῦ ὁποίου δέν ὑπάρχει ἀτομικότης, δέν ὑπάρχει ἐλευθερία, κοινωνία, πολιτεία. Ἀλλ’ ἐν τῷ ἤδη ἀποκαλυπτομένῳ ἐν τῷ ἱστορικῷ βίῳ ἑλληνικῷ κόσμῳ, ὁ ἄνθρωπος λαβὼν το πῦρ τῆς τέχνης παρὰ τοῦ Προμηθέως, παρίσταται ἐπὶ τῆς σκηνῆς τοῦ παγκοσμίου δράματος. ἔχων συνείδησιν ἑαυτοῦ καὶ τῶν πράξεών του, ὑφίσταται καταλογισμὸν ἐπ’ αὐταῖς. Ἐντεῦθεν ἡ διαφορὰ τοῦ ἀνατολικοῦ καὶ τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου, οἷος ἐκπροσωπεῖται ἐν τοῖς ποιητικοῖς δημιουργήμασι τῶν ἀνατολικῶν λαῶν καί τῶν Ἑλλήνων. Ἐν τοῖς πρώτοις ἐκλείπει ὁ ἄνθρωπος ἐνώπιον τοῦ θεοῦ, ἐνῷ ἐν τοῖς δευτέροις ἀνέρχεται μέχρις αὐτοῦ, διεκδικῶν ὑπὸ πᾶσαν ἔποψιν τὴν ἀτομικότητα αὐτοῦ καὶ τὴν ἐλευθερίαν.
Ἀλλ’ ἡ κοινωνία αὕτη εἷνε μοναρχικὴ καὶ ἀριστοκρατική. Εἷς κοίρανος, εἷς βασιλεὺς, ἐκ τοῦ θεοῦ ἕλκων τὸ γένος καὶ τὸ δίκαιον. Τὸ σκῆπτρον τοῦ Ἀγαμέμνονος κατεσκεύασεν ὁ ἀριστοτέχνης τοῦ κόσμου ἐκείνου, ὁ Ἥφαιστος, δοὺς αὐτὸ εἰς τὸν Δία, παρ’ οὗ μετεβιβάσθη εἰς τὸν Ἑρμῆν, ὅστις τὸ ἔδωκεν εἰς τὸν Πέλοπα, οὗτος εἰς τὸν Ἀτρέα, παρ’ οὗ ἔλαβεν αὐτὸ ὁ Θυέστης, κληροδοτήσας εἰς τὸν Ἀγαμέμνονα. Τοιαύτη ἡ γενεαλογία τοῦ σκήπτρου τούτου, τὸ ὁποῖον εἶνε τὸ σύμβολον τῆς φυσικῆς καὶ ἠθικῆς ἐπὶ τῶν λαῶν ἰσχύος. Δὲν εἶνε ἐπιτετραμμένον ν’ ἀμφισβητήσῃ τις ἀτιμωρητεὶ τὸ κοινωνικὸν κῦρος τοῦ σκήπτρου τούτου. Μόνον ἰσόβαθμος δύναται νὰ ἐπικρίνῃ τὰς πράξεις τοῦ ἄνακτος τῶν λαῶν, τὰ αὐτὰ ἔχων μετ’ αὐτοῦ ἐκ καταγωγῆς δίκαια. Οὕτω συγχωρεῖται εἰς τὸν Ἀχιλλέα, καὶ εἰς οἱονδήποτε αὐτῷ ὁμότιμον, νὰ ἐπιτεθῇ κατὰ τοῦ Ἀγαμέμνονος, ἀλλ’ εἰς τους μὴ τοιαύτους ἀπαγορεύεται παρὰ τῶν καθεστηκότων ἐθίμων. Ὁ Ἀχιλλεὺς, στερούμενος τῆς Βρισηΐδος, ὑποκύπτει, ἀλλὰ δικαιοῦται νὰ ὑβρίσῃ τὸν ἅρπαγα. Ἐπιτρέπουσι τοῦτο τὰ σύγχρονα ἤθη. Ἀλλὰ τιμωρεῖται πᾶς ἄλλος, ὅστις δὲν δύναται ν’ ἀναγάγῃ τὴν ἀρχὴν αὐτοῦ εἰς θεῖον γένος.
Ἐντεῦθεν ἡ τρομερὰ καὶ ἀδυσώπητος καταδίκη τοῦ Θερσίτου ἐν τῇ Ἰλιάδι. Ὁ Θερσίτης δὲν ἦγε τὸ γένος ἐκ θεῶν, ἐστερεῖτο ἄρα τῶν δικαίων τῶν λοιπῶν ἀνάκτων, ἐνώπιον τοῦ Ἀγαμέμνονος καὶ τῶν μετ’ αὐτοῦ ἡρώων. Ὅτε δὲ ἐτόλμησε νὰ ἐπικρίνῃ τὴν συμπεριφορὰν τῶν ὑπὸ τα τείχη τῆς Τροίας Ἀχαιῶν ἡγεμόνων, οἵτινες ἀντὶ νὰ σκεφθῶσι τίνι τρόπῳ ἠδύναντο νὰ πληρώσωσι τὸν σκοπὸν, δι’ ὃν ἐξεστράτευσαν, κατηνάλισκον πολύτιμον χρόνον πρὸς ἀμοιβαίας ἔριδας ἐν τῇ διανομῇ τῶν λαφύρων, ἀδιαφοροῦντες περὶ τῆς πατρῴας γῆς, ἐτιμωρήθη σκληρότατα ὑπὸ τοῦ ἄνακτος Ὀδυσσέως, ὡς διαμφισβητήσας τὸ θεῖον κῦρος τοῦ μεγάλου ἡγεμόνος Ἀγαμέμνονος. Ἐν τῇ συνειδήσει τῶν χρόνων ἐκείνων δέν ἠδύνατο νὰ ἐπέλθῃ διάφορος λύσις τοῦ ἐπεισοδίου τούτου. Θὰ ἦτο ἄρνησις τῶν ὑφισταμένων θεσμῶν, ἂν αἱ μομφαὶ τοῦ Θερσίτου κατὰ τοῦ Ἀγαμέμνονος, ὅσῳ καὶ ἂν ἦσαν δίκαιαι, ἐτύγχανον ἀπηχήσεως ἐν τῷ στρατοπέδῳ τῶν Ἀχαιῶν.
Δὲν γινώσκομεν τὰ κατὰ τὸν ποιητὴν τῆς Ἰλιάδος. Ἀλλ’ εἴτε εἷς ἢ πολλοὶ εἶνε οἱ ποιηταὶ τοῦ ἀθανάτου ἔπους, ἦσαν ἀναμφιβόλως θαυμασταὶ τῆς βασιλικῆς ἀρχῆς. Ἐν χρόνοις κοινωνικοῖς, μήπω προηγμένοις ἔτι, οἱ ποιηταὶ εἷνε οἱ εὐνοούμενοι τῶν αὐλῶν καὶ τῶν βασιλέων. Ὁ ποιητὴς δὲν εὑρίσκει ἀπήχησιν ἐν τῇ εὐρείᾳ κοινωνικῇ συνειδήσει, παρὰ τῷ λαῷ. Τοιοῦτοι ἦσαν οἱ ὑπὸ τῶν ὁμηρικῶν ἐπῶν μνημονευόμενοι Φήμιος καὶ Δημόδοκος, ὅμοιοι πρὸς τοὺς περιλαλήτους ἐκείνους Minnesinger καὶ Bardes τοῦ τιμαριωτικοῦ μέσου αἰῶνος. Ὁ ποιητὴς τῆς Ἰλιάδος, μνημονεύων τὸ ἐπεισόδιον τοῦτο τῆς ἀποστασίας τοῦ Θερσίτου, δὲν ἠδύνατο ἢ νὰ στιγματίσῃ αὐτὸν, διεγείρων τὸν γέλωτα τῶν παρὰ πότον ἀκροωμένων κατὰ τοῦ ἀτυχοῦς διαμαρτυρηθέντος. Τὰ κοινωνικὰ ἤθη ἐνεθάρρυνον τὸν ποιητὴν, ἐπέβαλλον αὐτῷ τοῦτο. Καὶ ψάλλων τὴν ἔριδα τοῦ Ἀχιλλέως καὶ τοῦ Ἀγαμέμνονος, ἐπροπηλάκισε τὸν ἄσημον ἐξ Αἰτωλίας ἐπαναστάτην, ὅστις πρῶτος ἐτόλμησε νὰ διαμαρτυρηθῇ κατὰ τοῦ θείου δικαίου, οἷον ἐκράτει ἐν τῇ ἐποχῇ ἐκείνῃ, μυριοτρόπως δ’ ἐξεδηλοῦτο καθ’ ἑκάστην ὑπὸ τὰ τείχη τῆς Τροίας.
Οὕτως ἐν τῇ δυσειδεῖ καί αἰσχρᾷ φυσιογνωμίᾳ τοῦ Θερσίτου διατυποῦται ἡ πρώτη κριτικὴ τῆς βασιλικῆς ἀρχῆς ἐν τῇ ἀρχαίᾳ ἑλληνικῇ συνειδήσει. Τὸ ἀξίωμα εἷς κοίρανος ἄρχεται ἀμφισβητούμενον. Οἱ βασιλεῖς ἁρπάζουσιν ὑπὲρ ἑαυτῶν τὰ λάφυρα, προκαλοῦντες τὴν ὀργὴν τῶν θεῶν, ἥτις πίπτει κατ’ ἐξοχὴν ἐπὶ τῶν πολλῶν, τῶν προσφερόντων μόνον τὴν θυσίαν τοῦ αἵματος, ἀλλὰ μηδὲν λαμβανόντων. Οὐδεὶς δικαιοῦται νὰ διαμαρτυρηθῇ· εἰς οὐδένα ἐπιτρέπεται νὰ ἐρωτήσῃ, διατὶ ἐπὶ τοσαῦτα ἔτι ταλαιπωρεῖται ὁ στρατὸς τῶν Ἀχαιῶν ὑπὸ τὰ τείχη τῆς Τροίας, ἵνα ἐκδικήσῃ τὴν ὑβρισθεῖσαν τιμὴν τοῦ ἡγεμονικοῦ τῶν Ἀτρειδῶν οἴκου. Εὑρίσκεται ὁ Θερσίτης, ὁ πρῶτος ἐξανιστάμενος κατὰ τῆς καταστάσεως ταύτης, ἀλλὰ τιμωρεῖται σκληρῶς ὑφ’ ἑνὸς τῶν περὶ τὸν Ἀγαμέμνονα ἡρώων, ἵνα τιμωρηθῇ σκληρότερον ὑπὸ τῆς ποιητικῆς ἐτυμηγορίας τῆς Ἰλιάδος.
Ὑποστηρίζω, ὅτι τὸ ἐπεισόδιον τοῦτο, δημιούργημα βεβαίως τοῦ ποιητοῦ, ἀλλ’ εἰλημμένον ἐκ τῶν συγχρόνων ἰδεῶν καὶ αἰσθημάτων, παρίστησι προφανῶς σκηνήν τινα τῆς πάλης τῆς δημοκρατίας πρὸς τὸ θεῖον δίκαιον. Τούτου μὲν εἶνε ἀντιπρόσωποι οἱ διοτρεφεῖς τῶν Ἀχαιῶν ἄνακτες, ὁ Ἀγαμέμνων, ὁ Ἀχιλλεὺς, ὁ Ὀδυσσεὺς, ἐκείνης δὲ ὁ Θερσίτης. Εἷνε λαμπροὶ οἱ πρῶτοι, γόνοι καὶ ἔκγονοι θεῶν, καλλίμορφοι, κοσμούμενοι ὑφ’ ὅλων τῶν πλεονεκτημάτων θείας καταγωγῆς. Τοὐναντίον ὁ Θερσίτης φέρει καὶ ἐπί τῆς μορφῆς καὶ ἐν τῇ ψυχῇ τὰ ταπεινὰ καὶ δυσειδῆ ἴχνη τῆς καταγωγῆς του. Δὲν ἀνέχεται εἰσέτι ἡ δημοσία συνείδησις τὴν κοινωνικὴν ἐπανάστασιν, ἥτις ἀμυδρῶς δι’ αὐτοῦ διαφαίνεται ἐν τῷ στρατοπέδῳ τῶν Ἀχαιῶν. Ἐγείρει ὁ εἷς τῶν πολλῶν τὴν ἀγανάκτησιν, τὴν περιφρόνησιν, τὸν γέλωτα, στρατιώτης αὐτὸς, τολμῶν νὰ ψέξῃ ἄνακτας, οἷος ὁ Ἀγαμέμνων. Ὁ δὲ ποιητὴς, ὁ ἐν ταῖς αὐλαῖς θαλπόμενος, περιγράφων τοιοῦτον ἐπεισόδιον, δὲν ἠδύνατο ἢ νὰ περιγράψῃ αὐτὸ τοιουτοτρόπως, ἵνα εὐχαριστήσῃ ἐκείνους, παρὰ τῇ τραπέζῃ τῶν ὁποίων ᾖδε τὰ κλέη ἀνδρῶν ἡρώων, τῶν προγόνων των, ἐπιφωνῶν ἅμα εἰς τὴν σύγχρονον αὐτῷ κοινωνίαν, ἐνῷ ἐστιγμάτιζε τὸν ἀποστάτην Θερσίτην, οὐκ ἀγαθὸν πολυκοιρανίη. Οἱ ποιηταὶ τῶν χρόνων ἐκείνων ἦσαν οἱ κατ’ ἐξοχὴν ἀντιπρόσωποι τῆς ἠθικῆς καὶ διανοητικῆς κινήσεως τῆς ἐποχῆς των, οἱ διδάσκαλοι καὶ οἱ μυσταγωγοὶ τῆς κοινωνίας, διδάσκοντες διὰ τῶν ἐπῶν αὐτῶν τὸν λαόν. Δὲν ἠδύνατο ἄρα ὁ ποιητὴς τῆς Ἰλιάδος, περιγράφων σκηνὴν, φυσικώτατα δυναμένην νὰ ἐξελιχθῇ ἐν τῷ ἀχαϊκῷ στρατοπέδῳ, ἀτομικῆς ἐξεγέρσεως κατὰ ἡγεμόνων, περὶ μικρὰ ἐριζόντων, ἐνῷ ἐλυμαίνετο τὸ πολὺ πλῆθος ὁ λοιμὸς καὶ ἡ ἐρήμωσις, ἢ νὰ στιγματίσῃ τὸν ἥρωα τῆς ἐξεγέρσεως, ἀγωνιζόμενος ὑπὲρ τοῦ θείου δικαίου τῶν ἡγεμόνων, τὸ ὁποῖον οὐδεὶς ὤφελε νὰ ὑποβάλῃ εἰς ἔλεγχον, καὶ μάλιστα ἀνήκων εἰς τὰς ἥττονας τάξεις τῆς κοινωνίας.
Ἀλλ’ ὁ Ὅμηρος παρέστησε τὸν Θερσίτην πρότυπον φυσικῆς δυσμορφίας. Ἦτο φυσικώτατον τοῦτο διὰ τὰς αἰσθητικὰς ἰδέας τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Τὸ καλὸν ἦτο προσὸν τῶν θεῶν καὶ τῶν αὐτοῖς ἐναλιγκίων ἀνθρώπων, πρὸς τούτοις ἦτο ἀπαύγασμα τοῦ ἐσωτερικοῦ ἀνθρώπου. Οἵα ἡ μορφὴ, τοιάδε καὶ ἡ ψυχή. Ἀπὸ τῆς πρώτης ἑλληνικῆς ἀρχαιότητος τὸ καλὸν ἐν τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει ἐθεοποιεῖτο. Οἱ ἐν Σικελία Ἐγεσταῖοι ἤγειραν βωμὸν, κατὰ τὸν Ἡρόδοτον, εἰς νεανίσκον, «κάλλιστον Ἑλλήνων τῶν κατ’ ἑωυτόν· διὰ δὲ τὸ ἑωυτοῦ κάλλος ἠνείκατο παρὰ Ἐγεσταίων τὰ οὐδεὶς ἄλλος, ἐπὶ γὰρ τοῦ τάφου αὐτοῦ ἡρώϊον ἱδρυσάμενοι, θυσίῃσιν αὐτὸν ἱλάσκονται.» Τὸ κάλλος τοῦ σώματος ἦτο ἡ ἐξωτερικὴ ἐκδήλωσις τοῦ κάλλους τῆς ψυχῆς. Ὁ δὲ ποιητὴς τῆς Ἰλιάδος, ἐν τῷ ἀγῶνι ἐκείνῳ μεταξὺ τῆς χυδαϊκῆς δημοκρατίας καὶ τῆς θεοειδοῦς παμβασιλείας, συνηγορῶν ὑπὲρ τῆς δευτέρας καὶ στιγματίζων ἕνα ἀποστάτην κατὰ τῶν θείων κοινωνικῶν νόμων, ὤφελε, παριστῶν αὐτὸν ὡς διεφθαρμένον τὴν ψυχὴν, νὰ παραστήσῃ ἐπίσης καὶ ὡς δυσειδέστατον τὴν μορφήν· οὕτω τὸ ἀποτέλεσμα τοῦ σκοποῦ διττῶς θὰ ἦτο καταφανές. Ὁ λαὸς, ἐφ’ οὗ συνήθως ἐπιδρῶσι μᾶλλον τὰ ὁρατὰ, ἢ τὰ ἀόρατα, ἤθελεν ἐκ τῆς ἀναγνώσεως αἰσθανθῆ μείζονα ἀποστροφὴν καὶ καταφρόνησιν πρὸς τὸν δύσμορφον Θερσίτην, ἢ πρός τινα καλὸν ἄλλως ἐπικριτὴν τοῦ Ἀγαμέμνονος. Δὲν συμβαίνει τοῦτο μόνον παρὰ τῷ ποιητῇ τῆς Ἰλιάδος. Ἐν αὐθεντικοῖς συγγράμμασιν, ἐν ποιητικοῖς ἔργοις ἱστορικῶν χρόνων, εἴτε ἐξ ἀποστροφῆς, εἴτε πρὸς δημιουργίαν ἀποτελέσματος, οἱ ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ, οἱ ἀποστάται τῶν κοινωνικῶν καθεστώτων, παρουσιάσθησαν πλέον ἢ ἅπαξ ὑπὸ τῶν ἀγανακτούντων ἀντιπάλων των ὡς πρότυπα φυσικῆς δυσμορφίας. Μόνον οἱ εἰς τὰς ἀνωτάτας τῆς κοινωνίας τάξεις ἀνήκοντες εἷνε οἱ εὐειδεῖς, οἱ κανονικοὶ τὴν μορφὴν, οἱ ἐν ἑαυτοῖς ἐκπροσωποῦντες τὸ καλὸν ὑπὸ τὴν φυσικὴν καὶ ἠθικήν αὐτοῦ παράστασιν· οἱ ἄνθρωποι τῶν κατωτάτων κοινωνικῶν τάξεων καὶ ἐν τῇ ποιήσει καὶ ἐν τῇ τέχνῃ παρίστανται συνήθως ὡς ὑποδεέστεροι τὸ φυσικὸν εἶδος, ὡσεὶ βαρύνει ἐπ’ αὐτῶν, κατὰ θείαν μοῖραν, οὐ μόνον ἡ ἠθικὴ καὶ κοινωνικὴ μείωσις, ἀλλὰ συγχρόνως καὶ ἡ φυσικὴ ἐλάττωσις.
Συμβαίνει τοιοῦτό τι βεβαίως καὶ ἐν τῇ περιστάσει ταύτῃ παρὰ τῷ ποιητῇ τῆς Ἰλιάδος. Ὁ ἑλληνικὸς κόσμος, ὁ κόσμος τοῦ καλοῦ καὶ τῆς ἐλευθερίας, τῆς ὡραίας ἀτομικότητος, ὡς λέγει ὁ Ἕγελος, παρουσιάζετο μόλις ἐπὶ τῆς ἱστορικῆς σκηνῆς διὰ τῆς θείας ἐποποιίας, τῆς ἱερᾶς τῶν Ἑλλήνων βίβλου. Ἀλλὰ δὲν ἦτο ἔτι κόσμος τελείως ἐλεύθερος, βαρύνει ἐπ’ αὐτοῦ ἡ πολιτικὴ θεοκρατία, τὸ θεῖον δίκαιον τῶν Ὀλυμπίων, μεταβιβασθὲν διὰ τῆς γεννήσεως ἐπί τῶν ἡρώων καὶ τῶν βασιλέων τῶν χρόνων ἐκείνων. Ἡ μετὰ πολλοὺς αἰῶνας πλήρης ἀποκαλυφθεῖσα ἐπὶ τῆς ἑλληνικῆς γῆς ἐλευθερία δὲν εἶχεν ἔτι εἴπει τὸν λόγον αὐτῆς ἐν τῇ συνειδήσει τοῦ ἔθνους. Ὅτε δὲ χυδαῖος ἀνὴρ διεξεδίκησεν ἐν τῷ στρατοπέδῳ τῶν Ἀχαιῶν ὑπὸ τὰ τείχη τῆς Τροίας ἐξ ὀνόματος αὐτῆς ἀνθρώπινα δίκαια, ἐστιγματίσθη καὶ ἐδυσφημήθη ἀμειλίκτως ὑπὸ τοῦ ἀντιπροσώπου τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως, παραστήσαντος τὸν Θερσίτην ὡς τὸν ἐσωτερικῶς καί ἐξωτερικῶς δυσμορφότατον τῶν Ἀχαιῶν, ἐνῷ ἐλάμβανον τὴν θείαν τοῦ κάλλους ἀμοιβὴν ἕτεροι ἥρωες, γόνοι ἢ ἔκγονοι θεῶν. Τοιοῦτοι ἦσαν οἱ παῖδες τῆς Ἀγλαΐας καὶ τῆς Θέτιδος:
«Νιρεὺς, ὃς κάλλιστος ἀνὴρ ὑπὸ Ἴλιον ἦλθεν
τῶν ἄλλων Δαναῶν μετ’ ἀμύμονα Πηλείωνα.»
Ν. Καζαζησ