Εθνικόν Ημερολόγιον του Έτους 1891/Η ιδέα του καλού παρά Πλάτωνι
| ←Το σήμαντρο του μοναστηρίου | Ἐθνικὸν Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1891 Συγγραφέας: Ἡ ἰδέα τοῦ καλοῦ παρὰ Πλάτωνι |
Α. Σινόπουλος→ |
ΔΕΝ παρῆλθεν εἰσέτι ὁλοσχερῶς ἡ ἐποχή, καθ’ ἣν ὁ ἀφόρητος καύσων ἐξαναγκάζει πολλοὺς νὰ ἐγκαταλίπωσι τὴν πόλιν ἡμῶν καὶ ν’ ἀναπνεύσωσι τὴν ζωογόνον αὖραν εἴτε τῆς θαλάσσης εἴτε κατασκίων καὶ χλοερῶν τόπων. Ὁσάκις δὲ κἀγὼ κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην ἀπέρχομαι τῶν Ἀθηνῶν χάριν ἀναψυχῆς, ὡς τόπον διαμονῆς ἐκλέγω συνήθως τὰς νήσους τοῦ Αἰγαίου· διότι γνωστὸν εἶνε, ὁποίαν τρέφουσι πρὸς τὴν θάλασσαν συμπάθειαν ἐκεῖνοι, οἵτινες ἦλθον εἰς τὸν κόσμον τοῦτον καὶ ἠτένισαν τὸ πρῶτον τοῦ ἡλίου τὸ φῶς, περιεστοιχισμένοι ὑπὸ θαλάσσης. Ἀλλὰ πλὴν τοῦ γοήτρου, ὅπερ αἰσθάνονται οἱ ἐκ τῶν νήσων καταγόμενοι ἐπαναβλέποντες τὴν προσφιλῆ αὐτοῖς θάλασσαν, καὶ ἕτερον αἰσθάνονται οὐ μικρὸν γόητρον, λαμβάνοντες ἀφορμὴν ν’ ἀναπολήσωσιν εἰς τὴν μνήμην τοὺς παιδικοὺς αὐτῶν χρόνους. Πόσον τῷ ὄντι εἶνε ὡραῖον νὰ ἐξέρχεταί τις πρὸς στιγμὴν τῆς τύρβης καὶ τῶν μεριμνῶν τῆς καθεστηκυίας ἡλικίας καὶ νὰ ἐπανέρχηται εἰς τὰς ἀναμνήσεις τῆς ἡλικίας ἐκείνης, καθ’ ἣν ὁ ἄνθρωπος ἐν τῷ μέσῳ τῆς παιδικῆς ἀθωότητος καὶ ἀμεριμνησίας βλέπει τὰ πάντα πλήρη εὐωδῶν ἀνθέων καὶ γλυκέα ὄνειρα πληροῦσι διαρκῶς τὴν φαντασίαν αὐτοῦ καὶ μέλλον εὐρὺ καί εὐτυχὲς διακρίνει ἀνελισσόμενον πρὸ αὑτοῦ: Ὁ Γκαῖτε παριστάνει που τὸν Φάουστ ἐν τῷ μέσῳ τῶν περιπετειῶν τοῦ βίου ἀκούοντα τὸν κώδωνα τῆς ἐκκλησίας καὶ μετὰ δακρύων συγκινήσεως ἀναπολοῦντα εἰς τὴν μνήμην τοὺς ἀθώους καὶ εὐτυχεῖς τῆς παιδικῆς ἡλικίας χρόνους, οἵτινες ἀνεπιστρεπτεὶ παρέρχονται. Τί ἄλλο ἢ δάκρυα συγκινήσεως ἐκκρέουσι καὶ ἐκ τῶν ὀφθαλμῶν ἐκείνου, ὅστις μετὰ μακρὰν ἀπουσίαν πατεῖ τὸ ἔδαφος τῆς γεννήσεως αὑτοῦ, ἐπὶ τοῦ ὁποίου ἀνὰ πᾶν βῆμα ἠχοῦσιν οἱ κώδωνες τῶν παιδικῶν ἀναμνήσεων τῶν εὐτυχῶν ἐκείνων χρόνων, οἵτινες ἀντιπαρέρχονται πρὸ ἡμῶν ὡς ὄναρ, ὡς σκιά!
Ἐπεσκέφθην πρὸ μικροῦ μίαν τῶν ὡραιοτέρων, ἢ μᾶλλον τὴν ὡραιοτάτην τῶν νήσων τοῦ Αἰγαίου, τὴν Ἄνδρον. Ἐπάτησα ἐπὶ ἐδάφους οἰκειοτάτου· ᾐσθάνθην ἐνταῦθα τὰς αὐτὰς συγκινήσεις, ἃς αἰσθάνομαι καὶ ἐν τῷ τόπῳ τῆς γεννήσεώς μου· διότι καὶ ἡ φύσις καὶ τὸ κλίμα καὶ ὁ βίος καὶ ὁ γλυκὺς τῶν κατοίκων χαρακτήρ, τὰ πάντα ἐν γένει παρουσιάζουσι τὸν αὐτὸν τύπον καὶ τὰς αὐτὰς παράγουσιν ἐντυπώσεις εἰς ἁπάσας τας νήσους. Ἀλλ’ ἐθαύμασα πρὸ πάντων τὰς ὡραίας, τὰς ἀληθῶς μαγευτικὰς τῆς Ἄνδρου φυσικὰς καλλονάς, αἵτινες ἄνευ ὑπερβολῆς δύναταί τις νὰ ἰσχυρισθῇ, ὅτι ἀναδεικνύουσιν αὐτὴν μικρὰν Ἑλβετίαν. Δὲν θὰ ἐκθέσω ἐνταῦθα λεπτομερέστερον τὰς περὶ τῆς Ἄνδρου ἐντυπώσεις μου, θὰ προτιμήσω νὰ μεταφέρω ὑμᾶς διὰ τῆς φαντασίας εἰς ἐποχὴν ἀπωτάτην, εἰς τοὺς κλασικοὺς τῆς ἱστορίας ἡμῶν χρόνους, καὶ ν’ ἀπασχολήσω ἐπ’ ὀλίγον τὴν προσοχὴν ὑμῶν εἰς ζήτημά τι ἐκ τῆς ἱστορίας τῆς αἰσθητικῆς, ἤτοι νὰ ἐκθέσω ἐνώπιον ὑμῶν συντόμως τί ἐδίδαξε περὶ τοῦ καλοῦ ἢ τοῦ ὡραίου εἷς τῶν κορυφαίων τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας ἀντιπροσώπων, ὁ Πλάτων. Περὶ τῆς ἰδέας λοιπὸν τοῦ καλοῦ παρὰ Πλάτωνι θὰ εἴπω πρὸς ὑμᾶς ὀλίγα τινά. Ἵνα δὲ κάλλιον νοήσωμεν τὴν περὶ τοῦ καλοῦ θεωρίαν τοῦ Πλάτωνος, ἀνάγκη νὰ προτάξωμεν ὀλίγα τινὰ περὶ τῶν ἰδεῶν καθόλου παρ’ αὐτῷ, διότι ἡ περὶ τοῦ καλοῦ θεωρία τοῦ Πλάτωνος συνδέεται στενότατα πρὸς τὴν θεωρίαν αὐτοῦ περὶ ἰδεῶν.
Ὁ Πλάτων διακρίνει καθόλου δύο τάξεις ὄντων, ὄντα ὁρατὰ καὶ ὄντα νοητά. Δία τῶν αἰσθήσεων ἀντιλαμβανόμεθα τῶν ὁρατῶν, ἅτινα καλοῦμεν καλά, ἀγαθά, δίκαια κτλ. ἀλλὰ τὸ κάλλος, τὴν ἀγαθότητα καὶ τὴν δικαιοσύνην τῶν ὁρατῶν ὄντων δὲν δυνάμεθα νὰ νοήσωμεν ἄλλως ἢ διότι διὰ τοῦ νοῦ βλέπομεν τὸ καλόν, τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ δίκαιον, ἅτινα ὑπάρχουσι καθ’ ἑαυτά· καὶ τὰ ὁρατὰ ταῦτα ὄντα εἷνε τοιαῦτα, ἤτοι καλά, ἀγαθὰ καὶ δίκαια, διότι μετέχουσι τοῦ καλοῦ, τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τοῦ δικαίου, ἅτινα ὑπάρχουσι καθ’ ἑαυτά. Ὑπάρχει λοιπὸν κόσμος ὁρατὸς καὶ κόσμος νοητός. Ὑπάρχουσι πολλὰ ὄντα καλά, ἀγαθά, καὶ δίκαια, ἀλλ’ ὑπάρχει καὶ αὐτὸ τὸ ἀγαθόν, τὸ καλόν, τὸ δίκαιον, τὰ ὁρατὰ δὲ ὄντα ἀναφέρονται ἕκαστον εἰς μίαν ἰδέαν καὶ κατ’ αὐτὴν ὀνομάζονται. Καὶ τὰ μὲν ὁρατὰ βλέπομεν ἁπλῶς διὰ τῶν αἰσθήσεων, ἀλλὰ δὲν νοοῦμεν αὐτά· τὰς δὲ ἰδέας νοοῦμεν, ἀλλὰ δὲν βλέπομεν. Παραβάλλων δὲ ὁ Πλάτων τὸν ὁρατὸν κόσμον πρὸς τὸν νοητὸν λέγει ὅτι ὁ ἥλιος εἶνε ὁ βασιλεὺς τῶν ὁρατῶν, τὸ δὲ ἀγαθὸν ὁ βασιλεὺς τοῦ νοητοῦ κόσμου· ὁ νοητὸς λοιπὸν κόσμος εἶνε ὁ κόσμος τῶν ἰδεῶν, καὶ ἡ πρώτη τῶν ἰδεῶν εἶνε ἡ ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ.
Ἡ ἰδέα λοιπὸν παρὰ Πλάτωνι δὲν σημαίνει ὅ,τι νῦν ἐν τῇ ψυχολογίᾳ ἀλλὰ σημαίνει τὸ παράδειγμα, τὸ πρότυπον, τὸν ἀρχικὸν τύπον τοῦ ὄντος. Ἡ ἰδέα εἶνέ τι, τὸ ὁποῖον ὑπάρχει τῷ ὄντι. Εἶνε ὃν αἰώνιον, ἀμετάβλητον, μένον πάντοτε τὸ αὐτό. Εἶνε τὸ ὅν τὸ διαρκές, ἐν ἀντιθέσει πρὸς τὰ ὁρατά, τὰ ὁποῖα διηνεκῶς μεταβάλλονται καὶ ἀλλοιοῦνται. Μόναι αἱ ἰδέαι μετὰ τοῦ Θεοῦ ὑπάρχουσιν ἀληθῶς, ἐνῷ τὰ ὁρατὰ γεννῶνται διηνεκῶς καὶ φθείρονται καὶ ὑφίστανται καθόσον μετέχουσι τῶν ἰδεῶν.
Αἱ ἰδέαι εἶνε, ὡς ἐλέχθη, οἱ ἀμετάβλητοι καὶ αἰώνιοι τύποι τῶν ὄντων· καὶ ἐπειδὴ πάντα ἐγένοντο κατὰ ἰδέας, πρέπει νὰ ὑπάρχωσιν ἰδέαι πάντων τῶν ὄντων. Δὲν ὑπάρχουσι λοιπὸν ἰδέαι μόνον τοῦ καλοῦ, τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τοῦ δικαίου, τῶν ὁποίων ἀτελεῖς εἰκόνες καὶ ὁμοιώματα εἶνε τὰ καλὰ, τὰ ἀγαθὰ καὶ τὰ δίκαια· ἀλλ’ ὑπάρχουσιν ἰδέαι καὶ τῶν γενῶν καὶ τῶν εἰδῶν καὶ τῶν ἀριθμῶν καὶ τῶν γεωμετρικῶν τύπων καὶ τοῦ φωτὸς καὶ τοῦ χρώματος καὶ τῆς σφαίρας καὶ τῆς τραπέζης καὶ πάντων ἀνεξαιρέτως τῶν ὄντων. Κατὰ Πλάτωνα ὑπάρχει μεταξὺ τῶν ἰδεῶν τάξις καὶ ἱεραρχία ἀληθής· ὑπάρχουσιν ἰδέαι ἀνώτεραι καὶ ἰδέαι κατώτεραι, ὧν αἱ κατώτεραι ἐξαρτῶνται καὶ ἐξηγοῦνται διὰ τῶν ἀνωτέρων. Πᾶσαι αἱ ἰδέαι συνέχονται πρὸς μίαν ὑψίστην ἰδέαν, ἡ ὁποία ἄρχει τοῦ νοητοῦ κόσμου· οὕτω ὑπεράνω τῶν ἰδεῶν τοῦ γένους καὶ εἴδους καὶ τῶν μαθηματικῶν τύπων ὑπάρχουσιν αἱ ἰδέαι τοῦ δικαίου, τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ ἀληθοῦς, καὶ ὑπεράνω τῶν ἰδεῶν τούτων ὑπάρχει ἡ ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ, ἡ ἰδέα τῶν ἰδεῶν εἰς τὴν ὁποίαν καταλήγουσι καὶ ἀναφέρονται πᾶσαι αἱ λοιπαὶ ἰδέαι. Ἡ ἰδέα αὕτη εἶνε ἡ καθολική ἀρχή, ὁ ἥλιος τοῦ νοητοῦ κόσμου· καὶ ὡς ἐν τῷ ὁρατῷ κόσμῳ πᾶσα λάμψις προέρχεται ἐκ τοῦ ἡλίου, οὕτω ἐν τῷ νοητῷ κόσμῳ πᾶσα νόησις προέρχεται ἐκ τῆς ἰδέας τοῦ ἀγαθοῦ. Ἡ ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ εἶνε ἡ ἀξία πάσης γνώσεως, ἐπιστήμης καὶ ἀληθείας. Εἶνε ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ πηγὴ τοῦ νοητοῦ κόσμου.
Ἄν ὑπάρχουσιν αἱ ἰδέαι καθ’ ἑαυτὰς ἢ ἐν Θεῷ, περὶ τούτου δὲν ἐκφράζεται σαφῶς ὁ Πλάτων· ἐντεῦθεν ἡ περὶ τούτου διαφωνία παρὰ τοῖς σοφοῖς. Ἀναμφίβολον ὅμως εἶνε, ὅτι ὁ Πλάτων ἐθεώρησε τὰς ἰδέας ἐν γένει ὡς προερχομένας ἐκ Θεοῦ. Ἀφοῦ ὁ Πλάτων ἐξαρτᾷ πάσας τὰς ἰδέας ἐκ τῆς ἰδέας τοῦ ἀγαθοῦ, τὴν ὁποίαν ὀνομάζει αἰτίαν τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς ἀληθείας, τὴν δὲ ἰδέαν τοῦ ἀγαθοῦ συνταυτίζει μετὰ τῆς ἰδέας τοῦ Θεοῦ, τοῦ ποιητοῦ καὶ πατρὸς πάντων, τῆς ὐψίστης αἰτίας παντὸς ὅ,τι καλὸν, ἀγαθὸν καὶ ἁρμονικόν, ἑπόμενον εἶνε ὅτι αἱ ἰδέαι ἐξαρτῶνται ἐκ τοῦ Θεοῦ, δὲν ὑπάρχουσιν ἐκτὸς τοῦ Θεοῦ, ἀλλ’ ἐν τῷ Θεῷ. Ἔλθωμεν νῦν εἰς τὴν θεωρίαν τοῦ Πλάτωνος περὶ τῆς ἰδέας τοῦ καλοῦ.
Κατὰ τὸν Πλάτωνα τὸ καλὸν εἶνε ἰδέα νοητὴ ὡς τὸ δίκαιον καὶ τὸ ἀγαθόν· ἄρα δὲν πρέπει νὰ συγχέηται πρὸς ἀντικείμενα ὁρατὰ καὶ αἰσθητά. Ἡ ἰδέα τοῦ καλοῦ ἀνήκει εἰς τὸν νοητὸν καὶ θεῖον κόσμον. Ὁ αἰσθητὸς κόσμος περιέχει πληθὺν καλῶν καὶ ὡραίων ἀντικειμένων, ἀλλὰ τὰ ἀντικείμενα ταῦτα, πολλαπλᾶ ὄντα καὶ διάφορα, εἶνε μόνον ὡραῖα καθόσον εἶνε ἀντίτυπα καὶ εἰκόνες τοῦ ἑνὸς ἀπολύτου καὶ ἀμεταβλήτου καλοῦ, τοῦ ὁποίου μετέχουσιν ἐν μέτρῳ τινί. Εἶνε εἰκόνες ἀτελεῖς, ἐν ταῖς ὁποίαις τὸ καλὸν δὲν ὑπάρχει πλῆρες καὶ τέλειον, ἀλλὰ ἀναμεμιγμένον μετὰ τοῦ δυσειδοῦς. Οἱ ἄνθρωποι οἱ ἱστάμενοι εἰς τὰ ὡραῖα ἀντικείμενα, μὴ ἀνυψούμενοι δὲ μέχρι τοῦ ὡραίου ἢ καλοῦ καθ’ ἑαυτὸ πλανῶνται, διότι τὴν ὁμοιότητα ἀντικειμένου τινὸς ἐκλαμβάνουσιν ἀντ’ αὐτοῦ τοῦ ἀντικειμένου. Οἱ ἄνθρωποι, τῶν ὁποίων ἅπασα ἡ προσοχὴ εἶνε περιωρισμένη εἰς τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ εἰς τὰ ὦτα, ἀρέσκονται ν’ ἀκούωσιν ὡραίας φωνάς, νὰ βλέπωσιν ὡραίας εἰκόνας, ὡραῖα χρώματα καὶ πᾶν καθόλου ὡραῖον ἀντικείμενον, ἀλλ’ ἡ διάνοια αὐτῶν δὲν δύναται ν’ ἀνυψωθῇ εἰς αὐτὸ τὸ καλὸν, εἰς αὐτὸ τὸ ὡραῖον. Διατελεῖ ἐν πλάνῃ, ὀνειρώττει ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος γινώσκει μὲν καλὰ καὶ ὡραῖα ἀντικείμενα, ἀλλ’ ἀγνοεῖ αὐτὸ τὸ καλὸν καὶ ὡραῖον καὶ ἀδυνατεῖ ν’ ἀκολουθήσῃ τοὺς ὁδηγοῦντας αὐτὸν εἰς τὴν γνῶσιν τοῦ καλοῦ.
Δυστυχῶς, λέγει ὁ Πλάτων, δὲν εἶνε σπάνιοι οἱ τοιοῦτοι ἄνθρωποι. Ὁ Πλάτων περιγράφει ἐν τῷ Συμποσίῳ αὐτοῦ τὸν τρόπον, δι’ οὗ ἀνυψοῦταί τις μέχρι τῆς θεωρίας τοῦ ὑπερτάτου καὶ τελείου καλοῦ. Ἡ θέα, λέγει, τοῦ αἰσθητοῦ καὶ ὁρατοῦ καλοῦ πρέπει νὰ διεγείρῃ ἐν ἡμῖν τὴν ἰδέαν καὶ τὴν ἀγάπην τοῦ καλοῦ τὸ αἰσθητὸν καὶ ὁρατὸν κάλλος πρέπει νὰ ὁδηγῇ ἡμᾶς εἰς τὴν ἀγάπην τοῦ ψυχικοῦ κάλλους, ἀπὸ τῆς θεωρίας τῶν νόμων, τῶν τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν πρέπει ν’ ἀνερχώμεθα εἰς τὸ καλὸν καθ’ ἑαυτό, τοῦ ὁποίου ἀμυδρὰν μόνον εἰκόνα παρέχουσι πάντα τὰ ὄντα καὶ τὸ ὁποῖον διὰ τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου ἀποκαλύπτεται ἡμῖν καὶ μεταβάλλει καὶ ἀνυψοῖ ἡμᾶς δι’ ἧς ἐμπνέει ἡμῖν ἀγάπης (Συμπ. 210).
Ὅτε ὁ Πλάτων, διελθὼν πάσας τὰς βαθμίδας τῆς κλίμακος τοῦ αἰσθητοῦ καὶ πεπερασμένου καλοῦ, φθάνει εἰς τὸ ὑπέρτατον καὶ τέλειον καλόν, καταλαμβάνεται αἴφνης ὑπὸ ἱεροῦ ἐνθουσιασμοῦ καὶ λέγει: «ὅστις διὰ τῶν αἰσθητῶν καλῶν φθάνει εἰς τὸ ὕψιστον καλὸν βλέπει αἴφνης πρὸ αὑτοῦ θαυμαστόν τι καλόν, καλὸν αἰώνιον καὶ ἀμετάβλητον, καλόν, ὅπερ δὲν εἶνε ποῦ μὲν καλόν, ποῦ δὲ δυσειδές, ὅπερ δὲν εἶνε καλὸν μὲν ἐν τούτῳ τῷ χρόνῳ ἢ καὶ τόπῳ, δυσειδὲς δὲ ἐν ἐκείνῳ τῷ χρόνῳ καὶ τόπῳ, ὅπερ δὲν εἶνε καλὸν μὲν εἰς τούτους, δυσειδὲς δὲ εἰς ἐκείνους, καλὸν, ὅπερ δὲν ἔχει οὔτε πρόσωπον, οὔτε χεῖρας, οὔτε σωματικὸν τι ἢ αἰσθητόν, οὐδ’ ὑπόκειται εἰς τέχνην ἢ ἐπιστήμην, οὐδὲ ὑπάρχει ἐν ἄλλῳ τινί, οἷον ἐν ζῴῳ ἢ ἐν γῇ ἢ ἐν οὐρανῷ, ἀλλ’ ὑπάρχει αὐτὸ καθ’ ἑαυτὸ καὶ ἀμετάβλητον καλόν, τοῦ ὁποίου πάντα τὰ ἄλλα καλὰ μετέχουσι χωρὶς ἡ γέννησις καὶ ἡ φθορὰ αὐτῶν νὰ ἐπαναφέρῃ ἢ ἐπιφέρῃ εἰς αὐτὸ τὴν ἐλαχίστην αὔξησιν ἢ ἐλάττωσιν. Μόνον ἡ θέα τοῦ αἰωνίου καλοῦ δύναται νὰ παράσχῃ γόητρόν τι εἰς τὸν βίον τοῦτον. Πόσον εὐτυχὴς εἶνε ἐκεῖνος, ὅστις δυνηθῇ νὰ ἰδῇ τὸ καλὸν εἰλικρινές, καθαρόν, ἄμικτον, μὴ περιβεβλημένον σάρκας ἀνθρωπίνους, χρώματα ἢ ἄλλα θνητὰ ἀντικείμενα, ἀλλ’ αὐτὸ τὸ θεῖον καλόν. Ὁ θεώμενος τὸ καλὸν τοῦτο παράγει οὐχὶ εἴδωλα ἀρετῆς, ἀλλ’ αὐτὴν τὴν ἀληθῆ ἀρετήν, ὁ τοιοῦτος εἶνε πλέον παντὸς ἄλλου προσφιλὴς τῷ Θεῷ· ὁ τοιοῦτος ἀναδείκνυται πλέον παντὸς ἄλλου ἀθάνατος» (Συμπ 210).
Ὡραία ἀληθῶς καὶ μεγαλοπρεπὴς περιγραφὴ τοῦ ὑπερτάτου καὶ τελείου καλοῦ, τῆς πηγῆς καὶ αἰτίας παντὸς ὅ,τι καλὸν καὶ ὡραῖον ὑπάρχει εἰς τὸν ἀτελῆ καὶ πεπερασμένον κόσμον. Καὶ τὸ ἐξαίσιον ταῦτο καὶ ἀνέκφραστον καλὸν ταυτίζει ὁ Πλάτων μετὰ τοῦ τελείου ἀγαθοῦ. «Πᾶν ἀγαθὸν καὶ καλόν,» λέγει που. Ἐπειδὴ δὲ ἡ ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ εἶνε ὁ Θεός, ἄρα ἰδέα τοῦ καλοῦ οὐδὲν ἄλλο εἶνε ἢ αὐτὸς ὁ Θεὸς. Le bien ideal c’est Dieu luimême, λέγει ὁ Leveque ἐν τῷ βιβλίῳ αὑτοῦ Le science du Beau. Ἀλλὰ τὸ τέλειον καλὸν δὲν εἶνέ τι ἁπλῶς ἀφῃρημένον καὶ ἰδεῶδες, ἀλλ’ ὃν ζῶν καὶ κινούμενον καὶ ὑπάρχον. Ὁ Πλάτων δὲν ἐννοεῖ τὸ ἀπόλυτον καλὸν ἄνευ ζωῆς, ἄνευ δυνάμεως διανοητικῆς, ἐν ρυθμῷ καὶ τάξει ἐνεργούσης. Οὐδὲν καλὸν ἄνευ ἁρμονίας καὶ ἑνότητος· ὁ Θεὸς εἶνε αἰτία νοητή, καὶ ἡ αἴτια αὕτη ἡ καλλίστη καὶ τιμιωτάτη φύσις ὑπάρχει ἐν αὐτῷ βασιλικὴ ψυχὴ καὶ βασιλικὸς νοῦς. Τὸ καλὸν, κατὰ Πλάτωνα, εἶνε χαρακτὴρ ἰδιάζων τῆς ψυχῆς, ἐκδηλούμενος ὑπὸ μορφὰς αἰσθητάς. Ὥστε οὐδαμοῦ τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου ὑπάρχει, κυρίως εἰπεῖν, καλὸν πλὴν ἐν τῇ ψυχῇ. Τὸ καλὸν καθ’ ἑαυτὸ εἶνε ἄρα ψυχή, ἐν τῇ ὁποία ἡ ζωὴ εἶνε ἄπειρος. Εἶνε αἰτία ἐξόχως νοητή. Ἡ αἰτία αὕτη φέρει τὴν σφραγῖδα τῆς ἑνότητος ἐν τῇ ποικιλίᾳ, τοῦ ρυθμοῦ, τῆς ἁρμονίας, τῆς τάξεως, ὧν ἄνευ δὲν δύναται νὰ ὑπάρξῃ καλόν.
Ὁ κόσμος ὡς ἔργον τῆς θείας σοφίας εἶνε καλὸς καὶ ὡραῖος, διότι ἐποιήθη ὅμοιος τῷ Θεῷ. Ὁ Θεὸς ἐποίησε, κατὰ Πλάτωνα, ἕνα μόνον κόσμον, ἵνα ὁ κόσμος ᾖ καλὸς καὶ τέλειος. Ἡ ἑνότης εἶνε οὐσιῶδες γνώρισμα τοῦ καλοῦ· ἡ ἑνότης προστιθεμένη εἰς τὴν ποικιλίαν παράγει τὴν ἁρμονίαν καὶ τάξιν.
Καὶ ὁ ἄνθρωπος εἶνε εἰκὼν τῆς θείας ἰδέας, ἄρα αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἄνθρωπος ἔχει ψυχὴν καὶ σῶμα, πρέπει δὲ νὰ ὑπάρχῃ μεταξὺ αὐτῶν ἁρμονία καὶ συμμετρία. Ὅταν σῶμα μικρὸν καὶ ἀσθενὲς φέρῃ ψυχὴν μεγάλην καὶ ἰσχυράν, ἢ ψυχὴ μικρὰ καὶ ἀσθενὴς ὑπάρχῃ ἐν σώματι ἰσχυρῷ καὶ μεγάλῳ, ὁ ἄνθρωπος στερεῖται κάλλους, διότι ἐλλείπει αὐτῷ ἡ ἁρμονία· τουναντίον, ὅτε ἀμφότερα καὶ σῶμα καὶ ψυχὴ εἶνε μεγάλα καὶ ἰσχυρά, ὑπάρχει ἁρμονία καὶ ἡ ἁρμονία καθιστᾷ τὸν ἄνθρωπον ὡραῖον καὶ ἐπίχαριν. Ἡ αὐτὴ ἁρμονία πρέπει νὰ ὑπάρχῃ καὶ ἐν τῷ σώματι καὶ ἐν τῇ ψυχῇ. Ἡ ἀρετὴ εἶνε τὸ κάλλος καὶ ἡ ὑγεία τῆς ψυχῆς. Τουναντίον ἡ κακία εἶνε ἡ δυσμορφία καὶ ἀσθένεια αὐτῆς. Ἐνταῦθα προφανέστατα ταὐτίζει ὁ Πλάτων τὸ ἀγαθὸν μετὰ τοῦ καλοῦ.
Ὁ Πλάτων λοιπὸν ταυτίζει τὸ καλὸν μετὰ τοῦ ἀγαθοῦ· καὶ οὐδόλως παράδοξον τοῦτο. Οἱ Ἕλληνες ἐλάτρευον καθόλου τὸ καλὸν ἢ τὸ ὡραῖον. Ἐν τῷ ἐνθουσιώδει αὐτῶν θαυμασμῷ πρὸς τὸ καλὸν ἔκρινον συνήθως τὸν χαρακτῆρα καὶ τὰς ἰδιότητας τῶν ἀνθρώπων κατὰ τὴν μορφὴν καὶ τὸ σῶμα αὐτῶν. Ρήτωρ ὡραῖος, ἔχων σχήματα κανονικὰ καὶ στάσιν σύμμετρον, ἦτο ἤδη κατὰ τὸ ἥμισυ εὐφραδής. Νεανίας ἢ νεᾶνις, ἔχοντες μορφὴν γλυκεῖαν καὶ λεπτήν, ἐθεωροῦντο συνήθως χρηστοὶ καὶ ἐνάρετοι· τοὐναντίον τὸ κακὸν παρίστανον δι’ ἐξωτερικῆς μορφῆς εἰδεχθοῦς. Ὁ τύπος τοῦ ἀνάνδρου παρ’ Ὁμήρῳ, ὁ Θερσίτης, εἶνε ὁ δυσειδέστατος ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων. Ἐντεῦθεν ἡ συνταύτισις τῆς ἀρετῆς μετὰ τοῦ ὡραίου, τῆς κακίας μετὰ τῆς δυσμορφίας. Ὁ Πλάτων πανταχοῦ τῶν ἔργων αὐτοῦ ἐκφράζει τὴν ἰδέαν ταύτην. Τὸ καλὸν δύναται νὰ ὑπάρχῃ ἐν ταῖς πράξεσι τοῦ ἀνθρώπου καὶ ταῖς ἑκουσίαις καὶ ταῖς ἀκουσίαις. Τὸ φυσικὸν θάρρος εἶνε καλὸν, διότι εἶνε τελειότης, ἀρετή. Τὸ ἑκούσιον καὶ περιεσκεμμένον θάρρος εἶνε ἔτι ὡραιότερον. Τὰ αἰσθήματα εἶνε καλὰ καὶ ὡραῖα, ὅταν ἀναφέρονται εἴς τι εὐγενὲς ἀντικείμενον οἷον εἰς τὴν Πατρίδα, τὴν ἀρετήν, τὴν ἐπιστήμην. Αἱ γνώσεις εἶνε καλαὶ καὶ ὡραῖαι, ὅταν ὁδηγῶσιν εἰς τὴν ἀλήθειαν. Ὁ ὀρθῶς ἀποκρινόμενος εἶνε, καλὸς κἀγαθός. Τὸ ὀρθῶς συλλογίζεσθαι, ἡ ἐπιστήμη καὶ τ’ ἀποτελέσματα αὐτῆς εἶνε καλὰ κἀγαθά. Ἡ κτῆσις τῶν ἰδεῶν, ἐπὶ τῆς ὁποίας πᾶσα στηρίζεται ἀλήθεια, ἀποτελεῖ τὸ κάλλος τοῦ νοῦ, διότι τελειοποιεῖ αὐτόν. Καλόν ἄρα καὶ ἀγαθὸν εἶνε συνώνυμα παρὰ Πλάτωνι· ἀλλὰ μὴ καὶ παρ’ ἡμῖν τοῖς νεωτέροις Ἕλλησιν ἡ λέξις καλόν, ἥτις ἐσήμαινε παρὰ τοῖς ἀρχαίοις τὸ ὡραῖον, δὲν μετέπεσεν εἰς τὴν σημασίαν τοῦ ἀγαθοῦ; Λέγοντες δὲ καλὸς ἀνὴρ ἢ καλὴ γυνή, δὲν νοοῦμεν τὸν ἀγαθὸν ἄνδρα ἢ τὴν ἀγαθὴν γυναῖκα, οἱονεὶ ἀποδεχόμενοι καὶ ἡμεῖς, ὡς οἱ πρόγονοι ἡμῶν καὶ ὁ Πλάτων, ὅτι ὁ καλὸς ἢ ὁ ὡραῖος εἶνε καὶ ἀγαθὸς ἢ μᾶλλον ὅτι τὸ κάλλος τῆς ψυχῆς ἀποτυποῦται συνήθως εἰς τὴν ἔκφρασιν τῆς μορφῆς;
Τοιαύτη ἐν συντόμῳ ἡ περὶ τοῦ καλοῦ θεωρία τοῦ Πλάτωνος. Πρὶν ἢ δὲ καταπαύσω τὸν λόγον, δὲν δύναμαι νὰ μὴ ἐπιστήσω ἰδίᾳ τὴν προσοχὴν ὑμῶν εἰς τὴν ἔξοχον ἀληθῶς τοῦ Πλάτωνος ἰδέαν, ὅτι τὸ κυρίως καλὸν εἶνε χαρακτὴρ ἰδιάζων τῆς ψυχῆς, ὅτι τὸ τέλειον καλὸν δὲν ὑπάρχει εἰς τὸν αἰσθητὸν ἀλλ’ εἰς τὸν νοητὸν κόσμον, καὶ ὅτι διὰ τοῦ αἰσθητοῦ καλοῦ πρέπει ν’ ἀνυψούμεθα εἰς τὸ καθ’ ἑαυτὸ καλόν, εἰς τὴν αἰτίαν καὶ πηγὴν παντὸς καλοῦ, εἰς τὸν Θεόν. Ναί, τὸ καθ’ αὐτὸ καλὸν δὲν εἶνε τὸ σωματικὸν καὶ αἰσθητὸν ἐκεῖνο κάλλος ὅπερ ποῦ μὲν εἶνε καλόν, ποῦ δὲ δυσειδές, ὅπερ εἰς τούτους μὲν φαίνεται ὡραῖον, εἰς ἐκείνους δὲ μὴ ὡραῖον, ὅπερ σήμερον ὑπάρχει αὔριον δὲ ἀφανίζεται. Τὸ καθ’ αὐτὸ, τὸ ἀληθὲς καλὸν εἶνε τὸ ψυχικὸν κάλλος, ὅπερ παραμένει διαρκὲς καὶ ἀμετάβλητον, ὡς αὐτὴ ἡ ψυχὴ καὶ τὸ πνεῦμα. Ναί· ψυχὴ εὐγενὴς καὶ ἐνάρετος εἶνε τῳόντι ἔξοχόν τι καλὸν καὶ ὡραῖον, ὅπερ δύναται καὶ αὐτὴν τὴν εἰδεχθῆ σωματικὴν μορφὴν ν’ ἀναδείξῃ ἀληθῶς θαυμαστὴν καὶ ὡραίαν. Ψυχὴ τοὐναντίον ἀγενὴς καὶ διεστραμμένη εἶνέ τι εἰδεχθὲς καὶ ἀποτρόπαιον, ὅπερ δύναται καὶ τὴν ὡραιοτάτην σωματικὴν μορφὴν ν’ ἀναδείξῃ ἀληθῶς εἰδεχθῆ καὶ ἀποτροπαίαν.
Αἱ καλαὶ ἢ ὡραῖαι τέχναι εἶνε προωρισμέναι διὰ τῆς καλλιεργείας τοῦ καλοῦ νὰ ἐξευγενίζωσι τὴν ψυχήν, ἀνυψοῦσαι αὐτὴν εἰς τὴν πηγὴν παντὸς καλοῦ· ἀλλ’ ἀποτυγχάνουσι τοῦ εὐγενοῦς αὐτῶν προορισμοῦ· ὅταν οἱ καλλιεργοῦντες τὰς ὡραίας τέχνας προσκολλῶνται δουλικῶς εἰς τὸ αἰσθητὸν καλὸν καὶ οἱονεὶ λατρεύουσιν αὐτὸ λησμονοῦντες ὅτι ὑπεράνω αὐτῶν ὑπάρχει τὸ ὄντως καλὸν, εἰς τὸ ὁποῖον αἱ ὡραῖαι τέχναι πρέπει νὰ ὁδηγῶσιν. Αἱ γνώσεις καὶ αἱ ἐπιστῆμαι εἶνέ τι ἀληθῶς ἔξοχον καλόν, ἀλλ’ ἀποτυγχάνουσι τοῦ εὐγενοῦς αὐτῶν προορισμοῦ, ὅταν οἱ καλλιεργοῦντες τὰς ἐπιστήμας προσκολλῶνται δουλικῶς εἰς αὐτὰς καὶ οἱονεὶ προσφέρουσιν αὐταῖς λατρείαν, λησμονοῦντες ὅτι διὰ τῶν ἐπιστημῶν καὶ τῶν γνώσεων πρέπει νὰ ὁδηγώμεθα εἰς τὴν αἰτίαν καὶ πηγὴν πάσης γνώσεως καὶ σοφίας, εἰς τὸν Θεόν. Τοιαύτην βαθεῖαν ἔννοιαν ἔχει ἡ συνταύτισις τοῦ καλοῦ πρὸς τὸ ἀγαθόν. Ἐπλάσθημεν ὑπὸ τοῦ Δημιουργοῦ τοιοῦτοι, ὥστε νὰ θαυμάζωμεν τὸ καλὸν καὶ ὡραῖον καὶ νὰ ἑλκυώμεθα ὑπ’ αὐτοῦ, ὁπουδήποτε καὶ ὑπὸ οἱανδήποτε μορφὴν καὶ τύπον ἂν ἴδωμεν αὐτό· ἀλλὰ μὴ λησμονῶμεν ὅτι σκοπιμώτατα ἐτέθη εἰς ἡμᾶς ὑπὸ τοῦ δημιουργοῦ τὸ αἴσθημα τοῦ θαυμασμοῦ καὶ τῆς ἀγάπης πρὸς τὸ καλὸν καὶ ὡραῖον, ἵνα βλέποντες τὸ μερικὸν καὶ ἀτελὲς καλὸν προβιβαζώμεθα εἰς τὸ γενικὸν καὶ τέλειον καλόν· ἵνα βλέποντες τὸ θαυμαστὸν καὶ ἐξαίσιον τοῦτο ἀριστοτέχνημα, ὅπερ ὀνομάζομεν σύμπαν ἢ κόσμον, ἀποκαλύπτωμεν ἐν σεβασμῷ τὴν κεφαλήν, ὡς ὁ Νεύτων, πρὸ τοῦ πανσόφου δημιουργοῦ καὶ αναφωνῶμεν πρὸς αὑτὸν μετὰ τοῦ Δαυΐδ: «Ὡς θαυμαστὰ τὰ ἔργα σου, Κύριε· πάντα ἑν σοφία ἐποίησας.»
Ιγνατιοσ Μοσχακησ
- ↑ Ἀνεγνώσθη ἐν Ἀθήναις ἔν τινι φιλολογικῇ ἑσπερίδι κατὰ μῆνα σεπτέμβριον·