Εθνικόν Ημερολόγιον του Έτους 1891/Ο Γούμενος της Αναφωνήτρας
| ←Εἰς ἐκείνην… | Ἐθνικὸν Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1891 Συγγραφέας: Ὁ Γούμενος τῆς Ἀναφωνήτρας |
Ἡ μπερλίνα→ |
Ἐν Ἀθήναις, Ἰανουάριος 1890.
- Φίλτατέ μοι,
..Ἂς φλυαρῇ ὅ,τι θέλει ἡ λεγομένη παρ’ ἡμῖν κριτική, ἐκεινη τοὐλάχιστον — καὶ αὐτή ἐπικρατεῖ ἀτυχῶς σήμερον εἰς τὰς στήλας τῶν ἐφημερίδων — ἥτις, ἀνάλογος πρὸς τὰ θεατρικὰ καὶ ἑἑτεροπρόςωπα γραΐδια τὰ ἐπαγγελλόμενα τὸ ἔργον τῆς προξενητρὶας, ἐπαγγέλλεται καὶ αὕτη μετὰ κωμικῆς σοβαρότητος νὰ ὑπερτιμᾷ ἢ ὑποβιβάζῃ, κατὰ τὸ δοκοῦν ἑκάστοτε, καὶ αὐτὰ ἀκόμη τὰ εὐγενῆ προϊόντα τῆς διανοίας. Ἐγὼ τοὐλάχιστον πιστεύω ἀδιστάκτως ὅτι τὴν ἐπιτυχίαν ἑνὸς ὡραίου ποιήματος δύνασαι ἀσφαλέστερον νὰ κρίνῃς διὰ τῆς ἰδίας σου καρδίας. Ὅταν ὁ ποιητής, οἱοςδήποτε οὗτος, κατορθόνει νὰ εἰςδύῃ εἰς τὰ μύχια αὐτῆς, καὶ νά σε συγκινῇ, νὰ σοῦ διαθρύπτῃ τὴν ψυχὴν καί σε ἠλεκτρίζῃ εἰς ἐνθουσιασμὸν μεταρσιῶν σε ἐπὶ τῶν πτερύγων τῆς φαντασίας του ὑπεράνω τῆς συνήθους πεζότητος τῆς καθημερινῆς ζωῆς εἰς ἄλλον εὐγενέστερον κόσμον, τότε, πίστευσέ με, δὲν ἔχεις ἀνάγκην νὰ κρατῇς συγχρόνως καὶ τὸ σφυγμόμετρον τῆς κριτικῆς διὰ νὰ ρυθμίζῃς τὴν θερμοκρασίαν τῶν αἰσθημάτων, τὰ ὁποῖα διεγείρονται καὶ πλημμυροῦσιν ἐν σοι ὑπὸ τὴν αὐτόματον ἐκείνην ἐντύπωσιν.
Τοιοῦτον ποίημα, ἓν τῶν ἁγνοτέρων καὶ εὐοσμοτέρων ἀνθυλλίων τοῦ νεωτέρου ἑλληνικοῦ Παρνασσοῦ, ἐκ τῶν ὀλιγίστων κατ’ ἐμὲ καλλιτεχνημάτων, ὅσα ἔχει νὰ ἐπιδείξῃ ἡ φιλολογικὴ παραγωγὴ τοῦ λήξαντος ἔτους, εἶνε ὁ Γούμενος τῆς Ἀναφωνήτρας, ὃν ἐπ’ ἐσχάστων ἐφιλοτέχνησεν ἡ πλαστικὴ καὶ θερμουργὸς γραφὶς τοῦ κ. Ἀνδρέου Μαρτζώκη, τοῦ ἡδυμόλπου Ζακυνθίου ἀοιδοῦ, γνωστοῦ καὶ ἐξ ἄλλων τρυφερῶν καὶ χαριεστάτων ἔργων. Ἴσως εἰς τὰς στήλας τῶν ἡμερησίων φύλλων, εἰς τὰς ὁποίας ἀνακαλύπτεις καθ’ ἑκάστην παρὰ τὸ χαβιάριον Γέλβας πρώτης ποιότητος καὶ τόσους ἀπροςδοκήτους ποιητικοὺς ἀστέρας, ἐπίσης πρώτης ποιότητος καὶ τούτους, ἴσως, λέγω, δὲν συνήντησες οὔτε τὸν τίτλον τοῦ ποιήματος οὔτε τοῦ ποιητοῦ τὸ ὄνομα ἀκτινοβολοῦντα ἐντὸς ἐπιφωνημάτων θαυμαστικῶν καὶ ἠλεκτρικῶν φώτων. Μή σε ἐκπλήττῃ τοῦτο. Ὁ κ. Μαρτζώκης δὲν ἔσχε, φαίνεται, τὴν πρόνοιαν νὰ ἀνήκῃ καὶ αὐτὸς εἰς τὴν κρατοῦσαν πολιτικὴν τῆς φιλολογίας. Διότι πρέπει νὰ ἠξεύρῃς ὅτι ἐδῶ ἡμεῖς οἱ ἐν ἀδελφικῇ συμπνοίᾳ ἀλληλοτρωγόμενοι κλασικοὶ ἀπόγονοι τοῦ Περικλέους, δὲν ἔχομεν μόνον συμμορίαις κομματαρχῶν, συμμορίας οἰκοπεδοφάγων καὶ κολλυβιστῶν συμμορίας· ἔχομεν καὶ συμμορίας φιλολογικάς! Δὲν ἠξεύρω κατὰ πόσον ἀποβαίνει αὐταῖς ἐπικερδὲς τοιοῦτον ἐμπόρευμα, δάφνη τοὐτέστιν ἄφυλλος καὶ δόξα διᾴττουσα, ἠξεύρω μόνον ὅτι ὁ κ. Μαρτζώκης γράφει ὑπὲρ τῆς τέχνης καὶ διὰ τὴν τέχνην μόνον. Εἶνε ποιητής, ὄχι διότι δὲν ἔχει ἄλλο τι προχειρότερον ν’ ἀσχοληθῇ, ἀλλὰ διότι αἰσθάνεται τὴν ψυχικὴν ἀνάγκην νὰ ἦνε. Θὰ κρίνης καὶ σύ περὶ τούτου μετ’ ὀλίγον.
Προλαμβάνω ὅμως νὰ εἴπω, ὅτι δὲν σκοπῶ νὰ γράψω τεχνοκρισίαν. Ἁπλῶς θὰ σοὶ ὑποτυπώσω τὰς ἐντυπώσεις μου, ἃς κατέλιπεν ἐπὶ τῆς ψυχῆς μου ἡ ἀνάγνωσις τοῦ ἔργου, τὸ ὁποῖον ὑπῆρξε δι’ ἐμὲ μία τῶν σπανίων καὶ ἐκλεκτῶν πνευματικῶν ἀπολαύσεων.
Ὁ Ζακύνθιος ποιητής, εὐτυχὴς πάντοτε περὶ τὰς πρώτας αὑτοῦ συλλήψεις, ἃς γνωρίζει νὰ ἐμπνέηται ἐκ τῶν ἁγνοτέρων πηγῶν τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ ὡραίου, ὑπῆρξεν ὑπέρ ποτε εὐτυχὴς καὶ εἰς τὴν εὕρεσιν τῆς βάσεως, ἐφ’ ἧς ἵδρυσε τὸ ἐν λόγῳ καλλιτέχνημά του. Ὁ Γούμενος τῆς Ἀναφωνήτρας στηρίζεται εἰς τὸ ἑξῆς ἱστορικὸν καὶ πραγματικὸν γεγονός:
Ὅταν ὁ σεπτὸς πολιοῦχος τῆς Ζακύνθου Διονύσιος ὁ Σιγοῦρος, παραιτηθεὶς τοῦ ἀρχιερατικοῦ Θρόνου τῆς Αἰγίνης, ἠσκήτευεν ἐν τῇ ἐν Ζακύνθῳ Μονῇ τῆς Ἀναφωνητρίας, ἄγνωστός τις καὶ δι’ ἄγνωστον αἰτίαν ἐφόνευσε τὸν μόνον τοῦ Ἁγίου ἀδελφόν. Ὁ φονεὺς φεύγων τὴν καταδίωξιν τῆς Ἀρχῆς, προςτρέχει ὡς εἰς ἄσυλον ἀσφαλὲς εἰς τὴν μονήν, προςπίπτει εἰς τοὺς πόδας τοῦ Ἠγουμένου, καὶ ἀγνοῶν ὅτι εὑρίσκεται πρὸ τοῦ ἀδελφοῦ τοῦ ἰδίου του θύματος ἐκμυστηρεύεται εἰς αὐτὸν τὸ ἔγκλημά του, κατονομάζει τὸν φονευθέντα, καὶ ζητεῖ μετὰ δακρύων ἔλεος καὶ βοήθειαν. Εἰς τὸ ἀπαίσιον ἄκουσμα ἡ καρδία τοῦ ἀδελφοῦ κατασπαράσσεται· ἀλλ’ ἡ μακροθυμία τοῦ Ἁγίου ἀντὶ νὰ ζητήσῃ ἐκδίκησιν τοῦ ἀδελφικοῦ αἵματος, παρέχει τοὐναντίον συγγνώμην εἰς τὸν φονέα, τὸν περιθάλπει καὶ τὸν ἀποκρύπτει ἀπὸ τὰ ὄμματα τῶν μετὰ μικρὸν καταφθασάντων ὀργάνων τῆς ἐξουσίας, τὰ ὁποῖα, πρώτην τότε φορὰν ἐπὶ ζωῆς του ψευσθείς, ἀποπλανᾷ εἰς ἐναντίαν ὁδόν, μεθ’ ὃ διὰ λέμβου σώζει τὸν πρόςφυγα εἷς τὴν ἀπέναντι ἀκτήν.»
Το πλῆρες δραματικότητος καὶ ὕψους ποιητικοῦ γεγονὸς τοῦτο, ὅπερ αὐτὸ καθ’ ἑαυτὸ, ὡς ἐξετέθη ἀνωτέρω, ἀποκαλύπτων τὸ ὑπερκόσμιον τοῦ χαρακτῆρος καὶ τὴν ἰσόθεον αὐταπάρνησιν τοῦ Ἁγίου, λαλεῖ ἀμέσως καὶ ῥαγδαίως εἰς τὴν ψυχήν τοῦ ἀκροατοῦ, ἐξεγεῖρον ἐν αὐτῷ τὴν συντριβὴν ἅμα καὶ τὴν κατάπληξιν, πρέπει νὰ ἰδῇς ὁποῖον κάλλος καὶ οἵαν αἴγλην προςκτᾶται ὑπὸ τὸν ζωοποιὸν χρωστῆρα τοῦ κ. Μαρτζώκη, καὶ δι’ οἵων θαυμαμασίων στίχων διακρυσταλλοῦται καὶ ἀκτινοβολεῖ ἀπ’ ἀρχῆς ἕως τέλους τοῦ ποιήματος. Καὶ ἔτι πλέον ὁ ποιητής, πρὸς παραγωγὴν μείζονος καὶ καλλιτεχνικωτέρας ἐντυπώσεως, καὶ ἵνα καταστήσῃ τὸ ἔργον του μᾶλλον ἐποικοδομητικὸν καὶ ἀκροτέρας αἰσθητικῆς ἀρτιότητος, παρίστησιν ἐν τέλει τὸν φονέα, προτρέχοντα τοῦ χρόνου, συντετριμμένον ὑπὸ τοῦ ἐλέγχου καὶ τῆς μετανοίας εἰς ἣν διεφώτισε τὴν τέως σκοτεινὴν αὐτοῦ ψυχήν ἡ ἀγγελικὴ συγγνώμη τῆς τραυματισθείσης ἀδελφικῆς καρδίας, καὶ παριστώμενον ἀφανῆ μάρτυρα τῆς ἀποθεώσεως τοῦ Ἁγίου, ἣν ἀπέδωκεν αὐτῷ, ἅμα θανόντι, ἡ συνείδησις καὶ ἡ πίστις τοῦ λαοῦ.
Δὲν ἐπιχειρῶ νά σοι ὑποβάλω ὑπὸ τὸν αὐστηρὸν ἔλεγχον τῆς κριτικῆς καὶ νὰ ἀναλύσω ἐν ἀκριβολόγῳ λεπτομερείᾳ τὸ ἔργον τοῦ κ Μαρτζώκη, μὴ φιλοδοξῶν ἄλλως τε φήμην τεχνοκρίτου. Σοῦ ὑπεσχέθην νὰ σοῦ ἐκθέσω τὰς ἐξ αὐτοῦ ἐντυπώσεις μου καὶ ἀτομικὴν ὅλως γνώμην. Ἐκεῖνοι οἵτινες, ὡπλισμένοι μὲ τὰς καλλιλογικὰς διατάξεις τοῦ Ἐγέλου καὶ τοῦ Leveque, νομίζουν ὅτι ἀποφαινόμενον, περὶ τῶν ἔργων τῆς τέχνης, εἰσὶν ὑποχρεωμένοι νὰ διυλίσωσι καὶ τὰς τελευταίας ἀδιοράτους λεπτομερείας ἑνὸς ἑκάστου αὐτῶν, πιθανὸν νὰ ἀνακαλύψωσι καὶ τεχνικὰ τοῦ ποιήματος ἁμαρτήματα, τὰ ὁποῖα ἐγὼ οὔτε ἐφρόντισα, οὔτε ᾐσθάνθην τὴν ἀνάγκην νὰ ἐξονυχίσω, αἰτιώμενοι ἴσως αὐτοῦ τὴν μὴ ἔντεχνον καὶ ὀργανικὴν κατάταξιν τῆς ὕλης, ἢ τοὺς ἐνιαχοῦ τυχὸν πλατειασμούς, τὴν ὑπερβάλλουσαν πιθανὸν συνοχὴν ἐν τῇ φράσει που καὶ τῇ ἐννοίᾳ, ἢ πιθανώτερον τὴν πρὸς τὸ ἑπτανησιακὸν ἰδίωμα ἀποκλίνουσαν γλωσσικὴν περιβολὴν τοῦ ποιήματος. Τὸ εἶδος καὶ ὁ τρόπος οὗτος τοῦ κρίνειν, θὰ ἦτο, νομίζω, παρεμφερὴς πρὸς τὴν ἀφελῆ ἀξίωσιν ἐκείνου ὅςτις, προκειμένου νὰ ἐκφέρῃ γνώμην περὶ ὡραίας γυναικός, ἀναμφισβητήτως ὡραίας, ἀνεκάλυπτεν ὅτι ἡ δεῖνα ἀπροςδιόριστος γραμμὴ τοῦ δεξιοῦ ὠτός αἴφνης ἢ τοῦ λιχανοῦ δὲν διαγράφεται ἐπακριβῶς κατὰ τοὺς ἀνατομικοὺς ὅρους τῆς τέχνης, ἀδιαφορῶν ἂν τὸ σύνολον τοῦ σωματικοῦ κάλλους γοητεύῃ καὶ κατακτᾷ ἐξ αὐτομάτου τὸν θεατήν. — «Ἀλλά, κύριε τεχνοκρίτα, τῷ παρατηρεῖς, δὲν βλέπεις ὁποίαν χάριν καὶ ἔκφρασιν καὶ ζωὴν καὶ αἴγλην καὶ δρόσον ἀποπνέει ἡ σπαργῶσα αὐτὴ καλλονή;» — «Ἀδιάφορον, σᾶς ἀπαντᾷ οὗτος. Ἐγὼ δὲν παρατηρῶ τὸ σύνολον· μ’ ἐνδιαφέρει ἡ λεπτομέρεια ἐκείνη τὴν ὁποίαν διακρίνω μόνος ἐγώ!»
Παρερχόμενος ὅθεν παρομοίας τυχὸν λεπτολογίας, ἃς ἤθελεν ἴσως ἀνακαλύψει τὸ ὀξυδερκὲς ὄμμα τοιούτου ἀστείου τεχνοκρίτου, ἀξιοῦντος νὰ ἀντιλαμβάνηται τοῦ αἰσθητοῦ καλοῦ ὑπὸ τὸ μικροσκόπιον, ἀρκοῦμαι νά σοι παρατηρήσω ᾧδε ὅτι μόνον ὡς πρὸς τὸ γλωσσικὸν ἔνδυμα τῶν ὑψηλῶν νοημάτων τοῦ ποιήματος δύναταί τις νὰ καταγνώσῃ ποιάν τινα ἀμέλειαν τοῦ ποιητοῦ. Ἐνίοτε λ. χ ἡ φράσις ὑπολείπεται τῆς ὑψιπετοῦς καὶ φλογερᾶς ἰδέας, ἣν ζητεῖ νὰ περικλείσῃ, ὡς ἀσθενικὸν σῶμα ψυχὴν ἔντονον καὶ διάπυρον. Καί ποτε θαρρεῖς οὕτως ὅτι ἡ ἰδέα καὶ τὸ αἴσθημα πλημμυρεῖ τοὺς στίχους του καὶ διεκφεύγει καὶ ἐξατμίζεται. Οὐτωσὶ ὁ Γούμενος δὲν εἶνε βεβαίως πάντῃ ἀπηλλαγμένος τοῦ ξενοζήλου ἑπτανησιακοῦ ἰδιώματος ὅπερ ζημιοῖ τὰ πλεῖστα τῶν ἔργων τῶν ἑπτανησίιων ποιητῶν, ἂν οὐχὶ ὡς πρὸς τὴν λέξιν — διότι ὁ κ. Μαρτζώκης ἀναμφιλέκτως γνωρίζει τελειότερον παντὸς ἄλλου νὰ ἀρύεται ἐκ τῶν καθαρωτέρων πηγῶν τῆς δημοτικῆς τὴν ἐξωτερικὴν μορφὴν τῶν στίχων του — ἀλλ’ ὡς πρὸς τὸ ὕφος τοὐλάχιστον καὶ τὴν πλοκὴν τῶν λέξεων καὶ τῶν περιόδων. Ἐν τούτοις οἱ στίχοι του εἰσὶ πάντοτε ἔντονοι, πλαστικοί, εὔφωνοι, ζωγραφικώτατοι, πλούσιοι εἰς εἰκόνας καὶ μεταφοράς, καὶ νομίζεις ὅτι αἰσθάνεσαι τὴν φρικίασίν των ἢ τὴν ἁπαλήν των γλυκύτητα καὶ μελῳδίαν ἀλληλοδιαδόχως κυκλοφοροῦσαν εἰς τὰς φλέβας σου, ὁσάκις ὁ ποιητὴς ζωγραφίζει ἐναλλὰξ τὴν ἐξωτερικὴν φύσιν ὁτὲ μὲν γαληνιῶσαν καὶ χλοάζουσκν ἐν ἁρμονίᾳ γραμμῶν καὶ χρωμάτων θαυμασίων, ὁτὲ δὲ ἐξαγριουμένην καὶ βρέμουσαν καὶ οἱονεὶ φρενητιῶσαν ἐν τῇ καταπληκτικῇ συγκρούσει τῶν στοιχείων αὐτῆς. Ἀλλὰ καὶ ὅταν ἀποκαλύπτῃ ἡμῖν τὸν ἐσωτερικὸν αὐτοῦ μικρόκοσμον καὶ τὴν ἐκ τοῦ ἠθικοῦ κόσμου παραγομένην πάλην ἐν τῷ βάθει τῆς ἀνθρωπίνης καρδίας, νομίζεις ὅτι οἱ στίχοι του ἀντηχοῦσιν εἰς τὰ μύχια τοῦ στήθους σου καὶ εἰςπνέεις ὅλον τὸ ἄρωμά των, ἁγνὸν καὶ αἰθέριον.
Ἐν ἀρχῇ τοῦ ποιήματος ὁ ποιητής περιγράφει την Μονὴν τῆς Ἀναφωνητρίας, ἣν παρομοιάζει πρὸς
ξέσκεπο μνῆμα ποῦ ἡ ζωὴ θάφτεται νὰ πλαγιάσῃ
προσμένοντας τὸν θάνατο νἀλθῇ νὰ τὸ σκεπάσῃ,
καὶ ἔνθα, φεύγων τὴν τύρβην τῶν ἐγκοσμίων ὁ Ἅγιος ἀποσύρεται ἐν τῇ γαλήνῃ καὶ τῇ σιγῇ ἵνα ἀφιερώσῃ τὰς ὑπολοίπους ἡμέρας εἰς προςευχὴν καὶ κατάνυξιν θείαν. Διὰ στίχων δὲ μαλακῶν, ὡς ἀπὸ βελούδου, μελῳδικῶν ὡς τὸ μινύρισμα βρυοσκεποῦς ῥυακίου, γαληνίων ὡς ἡ συνείδησις τοῦ ἥρωός του, περιγράφει τήν ἁγνότητα καὶ τὴν γαλήνην τῆς μοναστικῆς ζωῆς τοῦ Ἡγουμένου, οὗ τὸ ὑπερκόσμιον καὶ θεοειδὲς τοῦ χαρακτῆρος εἰκονίζει διὰ τῆς ἑξῆς ἀπαραμίλλου εἰκόνος:
’Σ τὸ διάβα του τὰ λούλουδα ἁγνοῦν, μοσχοβολοῦνε,
τὦνα μὲ τ’ ἄλλο σμίγουνε, γλυκὰ κρυφομιλοῦνε·
ὅπου πατήσῃ, ὅπου διαβῇ βγαίνει χλωρὸ χορτάρι
κι’ ἐμπρός του γέρνουν τὴν κορφὴ ὁ πεῦκος, τὸ θυμάρι.
κι’ οἱ βάτοι ἀπομακρύνονται μὲ μιᾶς ’ς τὸ πέρασμά του.....
Ἀλλὰ τὴν ὑπεράνθρωπον ψυχὴν καὶ τὴν οὐρανίαν ἁγνότητα τοῦ Ἡγουμένου, κλίνοντος γόνυ πρὸ τῆς εἰκόνος τῆς Παναγίας, παριστᾶ διὰ τῶν ἑξῆς ἐξαισίων στίχων, δι’ ὧν νομίζεις ὅτι ἡ ψυχή του προςευχομένη συγκοινωνεῖ ἀληθῶς μετὰ τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῶν ἀγγέλων του:
λόγα γλυκὰ κι’ ἀπόκρυφα εἰς τὴν Παρθένα λέει,
κι’ ἐνῶ μιλεῖ……………………………………………………
’ς τὰ λόγια του τὸ ’κόνισμα, ἀστράφτει, ζωντανεύει,
ἡ Παναγιὰ τρεμάμενο τὸ βλέφαρο ἀναδεύει,
τὸ θεῖο της βλέμμα στρέφεται, τριγύρω φωσφορίζει,
τὸ ῥίχνει ’ς τὸν Καλόγερο, τὴν ὄψιν του φωτίζει,
τὰ χείλη της σαλεύουνε καὶ τοῦ χαμογελοῦνε,
θαρρεῖς ὁπῶς τοῦ κρένουνε, πῶς τοῦ κρυφομιλοῦνε…
Εἰπέ μοι, διὰ τίνος ἆρά γε ἄλλης ὑψηλοτέρας καὶ μεγαλοπρεπεστέρας εἰκόνος ἠδύνατο νὰ ἐνσωματωθῇ ἡ θεία ἔννοια τῆς πρὸς τὸ θεῖον προςευχῆς, καὶ ἡ μυστηριώδης ἀνάτασις ψυχῆς εὐσεβοῦς πρὸς τὸν Πλάστην;
Καὶ οὕτως, ἑνῶ ὁ ποιητὴς παρέχει ἡμῖν τέλειον ὑπόδειγμα ἀληθοῦς χριστιανικῆς φύσεως ἐν τῷ προςώπῳ τοῦ ἥρωός του, προοιωνίζεται συγχρόνως καὶ τὴν προςεχῆ αὐτοῦ ἀποθέωσιν διὰ τῶν ἑξῆς ὡραίων στίχων ἀποπνεόντων ἄρωμα ἀληθοῦς χριστιανικῆς πίστεως:
…Τὸ μέτωπό του φωτεινὸ στεφάνι περιζώνει·—
ἄφθαρτο στέμμα, οὐράνιο, ποῦ ὁ Πλάστης τοῦ προσφέρει
γιὰ τὸ φθαρτὸ, τὸ γήϊνο, ποῦ ἦλθε νὰ τοῦ φέρῃ·
Διάφανο καὶ ἄσπρο σύγνεφο διπλόνει τὸ κορμί του.
λευκὴ πορφύρα, πὤφαναν, οἱ ἄγγελοι γιὰ στολή του.
Εἰς τὸ πρῶτον μέρος τοῦ ποιήματος τὸ ἐπιγραφόμενον ὁ Φονηᾶς, καὶ ἐξ οὗ ἄρχεται ἡ κυρία διήγησις, ὁ ποιητὴς περιγράφει διὰ ζοφερῶν χρωμάτων τὴν θυελλώδη καὶ ἐξηγριωμένην ἐκείνην νύκτα, καθ’ ἦν, ἐνῷ
’ς τὴ πλάσι μέσα τὴν ὠργισμένη
δέετ’ ὁ Γέρος· ἄγρυπνος μένει…
προσφεύγει αἴφνης εἰς τὴν Μονὴν ὁ καταδιωκόμενος φονεὺς ζητῶν ἔλεος καὶ σωτηρίαν. Τὸ μέρος τοῦτο τοῦ ποιήματος θὰ ἴδῃς ὅτι βρίθει ὡραίων πράγματι παρομοιώσεων καὶ εἰκόνων ἀμιμήτων, αἵτινες διαδέχονται ἀλλήλας γοργαί, ζωηραί, ῥαγδαῖαι καὶ μεγαλοπρεπεῖς, ὡς ἡ μανία τῶν στοιχείων, ἣν εἰκονίζει. Ἀλλ’ ὀφείλω νὰ μὴ παρέλθω ἀσημείωτον μίαν ἰδίως ἐξ αὐτῶν, δι’ ἧς ὁ ποιητὴς αἰσθητοποιεῖ τὴν προςευχήν τοῦ δεομένου Ἁγίου παρομοιάζων αὐτὴν πρὸς λευκὴν περιστεράν, διασχίζουσαν καὶ ἀνερχομένην τοὺς αἰθέρας ὑπεράνω τῶν κεραυνῶν καὶ τῆς θυέλλης:
Ἡ προσευχὴ του ’ς τὸ μαῦρο αἰθέρα
ἀσπρίζει, λάμνει σὰν περιστέρα,
σκορπάει τὰ νέφη, τρέχει, ἀρμενίζει,
τ’ ἀστροπελέκι παραμερίζει.
ἀστράφτει, λάμπει μεσ’ ’ς τὸ σκοτάδι
’σὰ οὐράνιο τόξο μέσα ’ς τὸν ᾅδη…
Σὲ ἐρωτῶ, φίλτατέ μοι, διερχόμενος τοὺς στίχους αὐτοὺς δὲν νομίζεις ἆρα γε ὅτι σὲ καταλαμβάνει αἴσθημά τι δέους ἅμα καὶ ψυχικῆς ἀναθαρρήσεως συγχρόνως, ἐν τῇ ἀντιθέσει τῆς μαύρης θυέλλης πρὸς τὴν λευκὴν εἰκόνα τῆς προςευχῆς, ὡςανεὶ ζητούσης νὰ ἐξευμενίσῃ καὶ πραΰνῃ τὴν ἐξαγριωθεῖσαν καὶ ὠρυομένην φύσιν;
Ἀλλ’ ὡς σοὶ εἶπον, αἱ εἰκόνες, αἱ μεταφοραὶ καὶ αἱ παρομοιώσεις διαδέχονται καὶ παράγουσιν ἀλλήλας, ὡς ἐκπλήξεις, γραφικαὶ ὑπὸ φασματοσκόπιον, ἡ μία καλλιτεχνικωτέρα τῆς ἄλλης, πρὶν ἢ προφθάσῃς νὰ περικλείσῃς ὅλα τὰ χρώματα καὶ τὴν ἔκτασιν αὐτῶν ἐν τῇ πεπληρωμένῃ ἤδη ἐξ αὐτῶν φαντασίᾳ σου. Ἡ σκηνὴ κατ’ ἐξοχὴν ἐκείνη, καθ’ ἥν ὁ Ἡγούμενος, ἐξομολογῶν τὸν φονέα, ἀκούει παρ’ αὐτοῦ τὸ ἀπαίσιον καὶ φονικὸν ἄκουσμα, ὅτι δηλαδὴ ὁ ζητῶν εὐσπλαγχνίαν καὶ ἔλεος εἶνε ὁ δολοφόνος τοῦ ἰδίου του ἀδελφοῦ, καὶ ἀπὸ τῆς ὁποίας ἄρχεται κορυφούμενον τὸ δραματικὸν ἐνδιαφέρον καὶ ἡ κεντρικὴ ἰδέα τοῦ ὅλου ποιήματος, ἐκτυλίσσεται δι’ εἰκόνων καὶ μετὰ ψυχολογικῆς δυνάμεως τοιαύτης, ὥςτε οἱ στίχοι του νομίζεις ὅτι λαμβάνουσιν αἴσθησιν πρὸς στιγμὴν καὶ ἐμψυχοῦνται καὶ ἀντηχοῦν καὶ συγκλονίζουν τὰ βάθη τῆς ψυχῆς. Ἀληθῆ δὲ ἀνατριχίασιν ἐξεγείρουσιν αἱ ἑξῆς στροφαί, καθ’ ἃς ἓν δάκρυ τοῦ Ἁγίου αὐτομάτως ἀναβλύσαν ἀπὸ τοὺς μυχοὺς τῆς ἐξίσου θανατωθείσης ἐπὶ τῷ ἀκούσματι ἀδελφικῆς του καρδίας, διολισθαίνει ἐπὶ τῆς χειρὸς τοῦ φονέως καί συμμίγνυται καὶ ἀδελφοῦται οἱονεὶ πρὸς τὰ ἐπ’ αὐτῆς νωπὰ ἴχνη τοῦ χυθέντος αἵματος. Ἄκουσέ τους καὶ εἰπέ μοι ἂν δὲν αἰσθανθῇς διὰ τῶν παλμῶν τῆς ἰδίας σου καρδίας ὅλον τὸν σπαραγμὸν καὶ τὴν ἀγωνίαν τῆς ἰδικῆς του:
Τ’ ἄτιμο χνῶτο τοῦ φονηᾶ ποῦ χύθηκε ’ς τ’ αὐτί του
σταλάζει ’ς τὴν ψυχή του
καὶ βόσκει μέσ’ ’ς τὰ σπλάχνα του, μέσ’ ’ς τὴς καρδιᾶς τὰ φύλλα
θανάτου ἀνατριχίλα....
Κρυφὰ ἕνα δάκρυ κύλισε ἀπὸ τὸ βλέφαρό του
’ς τ’ ἀχνὸ τὸ πρόσωπό του.
κι’ ἀγάλι-ἀγάλι ’ς τοῦ φονηᾶ τὸ χέρι τὸ βαμμένο
σταλάζει φλογισμένο.
Αἷμα καὶ δάκρυ σμίγουνε.... τ’ ἀδέλφια τὰ καϋμένα
θερμαίνοντ’ ἑνωμένα....
Τὸ χέρι ποῦ τὰ χώρισε, γιὰ λίγο τὰ ταιριάζει....
Ἀλλὰ τὰ ἐνδόμυχον μαρτύριον καὶ τὴν ἠθικὴν παραζάλην καὶ τῆς συνειδήσεως τὴν τρικυμίαν καὶ τὰ συγκρουόμενα αἰσθήματα, τῆς ἀδελφικῆς καρδίας ἀφ’ ἑνὸς ζητούσης ἐκδίκησιν, καὶ τῆς χριστιανικῆς ἐξ ἄλλου μακροθυμίας ἐπιτασσούσης τὴν συγγνώμην, ὅλην ἐκείνην τὴν ἐσωτερικὴν ἐκραγεῖσαν θύελλαν ὑπὸ τὰ σπαραχθέντα στήθη τοῦ Ἁγίου, εἰκονίζει ἀμιμήτως ὁ ποιητὴς εἰς τὸ ἀμέσως ἑπόμενον μέρος τὸ ἐπιγραφόμενον: τὸ Φάντασμα.
Ἐν αὐτῷ παρίσταται ὁ Ἡγούμενος μόνος ἐν τῇ φρίκῃ τῆς νυκτὸς καὶ τῶν ἐλέγχων τῆς συνειδήσεως, παλαίων καθ’ ἑαυτοῦ, ἰλιγγιῶν νὰ καταδώσῃ τὸν στυγερόν του ξένον, ἄλλα καὶ τρέμων συγχρόνως μὴ παρίδῃ ἀνεκδίκητον τὸ αἷμα τοῦ ἀδελφοῦ, ὃν ἡ ἐξηγριωμένη φαντασία ἀναπλάττει ἤδη ἐνώπιόν του αἱμοσταγῆ καὶ βοῶντα ἐκδίκησιν. Καὶ τελεῖται ἤδη κατὰ τὰς ἐπισήμους αὐτὰς στιγμὰς ἐν τῷ προςώπῳ τοῦ Ἡγουμένου ἡ πάλη τοῦ οὐρανίου χαρακτῆρος πρὸς τὴν ἀδυναμίαν τῆς ἀνθρωπίνης καρδίας, καὶ ἀμφιρρέπει περὶ τοῦ πρακτέου, καὶ κλονίζεται καὶ κυμαίνεται μεταξὺ δύο ἀκαταγωνίστων ἐν ἑαυτῷ αἰσθημάτων, τῆς ἐκδικήσεως καὶ τῆς συγγνώμης.
Εἶν’ ἐκεῖ μέσα!… τάχα ποιός;… ποῖον ἔχω ’ς τὸ κελλί μου;
μονολογεῖ ἐν ἐξάλλῳ ψυχικῇ παραισθησίᾳ ὁ Ἡγούμενος,
ποιὸς εἶνε; ποῖον ἐδέχθηκα ’ς τὴ στέγη μου ἀποκάτου;
τί μοὖπε;… ὁ λόγος του γιατὶ σπαράζει τὴν ψυχή μου;
ἄχ! εἶν’ ἀλήθεια τ’ ἀδελφοῦ πῶς κρύβω τὸ φονηά του;
— Ναί· τὸ φονηά του ἐδέχθηκες,
τῷ κραυγάζει τὸ κατεσπαραγμένον ἐνώπιόν του φάντασμα τοῦ ἀδελφοῦ ἡ ἰδία του τοὐτέστι συνείδησις, καθ’ ἧς ἐξακολουθεῖ νὰ παλαίῃ,
«τὸν εἶδα ’ς τὸ πλευρό σου,
κ’ ἐσὺ τὸν ἐσυχώρεσες… τὸν κρύβεις… τὸν ξενίζεις!
τὸ ματωμένο χέρι του ἔσφιξε τὸ δικό σου!…»
Καὶ ἀπολογεῖται πρὸς ἑαυτὸν ὁ Ἅγιος, προςπαθῶν νὰ ἐξιλεώσῃ τὸ φάντασμα:
— Σκιά, σὲ ξέρω. ἀγαπητὴ καὶ παραπονεμένη.
Συχὼρα με, συχώρα τον!… ἰδὲς μέσ’ ’ς τὴν καρδιά μου.
Τὸ χέρι ποῦ σ’ ἐσπάραξε, τὴν ἔχει σπαραγμένη,
ἂν τὸ φονηά σου ἐδέχθηκα, ξενίζω τὸ φονηά μου!
Καὶ ἐν τῷ συσκοτισμῷ ἐκείνῳ τοῦ πνεύματος καὶ τῆς ψυχῆς του νικᾶται πρὸς στιγμὴν ὁ ὑπερφυὴς καὶ ἰσόθεος χαρακτὴρ τοῦ Ἁγίου, καὶ κατακυριεύει αὐτοῦ τὸ ἀδελφικὸν αἴσθημα:
Ἐνίκησε τό φάντασμα· χαμογελᾷ ’μπροστά του…
τρέχει ν’ ἀνοίξῃ, ἀλλ’ ἔξαφνα ,γιὰ τὸ κλειδί, φουχτόνει
τὸ θεῖο σταυρὸ ποῦ κρέμεται ἀπὸ τὴν τραχηλιά του…
— «Στάσου, ποῦ πᾶς;…
βοᾷ καὶ αὖθις ἐν αὐτῷ ἡ ἄπειρος μακροθυμία τοῦ ἀληθοῦς χριστιανοῦ,
…σκοτίσθηκε, παπᾶ, τὸ λογικό σου
ἐκεῖνον ποῦ συχώρεσες ζητεῖς νὰ παραδώσῃς;
Καὶ οὕτω κατὰ τὰς ἀλλεπαλλήλους ἐκείνας ψυχολογικὰς μεταπτώσεις, ἐπέρχεται ἐν τέλει ἡ οὐρανία συγγνώμη καὶ τελεῖται ὁ ἐξιλασμὸς καὶ ἀπαστράπτει τὸ ἠθικὸν κάλλος τῆς ὑπερτάτης ἐντολῆς τοῦ Χριστοῦ παραγγέλλοντος ἀπὸ τοῦ σταυροῦ τοῦ ἱεροῦ του μαρτυρίου: Ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν. Καὶ λήγει τὸ μέρος τοῦτο τοῦ ποιήματος διὰ τῶν ἑπομένων συγκινητικῶν στροφῶν:
Ὤ, ναί· τὸν ἐσυχώρεσα, καθὼς κ’ ἐσὺ μιὰ ’μέρα
ἐκείνους ποῦ πληγώσανε τ’ ἁγνὸ τ’ ἀθῶο κορμί σου·
σ’ εὐχαριστῶ, ποῦ μ’ ἄξιωσες, γλυκύτατε πατέρα,
τὸν ἅγιο πόνο νὰ αἰσθανθῶ, ποῦ αἰσθάνθηκε ἡ ψυχή σου.
Συχώρα με! συχώρεσε, Χριστέ, τ’ ἁμάρτημά του.
καὶ φύσησε ’ς τὰ σπλάγχνα του τὴν αὖρα σου τὴ θεία!
κάμε μετάνοια νὰ αἰσθανθῇ, φέξε μέσ’ ’ς τὴν καρδιά του…
Σῶσε, Θεέ, τὸ πλάσμα σου· Ἰησοῦ, κάμ’ ἐσπλαχνία!
Τὸ ἑπόμενον Γ′ μέρος τοῦ ποιήματος, ὑπὸ τὴν ἐπιγραφὴν τὸ Ψέμμα, ἀφιεροῦται ὅλον εἰς τὴν ἐξίσου ὡραίαν καὶ συγκινητικὴν σκηνὴν τῆς διασώσεως τοῦ συγχωρηθέντος ἁμαρτωλοῦ ἀπὸ τὰς χεῖρας τῶν προςδραμόντων τὴν πρωΐαν ὀργάνων τῆς ἐξουσίας καὶ καταζητούντων παρὰ τοῦ Ἡγουμένου τὸν φονέα. Καὶ ἐν ᾧ ὁ ἐν τῇ αὐτῇ Μονῇ συνασκητὴς, Νικήτας προτρέπει τὸν Ἅγιον νὰ παραδώσῃ τὸν ξενιζόμενον κακοῦργον εἰς τὴν νέμεσιν τῆς ἀνθρωπίνης δικαιοσύνης, ἥτις τὸν διαφιλονεικεῖ ἀπὸ τὴν ἐξ οὐρανοῦ ἐπιβαλλομένην συγγνώμην, καὶ προσπαθεῖ νὰ ἀναρριπίσῃ τὴν κατασιγάσασαν ἐν τῇ ἀδελφικῇ του καρδία φλόγα τοῦ μίσους καὶ τῆς ἐκδικήσεως κραυγάζων:
…τ’ ἀγαπημένου ἀδελφοῦ… τὸ αἷμα του πληρώσου…
τ’ ἀθῶο αἷμα μὴν ξεχνᾷς, εἶνε, παπᾶ, ’δικό του…
ἀκόμ’ ἀχνίζει, σοῦ ζητᾷ ἐκδίκησι, πατέρα…
…ἐψὲς τὸ βράδυ ἦταν ἐδῶ… τὸν εἶδα ’ς τ’ ὄνειρό μου…
βαμμένο εἶχε τὸ σάβανο……………………………
…………………………μὤδειχνε τὴ πληγή του…
— Ἡγούμενε, τί στέκεσαι;… βγάλ’ ἔξω τὸ λῃστή του!
… δὲν βλέπεις τοῦ Θεοῦ τὴν θεία δικαιοσύνη;
αἰχμάλωτο ’ς τὸν ἔστειλε, σ’ ἐσὲ τὸν παραδίνει…
ἐν τούτοις ἡ μακροθυμία ἐκείνου δὲν διασείεται πλέον, καὶ ἀφοῦ
Χριστὸς καὶ δήμιος τὴ ζωὴ τ’ ἁμαρτωλοῦ ζητοῦνε,
τὴν ’κέρδισ’ ὁ Χριστός!
πνίγει δ’ ὑστάτην φορὰν τὸν ἀδελφικὸν πόνον καὶ ἀποπλανᾷ τὰ ὄργανα τῆς ἐξουσίας τραπέντα ἤδη πρὸς τὴν ἀντίθετον διεύθυνσιν, καὶ σώζει οὕτω τὸν φονέα διὰ ψεύδους, τὸ ὁποῖον πρῶτον ἤδη ἐξῆλθεν ἐκ τῶν ἁγνῶν καὶ ἀμιάντων χειλέων του. Καὶ τὸ ψεῦμα ἐκεῖνο τὸ οὐράνιον, τὸ πλῆρες μεγαλείου, εἰς τὸ ὁποῖον ἔγκειται ἶσα-ἶσα αὐτὴ ἡ ἀποθέωσις τοῦ Ἁγίου, ἰδοὺ διὰ τίνων ἐξαισίων ἀληθῶς στίχων ἐξαγνίζει καὶ αὐτὸς ὁ ποιητὴς διὰ τοῦ φωτὸς τῆς τέχνης:
…ἐψεύτηκε πρώτη φορά! τὴν παρθενιά του χάνει
κι’ ἁγιάζει ὁ ἀναμάρτητος, τὴν ὥρα ποῦ ἁμαρτάνει!
Ὁ Ἐσταυρωμένος τ’ ἄκουσε· ’ς τὸ θεῖο ἐκεῖνο ψέμμα
χαμογελοῦν τὰ χείλη του· στρέφει γλυκὸ τὸ βλέμμα·
ὁ ἄγγελος ποῦ στέκεται ὀπίσω του κρυμμένος,
τὴν ὥρα ἐκείνη ἀπ’ τὸ Θεὸ ἐπίτηδες σταλμένος
εὐθὺς τὸ ψέμμα ἀγκάλιασε, τὸ πῆρε ’ς τὰ φτερά του·
τὸ φέρνει ’ς τὸν παράδεισο, ἐκεῖ ’ς τὴν κατοικιά του.
Ἡ Πίστις, ἡ Συγχώρησις ἀδέλφι τ’ ὀνομάζουν
καὶ μὲ τὰ δάκρυα πὤχυσε γιιὰ κεῖνον ἑτοιμάζουν
μαργαριτακέντητο, περήφανο ἕνα στέμμα,
ποῦ λάμπει ὡς ἄστρο φωτεινὸ ’ς τὴ μέση του — ΤΟ ΨΕΜΜΑ!
Τὸ πέμπτον καὶ τελευταῖον μέρος ἐπιγράφεται Τὸ Ὄνειρο. Δι’ αὐτοῦ ὁ ποιητὴς συπληροῖ ἀληθῶς τὸ ὡραῖόν του καλλιτέχνημα καὶ τίθησιν ἐπ’ αὐτοῦ τὸ ἀπαραίτητον ὑπὸ τῆς τέχνης ἠθικὸν κορύφωμα διά τε τοῦ ἐξαγνισμοῦ τοῦ μετανοοῦντος φονέως, καὶ διὰ τῆς ἐν τῷ ὀνείρῳ αὐτοῦ τούτου προφητευομένης ἁποθεώσεως τοῦ Ἡγουμένου. Καὶ οὕτως ἐπέρχεται τὸ μέγα ἠθικὸν συμπέρασμα τοῦ ἔργου, μεστὸν ὑψηλῆς διδασκαλίας, καὶ ἡ ψυχὴ τοῦ ἀναγνώστου, ἥτις τέως συνετρίβη καὶ ἔπαθε καὶ ἐξηγέρθη παρακολουθοῦσα τὰς περιπετείας τοῦ ποιήματος, ἐπανευρίσκει ἤδη τὴν μυχίαν ἐκείνην γαλήνην καὶ ἀνακούφισιν ἣν ἀπαιτοῦσιν οἱ αἰώνιοι νόμοι τοῦ ἠθικοῦ κόσμου. Βεβαίως ἡ ἱστορικὴ διήγησις σταματᾷ, ὡς πρὸς τὴν τύχην τοῦ φονέως, μέχρι τοῦ σημείου καθ’ ὃ οὗτος σώζεται φυγαδευόμενος διὰ τῆς λέμβου εἰς τὴν ἀπέναντι ἀκτήν. Ἀλλ’ ἡ τέχνη ἐπέβαλλεν εἰς τὸν ποιητὴν εὕρεσιν πληρεστέρας λύσεως, καὶ τοιαύτην λίαν προςφυῶς ἐθεώρησε σὺν τῆ ἀποθεώσει τοῦ ἥρωός του καὶ τὸν ἐξαγνισμὸν τοῦ φονέως, τοῦ ὁποίου οὗτος σώσας τὴν ζωὴν σώζει συγχρόνως καὶ τὴν συνεσκοτισμένην ψυχὴν τοῦ ἁμαρτωλοῦ. Τί ἄλλο ἆρά γε ὑποδεικνύει καὶ ἡ ὑψηλὴ ποίησις τῆς χριστιανικῆς θρησκείας; Οὕτω δὲ ὁ φονεὺς, προτρέχων τοῦ χρόνου, παρίσταται ὡς ὁ πρῶτος μάρτυς τῆς ἀποθεώσεως τοῦ λυτρωτοῦ του, οὗ τὸ Ἅγιον Λείψανον μετακομισθὲν βραδύτερον ὑπὸ τῆς πίστεως τοῦ λαοῦ ὅπως διαφυλαχθῇ ὡς σεπτὸν προσκύνημα, ἀξιοῦται νὰ κατασπασθῇ ἔμπλεως δακρύων καὶ εὐσεβοῦς μετανοίας.
Τὸ μέρος τοῦτο, ὅπερ θεωρητέον ὡς τὴν κυρίαν βάσιν τοῦ ποιήματος, ἐξίσου ἀνθιμιλλᾶται, ἂν μὴ ὑπερτερῇ τῶν προηγουμένων, πλούσιον εἰς εἰκόνας καὶ μεταφορὰς ἀμιμήτους καὶ ἐννοίας ὑψηλάς. Οἱ στίχοι του μελῳδῶν, νομίζεις, καὶ φεγγοβολοῦν εἰς τὴν ψυχήν σου καὶ τὴν ἀρωματίζουν μὲ θείαν τινὰ ἀνέκφραστον, ὡςεὶ ἐξ οὐρανῶν, εὐωδίαν καὶ ἁβρότητα, ἣν ἀποπνέουν, ἐκεῖνοι μάλιστα, δι’ ὧν εἰκονίζεται ἡ ἀποθέωσις τοῦ Ἁγίου. Θά μοι ἦτο δυςχερὲς νὰ ἐκλέξω ἐξ αὐτῶν τοὺς κρείττονας, φόβῳ μὴ ἀντιγράψω ᾧδε ὅλον τοῦτο τὸ μέρος. τοῦθ’ ὅπερ διεκφεύγει τὰ στενὰ ὅρια τῆς ἐπιστολῆς μου ταύτης. Ἀλλὰ δὲν ἀντέχω εἰς τὸν πειρασμὸν τοῦ νά σοι παραθέσω μικρὸν ἀπόγευμα ἐξ αὐτῶν. Ἰδοὺ λ. χ. διὰ ποίων, ζοφερῶν ἀληθῶς, στίχων περιγράφει τὴν τρικυμίαν, καθ’ ἧς παλαίει, ἀσκόπως πελαγοδρομοῦσα, ἡ λέμβος, ἡ φέρουσα τὸν φονέα:
Φυσᾷ ὁ βορηᾶς… ἀνάμεσα ’ς τὰ ξάρτια, ’ς τὰ πανιά του,
σφυρίζει ἀναστενάζοντας· δὲν βλέπει ἕν’ ἀκρογιάλι…
τρίζουν τὰ ξύλα, πέφτουνε, τὰ παίρνει ἡ ἀνεμοζάλη.
Τὸ πλοῖα ξαρμάτωτο, γυμνὸ σκαφίδι συντριμμένο,
παλεύει μὲ τὰ κύματα…………………………………………
’Σ τὴ πρύμνη στέκει ὁ θάνατος, αὐτὸς τὸ κυβερνάει.
καὶ ’τὸ φονηᾶ κυττάζοντας, πικρὰ χαμογελάει.
θυμήθηκε τὸ Γούμενο· προφέρει τ’ ὄνομά του....
τὸ κῦμα, ποῦ τ’ ἀγροίκησε, συχάζει, γαληνεύει.
Ἐπεθύμουν νὰ σοὶ παραθέσω καὶ τοὺς κατόπιν, ὡς ἄλυσσον περιδεραίου ἐκ μαργαριτῶν ἀνελισσομένους, ὡραίους στίχους, εἰς οὓς παρίσταται ὁ φονεὺς ὀνειρευόμενος τὴν ἀποθέωσιν τοῦ Ἡγουμένου, οὗ τὸ ἅγιον λείψανον κατασπαζόμενος ἐν συντριβῇ μετανοίας, νομίζει ὅτι
πέρνει εὐωδιὲς τ’ ἀχεῖλι του, ἀκούει δροσιὰ ’ς τὸ στόμα.
ἀλλὰ διὰ νὰ αἰσθανθῇς τὸ κάλλος αὐτῶν πρέπει νὰ διέλθῃς ὅλον τὸ «Ὄνειρο» ἵνα μὴ ἀπωλέσῃς τὴν ἐν τῷ συνόλῳ ἑνότητα τῆς ἐντυπώσεως.
Τοιοῦτον ἐν συνόψει τὸ ποίημα τοῦ κ. Μαρτζώκη: ὁ Γούμενος τῆς Ἀναφωνήτρας. Σοὶ παρέθηκα ἁπλῆν σκιαγραφίαν ἄνευ τεχνοκριτικῆς, ὡς σοὶ εἶπον, ἀξιώσεως. Δὲν ἠξεύρω, οὔτε θέλω νὰ εἰξεύρω τί θὰ ἀπεφαίνετο περὶ αὐτοῦ ἡ συνωφρυωμένη τέχνη τῆς αἰσθητικῆς, μὲ τὰ δίοπτρα εἰς τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ τὸ διϋλιστήριον ἀνὰ χεῖρας. Ἐγὼ ἠξεύρω μόνον ὅτι, ὅταν διῆλθον τοὺς στίχους τοῦ Γουμένου, ὅςτις ὑπὸ τὰ ὄμματά μου ἠκτινοβόλει ὡς λευκὴ αἰθερία ὀπτασία τοῦ θείου κάλλους, ἐνσάρκωσις τῆς ὑψίστης ἀρετῆς, ἥτις ἀναβιβάζει τὸν θνητὸν μέχρι τοῦ Θεοῦ, ἰσάδελφος τοῦ Ἐσταυρωμένου, ὅςτις ἀπὸ τοῦ σταυροῦ τοῦ μαρτυρίου ηὐλόγει τοὺς δημίους του, ἐγὼ ᾐσθάνθην ἐν ἐμοὶ πνεῦμα τι ἁγνείας, καὶ ὑπερφροσύνης, θείαν τινὰ αἴγλην εἰςδύουσαν εἰς τὰ μύχια τῆς ψυχῆς μου καὶ συνετρίβην καὶ κατενύγην, καὶ ἐδάκρυσα, καὶ ὡς δι’ ἀοράτου μαγικῆς κλειδὸς ᾐσθάνθην ἀνοιγείσας ἐν ἐμοὶ τὰς πηγὰς ἀνεκφράστων συγκινήσεων, ἃς τὸ πλεῖστον κρατεῖ κεκλεισμένας ἡ περὶ ἐμὲ ἠθικὴ ξηρασία καὶ ψυχικὴ στείρωσις, ἥτις περιβάλλει, ὡς μολυβδίνη ἀτμοσφαίρα, τὸν κοινωνικὸν ἐδῶ βίον. Ἐὰν δέ, ὡς ἐλπίζω, τὴν αὐτὴν ἐντύπωσιν παραγάγῃ καὶ ἐπὶ σοῦ καὶ ἐν τῇ ψυχῇ τοῦ πλείστου μέρους τῶν ἀναγνωστῶν τὸ ἔργον τοῦ Ζακυνθίου ποιητοῦ, ἔσο βέβαιος, ὅτι ἔχει ἤδη ὑπὲρ ἑαυτοῦ κερδίσει τὸ κῦρος τῆς ἀσφαλεστέρας κριτικῆς, ἥτις εἶνε ἡ κοινὴ συνείδησις. Πίστευσέ με· ἄνευ αὐτῆς ἡ κριτικὴ τοῦ Ἐγέλου καὶ τοῦ Eugène Veron ἀποβαίνουσι νεκραὶ καί ἄχρηστοι. Τὰ ἔξοχα ἀριστουργήματα τῆς δημώδους ποιήσεως, τὰ ὁποῖα διέσωσε μέχρις ἡμῶν ἡ παράδοσις, πρῶτον ἀπηθανάτισεν ἡ συνείδησις τοῦ λαοῦ, οὗ τὰ αἰσθήματα καὶ τὰ πάθη καὶ τὰ ἰδεώδη διηρμήνευσεν αὕτη, πρὶν ἢ προφθάσῃ ἡ κριτικὴ νὰ θέσῃ ἐπ’ αὐτῶν τὴν ἀνατομικήν της σμίλην καὶ ἀναλύσῃ τὰς καλλονάς των καὶ νομοθετήσῃ ἐξ αὐτῶν κανόνας καὶ δόγματα αἰσθητικά. Καί, ἔσο βέβαιος, ὅσῳ ἀμαθῆ εἰςέτι καὶ μὴ ἀνεπτυγμένον ἂν φαντασθῇς τὸν ἑλληνικὸν λαόν, ἡ ἔμφυτος οὐχ ἧττον καλαισθησία αὐτοῦ κατὰ παράδοξον ἐθνικὴν οἰκονομίαν τῆς Προνοίας, γνωρίζει νὰ περισυλλέγῃ ἐκ τῆς λήθης καὶ τῆς ἀφανείας, καὶ ἂν τυχὸν ἤθελε τὰ καταδικάσει εἰς αὐτὴν ἡ κριτική, ἐκεῖνα κατ’ ἐξοχὴν τῶν κατὰ καιροὺς ποιητικῶν ἔργων, ὅσα ἀπέρρευσαν καὶ ἀπορρέουσιν ἀπὸ τῶν σπλάγχνων τοῦ λαοῦ, ἀπὸ αὐτῆς τῆς ἐθνικῆς πίστεως καὶ συνειδήσεως.
Πρέπει νὰ διέλθῃς μετ’ ἐπιστασίας τὸ ἔργον τοῦτο τοῦ κ. Μαρτζώκη, πρέπει νὰ ἐντρυφήσῃς εἰς τοὺς πλαστικοὺς στίχους του, ἐναλλὰξ πυρίνους καὶ εὐώδεις, νὰ μεταρσιωθῇς διὰ τῶν πτερύγων τῆς φαντασίας του εἰς ἄλλους ὑπερτέρους ὁρίζοντας ψυχικῆς ἀπολαύσεως, νὰ τοὺς αἰσθανθῇς ἀντηχοῦντας εἰς τὴν καρδίαν σου καί κυκλοφοροῦντας εἰς τὰς φλέβας σου, νὰ ἐνωτισθῆς τῶν ὑψηλῶν ἐννοιῶν, ὅσαι ἐγκατασπείρονται πολλαχοῦ τοῦ ποιήματος, καὶ ἂν δὲν συγκινηθῆς, ἂν δὲν κλαύσῃς, ἂν δὲν αἰσθανθῇς τὴν καρδίαν σου ἀνακουφιζομένην καὶ μεγαλυνομένην καὶ ἀνυψουμένην ὑπεράνω τῆς συνήθους πεζότητος τῆς περὶ σὲ καθημερινῆς ζωῆς, τότε, αἴ! τότε εἰπὲ μοι ὅτι μάτην σοὶ ἔγραψα τὴν παροῦσαν, ἐξ ἀσυγγνώστου ποιητικῆς παραφορᾶς ἀποπλανηθείς.
Υ. Γ. Ταχυδρομικῶς σοὶ πέμπω ἓν ἀντίτυπον.
Κωνστ. Φ. Σκοκοσ