Απάντησις εις την προς τον Σουλτάνον έκθεσιν του Μεγάλου Βεζύρου περί Κρήτης

Ἀπάντησις εἰς τὴν πρὸς τὸν Σουλτάνον ἔκθεσιν τοῦ Μεγάλου Βεζύρου περὶ Κρήτης Συγγραφέας: Λέων Μελάς

Μετὰ πλείστης εὐχαριστήσεως ἀνέγνωμεν τὴν πρὸς τὸν Σουλτάνον ἔκθεσιν τοῦ Μεγάλου Βεζύρου· δὲν ἀμφιβάλλομεν δὲ ὅτι πᾶς Ἕλλην μετὰ τῆς αὐτὴς εὐχαριστήσεως ἀνέγνω ἢ θέλει ἀναγνώσει τὴν ἔκθεσιν ταύτην, δι' ἧ καὶ ἡ ἐπανάστασις ὑφισταμένη εἰσέτι ἐν Κρήτῃ ἐπισήμως ὁμολογεῖται, καὶ τὸ ἀκατάβλητον αὐτῆς διὰ τῶν Τουρκικῶν ὅπλων ἐπισήμως βεβαιοῦται, καὶ ἡ πλήρης ἐν Κρήτῃ ἀποτυχία τοῦ Μεγάλου Βεζύρου ἐπισήμως ἀναδεικνύεται.

Μετὰ τὴν ὑπὸ τοῦ Μεγάλου Βεζύρου πάνδημον καὶ ἐπίσημον διαβεβαίωσιν τῶν τριῶν τούτων ἀληθειῶν, βεβαίως τὸ Κρητικὸν ζήτημα δὲν δύναται εἰμὴ νὰ περιέλθῃ εἰς χεῖρας τῆς Εὐρωπαϊκῆς διπλωματίας, ὅπως δι' αὐτῆς λυθῇ, ἀφοῦ ἐπὶ δύω ἤδη ὁλόκληρα ἔτη εἰς μάτην ἠγωνίσθη ἡ Τουρκία διὰ τῶν στρατῶν καὶ τῶν πολιτικῶν της νὰ λύσῃ αὐτό.

Ἰδοὺ διατί ἡ ἔκθεσις τοῦ Μεγάλου Βεζύρου καὶ ἡμᾶς καὶ πάντα Ἕλληνα ἐνέπλησε χαρᾶς. Ἰδοὺ διατί ὡς τὴν ἐπίσημον καὶ ὁριστικὴν καταδίκην τῆς ἐπὶ τῆς Κρήτης Σουλτανικῆς Κυριαρχίας ἐθεωρήσαμεν αὐτήν.

Εἶναι ἀληθὲς ὅτι μετὰ πλείστης διπλωματικῆς ἱκανότητος καὶ εὐφυΐας συνέταξε τὴν ἔκθεσίν του ὁ μέγας τῆς Τουρκίας πολιτικὸς ἀνὴρ, ἀλλ' ἐπίσης ἀληθέστατον εἶναι ὅτι τὸ φῶς τῆς ἀληθείας, καὶ ἡ δύναμις τῶν πραγμάτων ἀναφαίνονται πολὺ ἀνώτερα, πολὺ εὐγλωττότερα τῆς τε διπλωματικῆς ἱκανότητος καὶ τῆς εὐφυοῦς αὑτοῦ εὐγλωττίας.

Ὁ Μέγας Βεζύρης, προσπαθῶν διὰ τῆς ἐκθέσεώς του νὰ ἀνεύρῃ τὰ προκαλέσαντα τὴν Κρητικὴν ἐπανάστασιν αἴτια, καὶ νὰ δικαιολογήσῃ ἐνώπιον τοῦ Σουλτάνου τὴν ἀδυναμίαν αὐτοῦ ἀπέναντι τῆς ἐπαναστάσεως ταύτης, ἀναγκάζεται νὰ κατηγορήσῃ καὶ τοὺς Κρῆτας καὶ τοὺς Ἕλληνας καὶ τὴν Ῥωσσίαν, καὶ τὴν Γαλλίαν καὶ ἁπάσας τὰς Μεγάλας τῆς Εὐρώπης Δυνάμεις, καὶ αὐτὴν τὴν ἀρχὴν τῶν ἐθνικοτήτων ὡς ἐπικίνδυνον νὰ παραστήσῃ, καὶ αὐτὸν τὸν Πανελλήνιον πόθον οὐτοπίαν ἀπραγματοποίητον νὰ ὀνομάσῃ! Πάντες, πάντες, κατὰ τὸν μέγαν Βεζύρην πταίουν ἐπὶ τῆς ὑποθέσεως τῆς Κρήτης, μόνον ἡ Τουρκία δὲν πταίει! Καθ' ὅλων ἑπομένως μετὰ πικρίας καταφέρεται, διότι πάντες κατ' αὐτὸν συνομώσαντες ὑπὲρ τῆς Κρήτης καὶ κατὰ τῆς Τουρκίας, διετήρησαν καὶ διατηροῦν εἰσέτι ἀκατάβλητον τὸν Κρητικὸν ἀγῶνα.

Ἀλλ' ὁ μέγας οὗτος πολιτικὸς ἀνὴρ τῆς Τουρκίας τοιαῦτα ἐκθέτων, ὅπως καὶ τὸν Σουλτάνον παρηγορήσῃ καὶ τὴν ἐν Κρήτῃ ἀποτυχίαν αὑτοῦ δικαιολογήσῃ, λησμονεῖ ὅτι ἀναφανδὸν οὕτως ἀνακηρύττει τὴν Τουρκίαν ὡς παρὰ πάντων ἐπὶ τοῦ Κρητικοῦ ζητήματος καταπολεμουμένην καὶ καταδεδικασμένην, καὶ ὅτι ἑπομένως ὁμολογεῖ τὴν ἀπελπιστικὴν θέσιν, εἰς ἣν ἀπέναντι τοῦ Κρητικοῦ ζητήματος ἡ Τουρκία περιῆλθεν.

Ὁ μέγας Βεζύρης ἀναζητῶν ἐν τῇ ἐκθέσει του τὰ προκαλέσαντα τὴν Κρητικὴν ἐπανάστασιν αἴτια, καὶ ἐπιθυμῶν νὰ ἐνοχοποιήσῃ ἐνώπιον τῆς Δύσεως τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ῥωσσίαν, διατείνεται ὅτι τὰ παράπονα τῶν Κρητῶν κατὰ τῆς Τουρκικῆς Κυβερνήσεως ἦσαν ἀβάσιμα, ἄδικα καὶ ὡς τοιαῦτα μόνον ἁπλαῖ προφάσεις πρὸς ἐπανάστασιν. Ἀλλ' ἐὰν τὰ ἐν τῇ ἀπὸ 14 Μαΐου πρὸς τὸν Σουλτάνον ἀναφορᾷ τῶν Κρητῶν παράπονα ἦσαν ἀβάσιμα καὶ ἄδικα, διατί ὁ μέγας Βεζύρης διὰ τῶν νέων διοικητικῶν καὶ δικαστικῶν καὶ οἰκονομικῶν ὀργανισμῶν του, καὶ τῶν Σουλτανικῶν φιρμανίων, τῶν ἐσχάτως ἐκδοθέντων, ἐπροσπάθησεν ἤδη μετὰ παρέλευσιν δύο ἐτῶν νὰ θεραπεύσῃ αὐτά, ὑποσχεθεὶς εἰς αὐτοὺς καὶ φόρων ἀπαλλαγὴν καὶ ἐλάττωσιν, καὶ τῆς δικαιοσύνης ἀσφαλεστέραν διανομὴν, καὶ Τραπέζης σύστασιν, καὶ τῶν λιμένων τῆς νήσου τὸ ἄνοιγμα κτλ. κτλ.; Ἔπρεπεν ἆρά γε νὰ χυθῶσι τόσα αἵματα, καὶ ἐπὶ δύω ἔτη νὰ καταστραφῇ καὶ ἐρημωθῇ διὰ τοῦ πυρὸς καὶ τοῦ σιδήρου ὁλόκληρος ἡ ὡραία ἐκείνη νῆσος, ὅπως ἀναφανῶσιν ἤδη δίκαια καὶ βάσιμα, καὶ ὡς τοιαῦτα νὰ θεραπευθῶσι σήμερον τὰ πρὸ δύω ἐτῶν εὐσεβάστως ὑποβληθέντα εἰς τὸν Σουλτάνον παράπονα τῶν Κρητῶν;

Ὁ μέγας Βεζύρης ἐὰν ἐπιθυμῇ ν' ἁναφανῇ φιλαλήθης καὶ εἰλικρινὴς, ἀντὶ νὰ αἰτιᾶται τοὺς Κρῆτας, τοὺς Ἕλληνας, τοὺς Ῥώσσους, ἂς ὁμολογήσῃ καθαρὰ, συμφώνως μὲ τὴν φωνὴν τῆς συνειδήσεώς του, ὅτι τὴν Κρητικὴν ἐπανάστασιν ἐπροκάλεσε καὶ ἐξεβίασεν αὐτὴ ἡ Τουρκικὴ Κυβέρνησις, ἥτις ἕνεκεν τῆς χαρακτηριζούσης αὐτὴν ἀκηδείας, ὑπεροψίας, ἀδράνειας καὶ τῆς ἀξιοκατακρίτου εἰς τὰ δεινὰ τῶν Χριστιανῶν ὑπηκόων της ἀπάθειας, δὲν ἠθέλησεν ἐγκαίρως νὰ θεραπεύσῃ τὰ δεινὰ τοῦ Κρητικοῦ λαοῦ, ἐνῷ καὶ αὐτὸς ὁ ἐν Ἀθήναις Πρέσβυς τῆς Τουρκίας δὲν ἔπαυε πρὸ πολλοῦ προκαλῶν ἐπὶ τῆς Κρήτης τὴν προσοχὴν καὶ τὴν μέριμναν τῆς Κυβερνήσεώς του. Ἀλλὰ δυστυχῶς ἡ Κυβέρνησίς του ἐξύπνησεν λίαν βραδέως!

Ἐννοεῖται δὲ ὅτι ἀφοῦ ἐπὶ δύω ἤδη ὁλόκληρα ἔτη ἡ Τουρκία δι' ἑνὸς βαρβάρου καὶ ἐξολοθρευτικοῦ πολέμου κατέστρεψε καὶ κατερήμωσε τὴν νῆσον, ἐξηγρίωσεν οὕτως ὁλόκληρον τὸν Κρητικὸν λαὸν, καὶ ἐνέπνευσεν εἰς αὐτὸν τὴν ἀκράδαντον πεποίθησιν ὅτι τῷ εἶναι ἀδύνατον τοῦ λοιποῦ νὰ ζήσῃ ὑπὸ τὴν Τουρκικὴν Κυριαρχίαν, δικαίως ὁ Κρητικὸς λαὸς ἐν τῇ ἀγανακτήσει του ἀποκρούει σήμερον πᾶσαν παραχώρησιν καὶ πᾶσαν ὑπόσχεσιν ἐκ τῆς Τουρκικῆς Κυβερνήσεως ἀποῤῥέουσαν, γνωρίζων ἐξ πείρας πολυχρονίου ὅτι ἄμα ἡ βία τῆς ἐπαναστάσεως ἐκλείψῃ, τὰ πάντα ἀνακαλοῦνται, τὰ πάντα λησμονοῦνται, ἐκτὸς τῶν αἱματηρῶν καὶ φρικαλέων ἐκδικήσεων.

Λαὸς ἀρειμάνιος, λαὸς φιλότιμος, λαὸς ὑπερήφανος περιφρονηθεὶς ἐπὶ ὁλόκληρους μῆνας διὰ τῆς ἀσυγγνώστου καὶ ἄφρονος σιωπῆς, ἣν ἡ Τουρκικὴ Κυβέρνησις ἀντέταξεν εἰς τὴν πρὸς τὸν Σουλτάνον ἀναφοράν του, καὶ ἐπὶ τέλους διὰ τῆς ἀποστολῆς στρατῶν καὶ στόλων ἀπειληθεὶς, ἦτο φυσικῶτατον νὰ δράξῃ, καίτοι ὅλως ἀνέτοιμος, τὰ ὅπλα, καὶ τὸν περὶ τῶν ὅλων κῦβον νὰ ῥίψῃ ἀνακράζων κατὰ τὴν 26 Αὐγούστου Ἔνωσις ἢ Θάνατος, ἀφοῦ ἐπὶ τέσσαρας σχεδὸν ὁλοκλήρους μῆνας οὐδεμίαν ἄλλην ἀπάντησιν ἔλαβεν εἰς τὴν ἀπὸ 14 Μαΐου πρὸς τὸν Σουλτάνον ἀναφοράν του εἰ μὴ περιφρονητικὴν σιωπὴν καὶ προκλητικὰς ἀπειλάς.

Ἂν δὲ, ὡς διατείνεται ὁ Μέγας Βεζύρης, εἶναι ἀληθὲς ὅτι οἱ Κρῆτες ἐνῷ κατὰ τὸν Μάϊον ἀπέτειναν τὴν πρὸς τὸν Σουλτάνον ἀναφοράν των, συγχρόνως ἐπεδίωκαν καὶ ὑπόμνημα περὶ τῶν ἀφορήτων δεινῶν των εἰς τὰς Τρεῖς μεγάλας Δυνάμεις, τοῦτο μακρὰν τοῦ ν' ἀποδείξῃ τὸ ἀνυπόστατον τῶν παραπόνων των, ἔτι μᾶλλον ἐνισχύει αὐτὰ, διότι ἂν ἀνυπόστατα τῷ ὄντι ἦσαν, βεβαίως δὲν ἤθελον ὑποβληθῆ καὶ εἰς τὴν κρίσιν τῶν μεγάλων Δυνάμεων· ὑπεβλήθησαν δὲ διότι καὶ βάσιμα ἦσαν, καὶ διότι οἱ Κρῆτες ἐγνώριζον ὅτι ἄνευ ἐξωτερικῆς τῶν Δυνάμεων πιέσεως, οὐδὲν ἡ Πύλη αὐθορμήτως παρεχώρησε ποτὲ εἰς τοὺς Χριστιανοὺς ὑπηκόους αὑτῆς.

Ἂς συνομολογήσῃ λοιπὸν ὁ Μέγας Βεζύρης καὶ τὸ βάσιμον τῶν παραπόνων, ἀφοῦ ἅπαξ, ἂν καὶ βραδέως, αὐτὸς ὁ ἴδιος ἀπεπειράθη νὰ θεραπεύσῃ αὐτὰ, καὶ ὅτι οὐχὶ ἡ Ἑλλὰς ἢ ἡ Ῥωσσία, ἀλλ' αὐτὴ ἡ Τουρκία διὰ τῆς πρὸς τὸν Κρητικὸν λαὸν ἀσυγγνώστου καὶ ἀπειλητικῆς διαγωγῆς της ἐπροκάλεσε καὶ ἐξεβίασε τὴν Κρητικὴν ἐπανάστασιν.

Ἡ Ἑλλὰς μετὰ τὴν Ὀκτωβριανὴν αὑτῆς μεταβολὴν καὶ ἐπελθοῦσα μεσοβασιλείαν, καταγινομένη εἰς τὴν διοργάνωσιν τῶν ἐσωτερικῶν αὑτῆς, ὑπομονὴν καὶ οὐχὶ ἐπανάστασιν ἐσυμβούλευε καὶ εἰς τοὺς Κρῆτας καὶ εἰς πάντα τὰ ἐν Χριστῷ τέκνα αὑτῆς, ἅτινα ὑπὸ τὸν Σουλτάνον εἰσέτι διατελοῦσιν.

Ἐσφαλμένως λοιπὸν ὁ μέγας Βεζύρης ἀποδίδει τὴν Κρητικὴν ἐπανάστασιν εἰς τὴν μεγάλην Πανελλήνιον ἰδέα, λησμονῶν ἢ ἀποσιωπῶν τὴν ἀληθῆ αἰτίαν αὐτῆς, ἥτοι τὴν ἀφροσύνην, τὴν ἀκηδείαν, τὴν ἀδράνειαν καὶ τὴν βαρβαρότητα τῆς Τουρκικῆς Κυβερνήσεως.

Ἐὰν ἡ Ἑλλὰς ὑπὸ τῆς μεγάλης ἰδέας ἐμφορουμένη ἐθεώρει τὴν ὥραν κατάλληλον ὅπως ἀνάψῃ τὴν πυρκαϊὰν ἐν τῇ Ἀνατολῇ, δὲν ἤθελε βεβαίως προκαλέσει ἐπανάστασιν μόνον ἐν τῇ ἀπομεμονωμένῃ νήσῳ τῆς Κρήτης, ἀλλ' ἤθελε συγχρόνως ἀναστατώσει καὶ τὰς γειτονικὰς αὐτῆς χώρας, ὅπερ πολὺ εὐκολώτερον, ἀποτελεσματικώτερον καὶ οἰκονομικώτερον ἤθελε διαπράξει· ἡ δὲ πυρκαϊὰ διαδιδομένη ἐκεῖθεν καθ' ὅλην τὴν περιφέρειαν τῆς Τουρκίας ταχέως καὶ εὐκόλως ἤθελε καταστρέψει αὐτήν.

Ἐλπίζομεν ἐν τούτοις ὅτι ὁ Μέγας Βεζύρης θέλει ζήσει ὅπως ἰδίοις ὀφθαλμοῖς ἴδῃ πραγματοποιουμένους τοὺς πόθους καὶ τῶν Ἑλληνικῶν καὶ τῶν Σλαβικῶν φυλῶν, καὶ ἐν ἀδελφικῷ ὁμοσπονδιακῷ συνδέσμῳ διατελούσας τὰς Χριστιανικὰς ταύτας φυλὰς, καὶ τότε βεβαίως θέλει παύσει ὀνομάζων οὐτοπίαν ἀπραγματοποίητον (utopie irrealisable) τὴν μεγάλην τῶν Ἑλλήνων ἰδέα.

Οἱ πρὸ τοῦ 1821 προκάτοιχοι τοῦ Ἀαλῆ Μεγάλοι Βεζύραι βεβαίως οὐτοπίαν πολὺ πλέον ἀπραγματοποίητον ἐθεώρουν τὴν ἐν τῇ Μεσογείῳ σύστασιν ἀνεξαρτήτου Ἑλληνικοῦ Βασιλείου, καὶ ὅμως τὸ Βασίλειον τοῦτο ὑπάρχει ἤδη. Ἀναλογιζόμενος δὲ ὁ Μέγας Βεζύρης ὅτι ἡ ἀρχὴ παντὸς ἔργου εἶναι τὸ ἥμισυ καὶ τὸ δυσκολώτερον μέρος αὐτοῦ, ἂς παύσῃ φρονῶν καὶ ἀποκαλῶν τὴν μεγάλην τῶν Ἑλλήνων ἰδέαν ἀπραγματοποίητον, ἐνῷ ἤδη ἀπὸ τοῦ 1821 ἤρξατο ἡ πραγματοποίησις αὐτῆς.

Ἀτόπως ἐπίσης ἐφαντάσθη ὁ Μέγας Βεζύρης ὅτι ἡ Ῥωσσία δῆθεν ἐπροκάλεσε τὴν Κρητικὴν ἐπανάστασιν, ἐπιθυμοῦσα νὰ συνταράττῃ τὰ ἐσωτερικὰ τῆς Τουρκίας, ὡς νὰ μὴ ἦσαν ἀποχρώντως συντεταραγμένα πάντοτε ὡς ἐν τῆς βαρβάρου καὶ καταθλιπτικῆς διοικήσεως τῶν Ὀθωμανῶν. Καὶ εἶναι μὲν ἀληθὲς ὅτι ὁ Μέγας Βεζύρης δὲν ἐτόλμησεν ἐν τῇ ἐκθέσει του νὰ ἐκφέρῃ ῥητῶς τὴν δεινὴν ταύτην κατηγορίαν κατὰ Μεγάλης Δυνάμεως, μεθ' ἧς ἐν τούτοις ἡ Τουρκία διατελεῖ εἰς φιλικὰς σχέσεις, ἀρκούντως ὅμως κατέδειξε τὰς κατὰ τῆς Ῥωσσίας ἐχθρικὰς αὑτοῦ διαθέσεις, οὐχὶ βεβαίως διότι ἐπίστευσε ποτὲ ὅτι ἡ Κρητικὴ ἐπανάστασις ὑπεκινήθη ὑπὸ τῆς Ῥωσσίας, καὶ ὅτι ἐπὶ δύω ἤδη ἔτη χάριν τῆς Ῥωσσίας σφάζεται καὶ καταστρέφεται ὁλόκληρος ὁ λαὸς τῆς Κρήτης, ἀλλ' ὅπως ἀπεχθῆ καὶ ἐπικίνδυνον δῆθεν εἰς τὴν Δύσιν τὸν Κρητικὸν ἀγῶνα καταστήσῃ, καὶ ὑπὲρ τῆς Τουρκίας τὰς Δυτικὰς Δυνάμεις προσελκύσῃ, καθόσον τὴν ἄφρονα Ῥωσσοφοβίαν τῶν Δυνάμεων τούτων καλῶς γνωρίζουσα ἡ Τουρκία οὐδέποτε ἔπαυσεν οὐδὲ θέλει παύσει νὰ ἐκμεταλλεύηται αὐτὴν πρὸς ὄφελός της. Καὶ διὰ τοῦτο ὁποιαδήποτε ταραχὴ, ὁποιονδήποτε κίνημα καὶ ἂν λάβῃ χὼραν ἐν τῇ Τουρκίᾳ ὡς ἐκ τῶν ἀσυνέτων μέτρων καὶ τῆς διεφθαρμένης διαγωγῆς τῶν βαρβάρων ὀργάνων τῆς Τουρκικῆς Κυβερνήσεως, ἀμέσως ἡ Ῥωσσία καταγγέλλεται παρ' αὐτῆς ἐνώπιον τῆς Δύσεως ὡς ὑποκινήσασα δῆθεν αὐτὸ, ὅπως αἱ Δυτικαὶ Δυνάμεις ἐν τῇ Ῥωσσοφοβίᾳ αὐτῶν σπεύσωσιν ὡς ἄλλοι δορυφόροι πρὸς βοήθειαν καὶ ὑποστήρηξιν τῆς Πύλης.

Τὸ δόλιον αὐτὸ σύστημα ἀκολουθοῦσι πιστῶς καὶ ἅπασαι αἱ ἐν τῇ Τουρκίᾳ καὶ τῇ Εὐρώπῃ ὑπὸ τῆς Πύλης μισθοδοτούμεναι καὶ κατὰ τοῦ Ἑλληνισμοῦ καταφερόμεναι ἐφημερίδες, τὴν μωρὰν Ῥωσσοφοβίαν τῆς Δύσεως ὑπὲρ τῆς Τουρκίας ἀενάως ἐκμεταλλευόμεναι.

Ἀλλ' ὅπως δυσφημίσῃ τὸν Κρητικὸν ἀγῶνα καὶ εἰς ἄλλους ψευδεῖς καὶ γελοίους ἰσχυρισμοὺς, ὅλως ἀναξίους τῆς ὑψηλῆς αὐτοῦ περιοπῆς, κατέφυγεν ὁ μέγας Βεζύρης. «Οἱ Κρῆτες λέγει ἐπανεστάτησαν διὰ νὰ μὴ πλερώσωσι τὰ πρὸς τοὺς ἐγχωρίους Ὀθωμανοὺς μεγάλα χρέη των, οὐδὲ τὰ εἰς τὸν Σουλτάνον ὀφειλόμενα δέκατα. - Οἱ Κρῆτες ἐπανεστάτησαν ὅπως ἐκδιώξωσι τῆς Κρήτης τοὺς Ὀθωμανοὺς κατοίκους αὐτῆς, καὶ οἰκειοποιηθῶσι τὰ κτήματα αὐτῶν. - Οἱ Κρήτες ἐπανεστάτησαν διότι οἱ ἐν Κρήτῃ Ὀθωμανοὶ ἂν καὶ ὁμιλῶσι τὴν Ἑλληνικὴν, ἔχουσιν ὅμως τὸ Ὀθωμανικὸν θρήσκευμα, ὥστε ὁ ἀγὼν τῆς Κρήτης εἶναι ἀγὼν θρησκευτικὸς καὶ ἑπομένως ἀποτρόπαιος.»

Ἐν τούτοις εἶναι πασίγνωστον καθ' ἅπασαν τὴν Κρήτην, καὶ ἅπαντας οἱ ἐν Κρήτῃ Πρόξενοι τῶν Μεγάλων Δυνάμεων δύνανται ἐπισήμως νὰ βεβαιώσωσιν ὅτι οὐχὶ οἱ Χριστιανοὶ πρὸς τοὺς Ὀθωμανοὺς, ἀλλ' ἀπεναντίας οὶ Ὀθωμανοὶ τῆς Κρήτης πρὸς τοὺς Χριστιανοὺς κατοίκους αὐτῆς, ἂν καὶ λίαν εὐαριθμότεροι, ἦσαν οἱ μεγαλῄτεροι ὀφειλέται, διότι δυστυχῶς οἱ Ὀθωμανοὶ ὡς ἐκ τῆς φυσικῆς αὑτῶν ἀδρανείας, ἀκηδείας, ὀκνηρίας καὶ τῆς ἐλλείψεως πάσης ἐμπορικῆς, γεωργικῆς, βιομηχανικῆς, καὶ ναυτικὴς ἱκανότητος, ἐπιδεξιότητος καὶ ἐνεργείας, οὐχὶ μόνον ἐν Κρήτῃ ἀλλὰ καθ' ἅπασαν τὴν Ἀνατολὴν εἶναι ἀσυγκρίτως πενέστεροι καὶ ἀθλιέστεροι τῶν φιλέργων, δραστηρίων, καὶ νοημόνων Χριστιανικῶν λαῶν.

Ἐν Κρήτῃ δὲ καθ' ἂς ἔχομεν πληροφορίας τὰ μὲν χρέη τῶν Χριστιανῶν πρὸς τοὺς Ὀθωμανοὺς ὑπολογίζονται ὅλα ὁμοῦ εἰς 5,800,000 γρόσια, ὁ δὲ μέγας Βεζύρης ἀναβιβάζει αὐτὰ ποιητικῇ ἀδείᾳ εἰς 150 ἑκατομμύρια γροσίων, τὰ δὲ χρέη τῶν Ὀθωμανῶν πρὸς τοὺς Χριστιανοὺς τῆς Κρήτης ὑπολογίζονται εἰς 14,000,000· ἀρκεῖ πρὸς βεβαίωσιν ν' ἀναφέρωμεν ὅτι μόνος ὁ Σακίρμπεης, ὁ πλουσιώτερος πάντων τῶν ἐν Χανίοις Ὀθωμανῶν, ὑπολογίζεται ὅτι ὀφείλει εἰς διαφόρους Χριστιανοὺς ὑπὲρ τὰς 5 χιλιάδας Ὀθωμανικὰς λίρας.

Εἶναι δὲ ἐπίσης πασίγνωστον ἐν Κρήτῃ ὅτι τὰ πλεῖστα τῶν Τουρκικῶν κτημάτων εἶχον ἤδη περιέλθει εἰς χεῖρας τῶν Χριστιανῶν, ἀναγκασθέντων τῶν Ὀθωμανῶν νὰ παραχωρήσωσι καὶ πωλήσωσιν αὐτὰ εἰς αὐτοὺς ἀπέναντι τῶν χρεῶν των. Ἀρκεῖ πρὸς βεβαίωσιν νὰ μνημονεύσωμεν ἰδίως τοὺς ἐν Ἡρακλείῳ Ὀθωμανοὺς Χακὶρ Χανιαλάκιδες, οἵτινες ἦσαν οἱ πρώτιστοι καὶ μεγαλῄτεροι κτηματίαι, καὶ οἵτινες ἐπώλησαν τὸ ἓν μετὰ τὸ ἄλλο ἅπαντα τὰ ἐν Κρήτῃ κτήματά των εἰς Κρῆτας χριστιανούς. Ἀρκεῖ νὰ παραπέμψωμεν τὸν μέγαν Βεζύρην εἰς Ῥέθυμνον, ὅπως πληροφορηθῇ ὅτι καὶ ἅπαντες οἱ ἐν Ῥεθύμνῳ κτηματίαι Ὀθωμανοὶ τὴν αὐτὴν τύχην δυστυχῶς ὑπέστησαν. Δὲν εἶναι λοιπὸν παντάπασιν ἀληθὴς ὁ ἰσχυρισμὸς τοῦ μεγάλου Βεζύρου ὅτι τὰ πρὸς τοὺς Ὀθωμανοὺς χρέη τῶν Κρητῶν ἐπροκάλεσαν τὴν ἐπανάστασιν αὐτῶν ὅπως τῶν χρεῶν των ἀπαλλαγῶσιν.

Ἐπίσης ὅλως ἀνυπόστατος εἶναι καὶ ὁ ἕτερος ἰσχυρισμὸς τοῦ Μεγάλου Βεζύρου, λέγοντος ὅτι ἡ ἐπανάστασις ἐγένετο ὅπως οἱ εὐάριθμοι δεκατισταὶ τῆς Κρήτης μὴ πληρώσωσι τὰ ὀφειλόμενα δέκατα εἰς τὴν Πύλην. Εἶναι ἀληθὲς ὅτι ἕνεκεν τῆς ἐπελθούσης ἐπαναστάσεως ἡ 6η καὶ τελευταία δόσις τῶν δεκάτων δὲν ἐπρόφθασε νὰ πληρωθῇ, πληρωθεισῶν ἤδη πρὸ τῆς ἐπαναστάσεως τῶν ἄλλων πέντε δόσεων. Ἀλλ' ἡ μὴ πληρωμὴ τῶν δεκάτων, ἀποτέλεσμα ἀναγκαῖον πάσης ἐπαναστάσεως, δὲν εἶναι βεβαίως καὶ ὁ σκοπὸς ἢ τὸ τελικὸν αἴτιον ὅλων τῶν ἐπαναστάσεων· καθόσον τὰ ἀποτελέσματα τῶν πράξεών μας δὲν εἶναι πάντοτε καὶ ὁ σκοπὸς καὶ ἡ αἰτία αὐτῶν. Ἐπειδὴ ὁ μέγας Βεζύρης ἀπέτυχεν οίκτρῶς εἰς Κρήτην, δὲν δυνάμεθα λογικῶς νὰ ἰσχυρισθῶμεν τι μετέβη εἰς Κρήτην ὅπως ἀποτύχῃ οἰκτρῶς, τοιοῦτος ἴσως ἦτο ὁ σκοπὸς τοῦ Φουὰτ ἢ τοῦ Φαζὴλ, οὐχὶ ὅμως καὶ αὐτοῦ τοῦ μεγάλου Βεζύρου.

Εἶναι δὲ ὅλως ἄτοπον νὰ ὑποθέσῃ τις ὅτι ὁλόκληρος ὸ Κρητικὸς λαὸς ἐπανέστη χάριν εὐαρίθμων τινων δεκατιστῶν, καὶ ὅτι διὰ νὰ ὠφεληθῶσι τὸ μικρὸν ποσὸν τῆς 6ης καὶ τελευταίας δόσεως τῶν δεκάτων, ἀπεφάσισαν νὰ ἴδωσι κατεστραμμένην ὁλόκληρον τήν τε χρηματικὴν καὶ κτηματικὴν περιουσίαν των, καὶ ἔρημον ἅπασαν τὴν ὡραίαν νῆσόν των· ὅτι δὲ ἡ ἐπανάστασίς των ἔμελλε νὰ ἐπιφέρῃ τὴν γενικὴν καταστροφὴν καὶ ἐρήμωσιν ἦτο καλῶς γνωστὸν εἰς τοὺς Κρῆτας ἐκ τῶν προγενεστέρων ἐπαναστάσεών των, καθ' ἃς ἐγνώρισαν άποχρώντως τὴν βαρβαρότητα, τὴν ἀπανθρωπίαν καὶ τὰς καταστρεπτικὰς διαθέσεις τῶν Τουρκικῶν ὀρδῶν, ἃς ἡ Τουρκικὴ Κυβέρνησις τακτικὸν στρατὸν κατ' εὐφημισμὸν ὀνομάζει.

Ὅτι δὲ καὶ οἱ ἄλλοι ἐν τῇ ἐκθέσει τοῦ μεγάλου Βεζύρου ἰσχυρισμοὶ περὶ τοῦ ὅτι οἱ Κρῆτες ἐπανέστησαν ἴνα ἐκδιώξωσι δῆθεν τοὺς ἐν Κρήτῃ Ὀθωμανοὺς, καὶ οὔτως σφετερισθῶσι τὰ κτήματα αὐτῶν, καὶ ὅτι ὁ ἀγὼν τῆς Κρήτης εἶναι θρησκευτικὸς καὶ οὐχὶ ἀγὼν εὐγενὴς ὑπὲρ ἐλευθερίας, εἶναι ἐπίσης αὐτόχρημα συκοφαντίαι, ἀποδεικνύεται ἀριδήλως ἐξ αὐτῶν τῶν ἐπανειλημμένων Προκηρύξεων τῆς Γενικῆς Συνελεύσεως τῶν ἐπαναστατησάντων Κρητῶν, δι' ὧν ῥητῶς καὶ σαφῶς ἐξέφρασαν πρὸς τοὺς Ὀθωμανοὺς Κρῆτας τὰ ἀδελφικώτερα, τὰ χριστιανικώτερα, τὰ ἀνεκτικώτερα καὶ εὐγενέστερα αἰσθήματα, διακηρύξαντες ἐπισήμως πρὸς αὐτοὺς τι καὶ τὰ κτήματά των, καὶ τὰ πρόσωπά των, καὶ τὸ θρήσκευμά των καὶ ἅπαντα τὰ ἔθιμά των θέλουσι διαμείνει ἀκέραια, ἀπαρενόχλητα, καὶ σεβαστὰ μετὰ τὴν κατάργησιν τῆς Τουρκικῆς κυριαρχίας, ὅτε ὡς συμπολῖται ἰσότιμοι ἐνώπιον τοῦ Νόμου θέλουσι συζήσει, ἀπολαμβάνοντες τὴν ἰσονομίαν καὶ τὴν ἀσφάλειαν, ἣν καὶ οἱ Ἰουδαῖοι ἐν Κέρκυρᾳ, καὶ οἱ Ὀθωμανοὶ ἐν Χαλκίδι ἀπολαμβάνουσιν ἤδη ὑπὸ τὸ κράτος τῶν Νόμων τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος.

Τοιαύτας προκηρύξεις δὲν ἤθελε βεβαίως τολμήσει ἡ Γενικὴ Συνέλευσις τῶν ἐπαναστατῶν ἐπανειλημμένως καὶ ἐν Κρήτῃ καὶ διὰ τοῦ τύπου νὰ δημοσιεύσῃ ἐν τῇ ἀκμῇ τὴς Κρητικῆς ἐπαναστάσεως, ἐὰν ὁ ἀγὼν, ὡς διατείνεται ὁ μέγας Βεζύρης, ἦτο θρησκευτικὸς, καὶ ἂν ἐπὶ σκοπῷ σφετερισμοῦ τῶν Τουρκικῶν κτημάτων οἱ Κρῆτες ἐπανεστάτησαν.

Ἂς βεβαιωθῇ λοιπὸν ὁ μέγας Βεζύρης ὅτι οἱ Κρῆτες δὲν ἐπανέστησαν κατὰ τῶν Ὀθωμανῶν κατοίκων τῆς νήσου, ἀλλὰ κατὰ τῆς Σουλτανικῆς κυριαρχίας, ὅπως καὶ οἱ Χριστιανοὶ καὶ οἱ Ὀθωμανοὶ Κρῆτες ὡς ἄνδρες ἐλεύθεροι, καὶ ούχὶ ὼς κτήνη, ζήσωσιν ἐν τῇ νήσω.

Ἂς μᾶς ἐπιτρέψῃ δὲ ὁ μέγας Βεζύρης νὰ τῷ ὑπενθυμίσωμεν ὅτι ὁ θρησκευτικὸς φανατισμὸς, καὶ ἡ ἀρπαγὴ εἶναι προτερήματα ἴδια ἄλλης φυλῆς καὶ οὐχὶ βεβαίως τῆς Ἑλληνικῆς, ἥτις ἀείποτε ἐν τῇ Ἀνατολῇ καὶ τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι διὰ τὴν ἄκραν αὐτῆς ἀνεξιθρησκείαν διεκρίθη. Τὸ Εὐαγγέλιον τοῦ Ἰησοῦ διδάσκει τοὺς Ἕλληνας τὴν ἀνοχὴν, τὴν ἀμνησικακίαν, καὶ αὐτῶν τῶν ἐχθρῶν ἡμῶν τὴν ἀγάπην, καὶ οὐχὶ τὴν ἐξόντωσιν τῶν ἀπίστων, καὶ δι' αὐτὸ τὸ Εὐαγγέλιον προώρισται καὶ ἐν τῇ Τουρκίᾳ νὰ ὑπερισχύσῃ τοῦ Κορανίου, ὡς ἐγένετο ἤδη τοῦτο καὶ εἰς τὰς Ἰνδίας καὶ εἰς τὴν Ἀλγερίαν καὶ εἰς τὴν Ἑλλάδα.

Μετὰ τὰ ἀνωτέρω κατὰ τῶν Κρητῶν παράπονα ὁ μέγας Βεζύρης εἰς ἄλλην σειρὰ παραπόνων εἰσέρχεται.

Αἱ 117 Ἑλληνικαὶ ἐφημερίδες, λέγει, πταίουν ἂν οἱ στρατοὶ καὶ οἱ στόλοι τοῦ Σουλτᾶνου δὲν ἠδυνήθησαν ἐπὶ δύω ἔτη νὰ καταλάβωσι τὴν Κρητικὴν ἐπανάστασιν! Αἱ ἐφημερίδες αὗται ἐμόρφωσαν τὴν κοινὴν γνώμην τῆς Εὐρώπης ὑπὲρ τοῦ Κρητικοῦ ἀγῶνος, ἡ δὲ κοινὴ αὕτη γνώμη ἐβίασε τὰς μεγάλας Δυνάμεις ν' ἀπαιτήσωσι παρὰ τῆς Τουρκίας τὴν μετὰ τῆς Ἑλλάδος ἕνωσιν τῆς Κρήτης, καὶ οὕτως αἱ κατὰ τῆς Κρήτης ἐνέργειαι τῆς Πύλης παρέλυσαν!

Ἀλλὰ λησμονεῖ ὁ μέγας Βεζύρης ἑν τῇ ἀδημονίᾳ αὐτοῦ τὰς καταδιώξεις καὶ καταδίκας, ἃς ἐν Κωνσταντινουπόλει ἡ Πύλη ἐνήργησε καὶ κατὰ τοῦ Levant Herald καὶ κατὰ πλείστων ἄλλων ἐφημερίδων, ὅπως καταπνίξῃ τὴν ἀλήθειαν καὶ διαστρέψῃ τὴν κοινὴν γνώμην, λησμονεῖ τὸν ὁρμαθὸν τῶν ἐφημερίδων ἃς καὶ ἐν Κωνσταντινουπόλει καὶ καθ' ἅπασαν τὴν Εὐρώπην δι' ἁδρῶν ἐξόδων ἡ Πύλη διατηρεῖ, ὅπως δι' αὐτῶν, προεξαρχούσης τῆς Turquie, καλύπτῃ τὰ Τουρκικὰ αἴσχη, καὶ οὕτως ἐξαπατᾷ τὸν κόσμον· λησμονεῖ ὅτι καὶ αὐτὴ ἡ ἐπίσημος ἐφημερὶς τῆς Γαλλικῆς Κυβερνήσεως ἀπηύδησε καταχωροῦσα τὰ ἀλληπάλληλα Τουρκικὰ τηλεγραφήματα περὶ τῶν ψευδῶν ἐν Κρήτῃ νικῶν τοῦ Τουρκικοῦ στρατοῦ, καὶ περὶ τῆς καταπαύσεως τῆς Κρητικῆς ἐπαναστάσεως, καὶ ὅτι μόνον ὅτε καθ' ἅπασαν τὴν Ἀνατολὴν Menteur ἀντὶ Moniteur ἀπεκαλέσθη, ἔπαυσε νὰ καταχωρῇ τὰ ἀναιδῆ ψεύδη τῆς Τουρκίας· λησμονεῖ ὅτι καὶ αὐτὸς ὁ Times ἐξαπατηθεὶς ἐν τῶν ψευδῶν τηλεγραφημάτων, ἅτινα ἡ Πύλη εἰς τὴν Δύσιν διεβίβαζεν, ὅτε ὁ Σουλτάνος ἐν Παρισίοις διέτριβεν, ἐδημοσίευσε τὸ περίφημον ἐκεῖνο κύριον ἄρθρον (Leading article), δι' οὗ διακηρύξας τὴν ἀποπεράτωσιν τῆς Κρητικῆς ἐπαναστάσεως καὶ τὴν Κρήτην ὑποταγεῖσαν ἔχυσε δάκρυα κροκοδείλου ἐπὶ τοῦ πτώματος τῆς Κρήτης, καὶ τὸν ἐπικήδειον αὐτῆς μετὰ συγκινήσεως ἀπήγγειλε· καὶ ἐν τούτοις μῆνες ὁλόκληροι παρῆλθον ἔκτοτε καὶ ἰδοὺ ὁ μέγας Βεζύρης ἀναγκάζεται σήμερον διὰ τῆς πρὸς τὸν Σουλτάνον ἐκθέσεώς του νὰ διακηρύξῃ ἐπισήμως ὅτι ἡ ἐπανάστασις τῆς Κρήτης ἐξακολουθεῖ εἰσέτι ζῶσα, καὶ ὅτι διὰ τῶν Τουρκικῶν ὅπλων οὔτε κατεβλήθη, οὔτε εἶναι δυνατὸν νὰ καταβληθῇ!

Ἐλησμόνησεν ἐπὶ τέλους ὁ μέγας Βεζύρης ὅτι καὶ αὐτὸς ὁ πρωθυπουργὸς τῆς Ἀγγλίας Lord Derby ἐν τῷ μέσῳ τῆς Βουλῆς τῶν ὁμοτίμων, ὅπως μορφώσῃ ὑπὲρ τῆς φίλης του Τουρκίας τὴν κοινὴν γνώμην, ἐκήρυξεν ὼς δῆθεν ψευδεῖς καὶ ὑπερβολικὰς τὰς ἐν Κρήτῃ βαρβαρικὰς καὶ ἀπανθρώπους πράξεις τῶν Τούρκων, καὶ ταῦτα ἐναντίον τῶν πληροφοριῶν, ἃς αὐτοὶ οἱ ἐν Κρήτῃ Πρόξενοι καὶ Πλοίαρχοι τῆς Ἀγγλίας διεβίβαζον εἰς τὴν Κυβέρνησίν των.

Δὲν πταίει λοιπὸν ὸ Ἑλληνικὸς τύπος ἂν ἡ κοινὴ γνώμη τῆς Εὐρώπης ἐμορφώθη, ὡς διατείνεται ὁ μέγας Βεζύρης, ὑπὲρ τῆς Κρήτης καὶ κατὰ τῆς Τουρκίας, πταίει αὐτὴ ἡ Τουρκία, πταίουν αὐτὰ τὰ γεγονότα, διότι ἐνώπιον τοῦ φωτὸς τῆς ἀληθείας δὲν ἠδύναντο ἐπὶ τέλους εἰ μὴ νὰ ναυαγήσωσιν ὅλαι αὶ προσπάθειαι, ὅλαι αὶ χρηματικαὶ θυσίαι, ὅλα τὰ πολύτιμα δῶρα, ὅλα τὰ ἀδαμαντοκόλλητα παράσημα, τινα πρὸς διαβουκόλησιν τῆς κοινῆς γνώμης ἀφειδῶς ἐπεδαψίλευσεν ἡ Τουρκία. Ἐνώπιον τοῦ φωτὸς τῆς ἀληθείας, ἐνώπιον τῶν πραγμάτων οὔτε αἱ ἐν Κωνσταντινουπόλει καὶ ἐν Εὐρώπῃ Ἐφημερίδες τῆς Πύλης, οὔτε ὁ Moniteur, οὔτε ὁ Times, οὔτε ὁ Lord Derby, ἀλλ' οὔτε αὐτὸς ὁ Σουλτάνος ἐν τῇ Δυτικῇ Εὐρώπῃ πομπωδῶς περιοδεύων ἠδυνήθησαν νὰ κατισχύσωσι κατὰ τὴν ἰδίαν ὁμολογίαν τοῦ Μεγάλου Βεζύρου.

Ἀλλ' ὅπως παύσῃ αἰτώμενος τὸν Ὲλληνικὸν τύπον ὁ μέγας Βεζύρης ἂς ἐνθυμηθῆ ὅτι κατὰ τὸν παρελθόντα Ἰούλιον οὐχὶ ὁ Ἑλληνικὸς τύπος, ἀλλ' ἅπαντες οἱ ἐν Χανίοις Πρόξενοι τῶν Μεγάλων Δυνάμεων, μάρτυρες αὐτόπται τῶν ἐν Κρήτῃ διαδραματιζομένων, ὁμοφώνως καὶ ἀπὸ κοινοῦ ἐτηλεγράφησαν εἰς τὰς Αὐλάς των ὅτι αἱ ὑπὸ τῶν Τούρκων σφαγαὶ (massacres) τῶν Χριστιανῶν κατήντησαν τρομεραὶ, καὶ ὅτι ἡ Τουρκικὴ ἐξουσία ἀδυνατεῖ νὰ καταβάλη καὶ τὴν ἐπανάστασιν καὶ τὰς σφαγάς.

Ἂς ἐνθυμηθῇ ὁ μέγας Βεζύρης ὅτι πρὸς καταστολὴν τῆς ἐπαναστάσεως ἐκτὸς τοῦ τακιτκοῦ λεγομένου στρατοῦ τῆς Τουρκίας καὶ τῆς Αἰγύπτου, τοῦ ἀποδεκατισθέντος ἐν Κρήτῃ, ἠναγκάσθῃ ἐν τῇ ἀμηχανίᾳ της ἡ Πύλη ν' ἀποστείλῃ καὶ τὰς πλέον βαρβάρους, φανατικὰς, αἱμοβόρους καὶ ἁρπακτικὰς ὀρδὰς τῶν Κιρκασίων, τῶν Τουρκαλβανῶν καὶ τῶν Βασιβουζούκιδων τῆς Ἀσίας, καὶ τότε θέλει παύσει βεβαίως καταφερόμενος κατὰ τοῦ Ἑλληνικοῦ τύπου ὡς ἐξαπατήσαντος δῆθεν τὴν κοινὴν γνώμην, καὶ θέλει στρέψει τὴν ἀγανάκτησίν του κατὰ τῆς βαρβαρότητος, εἰς ἣν διατελεῖ εἰσέτι ἡ φυλὴ τῶν Ὀθωμανῶν.

Ἂς ἐνθυμηθῇ ὁ μέγας Βεζύρης τὰς σφαγὰς τοῦ αἱμοβόρου Ῥεσὶτ Πασᾶ τοῦ Ἡρακλείου, καὶ τὰ πολύτιμα σκεύη μεθ' ὧν ὁ Μουσταφᾶ Πασᾶς ἐπανῆλθεν εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἱεροσυλήσας τοὺς ναοὺς τῆς Κρήτης. Ἂς ἐνθυμηθῇ τοὺς ἐμπρησμοὺς καὶ τὰς καταστροφὰς τοῦ Σάρχο-Ἀληπασᾶ. Ἂς ἐνθυμηθῇ τὰς ἀπανθρωπίας καὶ τοὺς ἐν Σφακίοις ἀσελγεῖς βιασμοὺς τοῦ μεγάλου Σερδὰρ Ἐκρὲμ τῆς Τουρκίας, καὶ τότε θέλει παύσει βεβαίως αἰτιώμενος ἀφ' ἑνὸς τὰς 117 Ἑλληνικὰς Ἐφημερίδας, καὶ ἰσχυριζόμενος ἀφ' ἑτέρου ὅτι τὸ Κοράνιον ἀνοχὴν καὶ ἀγάπην (tolerance et charité) διδάσκει, καὶ ὅτι ὁλίγοι μόνον ἀπολίτευτοι Ὀθωμανοὶ διεπράξαντο τὰς ἐν Κρήτῃ σφαγὰς, ἐρημώσεις, ἱεροσυλίας, ἀτιμώσεις, πυρπολήσεις καὶ καταστροφὰς, ἐνῷ ταῦτα ἐγένοντο ὑπὸ τῶν ἀνωτέρων καὶ ἐπισημοτέρων ὀργάνων τῆς Τουρκικῆς Κυβερνήσεως!

Ἀλλὰ τὰ παράπονα τοῦ Μεγάλου Βεζύρου εἶναι ἀτελεύτητα. Οὐχὶ μόνον κατὰ τῶν Ἑλληνικῶν Ἐφημερίδων καταφέρεται, λησμονῶν ὅτι αὗται ὡς ἐκ τῆς γλώσσης των ὀλίγον άναγιγνώσκονται ἐν τῇ Εὐρώπῃ ὅπως ἐπηρεάσωσι τὴν κοινὴν γνώμην, ἀλλὰ καὶ καθ' ὅλων τῶν Ἑλλήνων πικρῶς παραπονεῖται, διότι καὶ Ἐπιτροπὰς ἁπανταχοῦ ὑπὲρ τῶν Κρητῶν συνέστησαν, καὶ ὅπλα καὶ τροφὰς καὶ πολεμεφόδια ἀπέστειλαν καὶ ἀποστέλλουσιν εἰς τοὺς Κρῆτας διὰ πλοίων, ἅτινα πειρατικὰ ἐν τῇ ἀγανακτήσει αὑτοῦ ἀποκαλεῖ, λησμονῶν ὅτι αὐτὰ τὰ ἀθῶα, τὰ λεπτὰ καὶ ἀνίσχυρα σκάφη οὐδεμίαν πειρατικὴν πρόθεσιν ἔσχον ποτὲ, διότι οὐχὶ ὅπως ἀφαιρέσωσι τὴν Τουρκικὴν ἢ ἄλλου τινος ἰδιοκτησίαν, ἀλλ' ὅπως δωρεὰν χορηγήσωσι τροφὴν ἐνδύματα καὶ πολεμοφόδια εἰς τὰ θύματα τῆς Τουρκικῆς θηριωδίας, προσέρχονται εἰς τὰς ἀκτὰς τῆς Κρήτης. Ἐνῷ δὲ ἅπας ὁ Χριστιανικὸς καὶ ἐξευγενισμένος κόσμος θαυμάζει καὶ ὁμοθυμαδὸν χειροκροτεῖ τὰ ἄχι τοῦδε 65 εὐτυχῆ ταξείδια τῶν σωτηρίων τουτων καὶ φιλανθρώπων σκαφῶν, καὶ ὑπὲρ τῆς εὐοδώσεως αὐτῶν ἐνθέρμως εὔχεται, ὁ μέγας Βεζύρης ὅπως ἀποδείξῃ τι καὶ αὐτὸς μ' ὅλον τὸν ἐξωτερικὸν αὑτοῦ πολιτισμὸν δὲν ἔπαυσε τοῦ νὰ εἶναι Τοῦρκος, ἐξυβρίζει αὐτὰ ὡς πειρατικὰ, προδίδως οὕτω καὶ ἀμάθειαν ἀσύγγνωστον καὶ λύσσαν ἀξιοκατάκριτον.

Ἀλλ' ὁ μέγας οὗτος πολιτικὸς τῆς Τουρκίας, ὅστις ἐν τῇ πρὸς τὸν Σουλτάνον ἐκθέσει του ἀνέλαβε καὶ τὴν ὑψηλὴν ἀποστολὴν νὰ δώσῃ μαθήματα Διεθνοῦς Δικαίου εἰς τὰς μεγάλας τῆς Εὐρώπης Δυνάμεις, διατείνεται προσέτι ὅτι ὅπως τὰ ἰδιωτικὰ σκάφη ἐπιχειρῶσι τὰ ἰδιωτικὰ εἰς Κρήτην ταξείδιά των, ὤφειλε προηγουμένως ἡ Ἑλληνικὴ Κυβέρνησις νὰ κηρύξῃ διακεκομμένας τὰς μετὰ τῆς Πύλης σχέσεις αὑτῆς! Ἀγνοοῦμεν εἰς ποῖον σύγγραμα Διεθνοῦς Δικαίου εὗρε τὴν γελοίαν ταύτην ἀρχὴν, καὶ τὴν ἔτι γελοιωδεστέραν καὶ ἀτοπωτέραν ταύτης, ὅτι δηλαδὴ ἠδύνατο καὶ ἐδικαιοῦτο ὴ Τουρκία νὰ συλλάβῃ τὰ ἰδιωτικὰ ταῦτα πλοῖα ἐντὸς τῶν Ἑλληνικῶν λιμένων καὶ θαλασσῶν!!!

Ἀλλ' ἔχει δίκαιον ὁ Μέγας Βεζύρης, ἡ Τουρκία ἠδύνατο νὰ προσέξῃ τοῦτο, οὐχὶ βεβαίως δυνάμει τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου τοῦ διέποντος τὰ πολιτισμένα ἔθνη, ἀλλὰ δυνάμει τῆς βαρβάρου, τῆς ἀνόμου, τῆς κτηνώδους αὑτῆς πολιτικῆς, ἐνώπιον τῆς ὁποίας οὐδὲν ἱερὸν, καὶ ὄσιον, οὔτε ζωὴ ἀθώων γυναικοπαίδων, οὔτε τιμὴ παρθένων, οὔτε ἱερότης ναῶν, οὔτε σέβας ξένης ἰδιοκτησίας, ἀλλ' οὔτε αὐτοῦ τοῦ τάφου τὸ ἄσυλον ὑπῆρξε ποτέ.

Ἀλλ' ἂς βεβαιωθῇ ὁ μέγας Βεζύρης ὅτι ἐὰν ποτὲ ἡ Τουρκία ἤθελε τολμήσει νὰ πραγματοποιήσῃ ἐντὸς τῶν Ἑλληνικῶν θαλασσῶν τὸν νεοφανῆ τοῦτον ἰσχυρισμόν του, ἅπασα ἡ πολιτισμένη Εὐρώπη, οὐδὲ τῆς Ἀγγλίας ἐξαιρουμένης, κατὰ τῆς Τουρκίας ἤθελεν ἐξεγερθῇ, ἅπας ὁ Ἑλληνισμὸς ἤθελεν ἀμέσως ἐξαφθῇ, καὶ ἡ Ἑλλὰς ἀμέσως ἤθελε ῥίψει τὸν κῦβον.

Ἐντούτοις ἀντὶ ὁ μέγας Βεζύρης ν' ἀγανακτῇ καὶ νὰ καταφέρεται κατὰ τῶν ἀδυνάτων καὶ μικρῶν σκαφῶν τῆς Ἑλλάδος, ὀρθότερον καὶ δικαιότερον ἦτο νὰ στρέψῃ τὴν ὀργήν του καθ' ὁλοκλήρου τοῦ ἐπί διετείαν ἤδη ἀποκλείοντος τὴν Κρήτην Σουλτανικοῦ στόλου καὶ κατὰ τῶν Ναυαρχών καὶ τῶν πλοιάρχων αὐτοῦ. Πρὶν δὲ ἐπιχειρήσῃ νὰ συλλάβῃ τὰ μικρὰ Ἑλληνικὰ σκάφη εἰς τὰς Ἑλληνικὰς θαλάσσας καὶ τοὺς Ἑλληνικοὺς λιμένας, ἂς προσπαθήσῃ νὰ συλλάβῃ αὐτὰ ἐντὸς τῶν Κρητικῶν λιμένων, ὅπου τακτικῶς καθ' ἐβδομάδα προσορμίζονται, διότι δυστυχῶς τοῦτο μόνον τῷ εἶναι ἐπιτετραμμένον ὑπὸ τῶν θείων καὶ ἀνθρωπίνων Νόμων, οὓς οἱ Τοῦρκοι φαίνεται ἀγνοοῦσιν.

Ἐνῷ δὲ ἅπας ὁ ἐξευγενισμένος κόσμος ἐθαύμασε καὶ θαυμάζει τὴν ἔξοχον καὶ ἰσχυρὰν φιλοπατρίαν, καὶ τὰς εὐγενεῖς καὶ γενναῖας θυσίας τῶν ἁπανταχοῦ ἐλευθέρων Ἑλλήνων, ὁ μέγας Βεζύρης ὡς ἀληθὴς καὶ γνήσιος ἀντιπρόσωπος τῶν Τούρκων, οἵτινες οὔτε πατρίδαν ἔχουσιν, οὔτε φιλοπατρίαν δύνανται νὰ ἐννοήσωσι καὶ νὰ αἰσθανθῶσι, καταφέρεται ἀγρίως κατὰ τοῦ Ἑλληνισμοῦ ὡς συμπαθήσαντος πρὸς τοὺς Κρῆτας.

Ἂς πληροφορηθῇ ὁ μέγας Βεζύρης ὅτι οὐχὶ μόνον οἱ ἐλεύθεροι Ἕλληνες, ἀλλὰ καὶ Ἰταλοὶ, καὶ Ἐλβετοὶ, καὶ Γερμανοὶ, καὶ Ῥῶσσοι, καὶ Γάλλοι, καὶ Οὗγγροι, καὶ Ἄγγλοι, καὶ Ἀμερικανοὶ ὑπὲρ τῆς Κρήτης καὶ προσωπικῶς ἠγωνίσθησαν, καὶ χρηματικῶς συνεισέφερον. Ἂς πληροφορηθῇ ὅτι οὐχὶ μόνον οἱ ἐλεύθεροι Ἕλληνες, ἀλλὰ καὶ οἱ Μαυροβούνιοι, καὶ οἱ Σέρβοι, καὶ οἱ Ῥουμοῦνοι καὶ οἱ πλεῖστοι τῶν χριστιανῶν ῥαγιάδων τῆς Εὐρωπαϊκῆς καὶ Ἀσιατικῆς Τουρκίας τὸ αὐτὸ ἔπραξαν καὶ πράττουσιν. Ἂς παύσῃ λοιπὸν καταφερόμενος κατὰ τῶν Ἑλλήνων καὶ τῆς Ἑλλάδος, ἂς συνομολογήσῃ ὅτι ὁ Κρητικὸς ἀγὼν οὐχὶ μόνον τὴν πανελλήνιον ἀλλὰ τὴν παγκόσμιον συμπάθειαν ἐφείλκυσεν ἤδη. Ἐκ τῆς παγκοσμίου δὲ ταύτης συμπαθείας ἂς ἐννοήσῃ ὅτι ἐν τῇ συνειδήσει τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ κόσμου ἡ ἐπὶ τῶν Χριστιανικῶν λαῶν τῆς Ἀνατολῆς κυριαρχία τοῦ Σουλτάνου εἶναι ἤδη ἀμετακλήτως καταδεδικασμένη εἰς θάνατον. Ἂς βεβαιωθῇ ἑπομένως ὅτι καὶ ἂν ἡ Κρήτη προσώραν πέσῃ, ἡ Τουρκία βεβαίως δὲν θέλει ζήσει.

Ἡ ἀσθένεια τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὡς εὐαρεστεῖται νὰ τὴν ὀνομάζῃ ὁ μέγας Βεζύρης, ναὶ ἡ ἀσθένεια αὕτη, ἥτις ἀπὸ τοῦ 1821 καταβιβρώσκει τὴν Τουρκίαν, κατὰ δὲ τὰ τελευταῖα δύω ἔτη ἐξήντλησε τόσον αὐτὴν ἐπὶ τῆς ἡρωϊκῆς Κρήτης, αὐτὴ ἐπὶ τέλους θέλει εἶσθαι ὁ θάνατος τῆς Τουρκίας.

Ἡ Εὐρώπη, ἐκτὸς ὀλίγων ἀμβλυοπούντων ἢ τὴν ἀμβυοπίαν προσποιουμένων διπλωματῶν, ἐπείσθη ἤδη 1) ὅτι ἡ Τουρκία εἶναι ἀδύνατον νὰ παρατείνῃ τὴν ἐν τῇ Εὐρώπη ὕπαρξίν της ἄνευ μεγάλων καὶ γενναίων παραχωρήσεων εἰς τοὺς καταδυναστευομένους χριστιανοὺς αὑτῆς ὑπηκόους, 2) ὅτι αἱ παραχωρήσεις αὗται, αἱ διὰ Χατ-Σεριφίων καὶ Χατ-Χουμαΐων καὶ Σουλτανικῶν φιρμανίων γινόμεναι, ἐπὶ τοῦ χάρτου μόνον διαμένουσαι, οὐδὲ τὴν Τουρκίαν, οὐδὲ τοὺς ὑπηκόους αὐτῆς ὠφελοῦσι, διότι, ὡς οἱ πρόξενοι τῆς Ἀγγλίας ἐπισήμως διεβεβαίωσαν, οὐδέποτε αὗται ἐφαρμόζονται οὔτε ὑπὸ τῶν βαρβάρων καὶ τῶν φανατικῶν ἐν ταὶς ἐπαρχίαις Ὀθωμανῶν Πασάδων, ἀλλ' οὔτε ὑπὸ Χριστιανῶν ὑπαλλήλων, ἂν ποτὲ τοιούτους πρὸς διαβουκόλησιν τῆς Εὐρώπης διορίσῃ ἡ Πύλη, διότι ὅπως τοιοῦτοι διορισθῶσιν ἀπαιτεῖται νὰ ἦναι Χριστιανοὶ καὶ αὐτῶν τῶν Τούρκων φαυλότεροι, πονηρότεροι καὶ κακοηθέστεροι, καὶ 3) ὅτι πᾶσα πρὸς τοὺς Χριστιανοὺς ὑπηκόους τῆς Πύλης παραχώρησις, πᾶν μέτρον πρὸς βελτίωσιν τῆς ὀδυνηρᾶς αὐτῶν θέσεως εἶναι ἓν βῆμα πρὸς τὸν τάφον τῆς Τουρικῆς ἐξουσίας. Τὴν δεινὴν ταύτην καὶ διλημματικὴν τῷ ὄντι θέσιν τῆς Τουρκίας συναισθανομένη ἤδη καλῶς ἡ Εὐρώπη, δικαίως ἐν τῇ συνειδήσει αὑτῆς ἀμετακλήτως εἰς θάνατον κατεδίκασε τὴν Τουρκίαν.

Τὰς δεινὰς δὲ ταύτας ἀληθείας συναισθανόμενος καὶ ὁ μέγας Βεζύρης πικρῶς ἐν τῇ ἐκθέσει του κατὰ τῆς ἀρχῆς τῶν ἐθνικοτήτων καταφέρεται, λησμονῶν ὅτι διὰ τῆς τοιαύτης καταφορᾶς του καὶ τὸν Σωτῆρα τῆς Τουρκίας τὸν αὐτοκράτορα Ναπολέοντα, τὸν ἀναπετάσαντα καὶ διὰ τοῦ ξίφους του ὑπερασπισθέντα τὴν σημαίαν τῶν Ἐθνικοτήτων, καὶ τὴν Ἰταλίαν, καὶ τὴν Πρωσσίαν, καὶ αὐτὴν τὴν φίλην του Ἀγγλίαν, τὴν αὐθορμήτως εἰς τὴν Ἑλλάδα τὴν Ἑπτάνησον παραχωρήσασαν, ἀσυστόλως προσβάλλει καὶ ἀποτόμως καταδικάζει.

Παριστάνων ὁ μέγας Βεζύρης τὴν ἀρχὴν τῶν Ἐθνικοτήτων ὡς λίαν ἐπικίνδυνον, ἐπαπειλεῖ δι' αὐτῆς τὰ πεπολιτισμένα Εὐρωπαϊκὰ Κράτη, καὶ διὰ τῆς ἀπειλῆς ταύτης ἐλπίζει ὅτι θέλει σώσει τὸ ἑτοιμόῤῥοπον τῆς Τουρκίας, ἥτις διὰ τῆς βαρβαρότητος καὶ τῆς ἀκηδείας αὐτῆς κατώρθωσε νὰ ἐμπνεύσῃ εἰς ἅπαντας τοὺς ὑπ' αὐτὴν Χριστιανικοὺς λαοὺς ἄσπονδον μῖσος καὶ πληρεστάτην δυσπιστίαν.

Ἠ Ἁγγλία, ἅμα βεβαιωθεῖσα περὶ τῆς ἐθνικῆς ἐπιθυμίας τῶν Ἑπτανησίων, ἀμέσως παρεχώρησε τὴν Ἑπτάνησον εἰς τὴν ἐλευθέραν Ἑλλάδα· ἅμα δὲ ὁ φενεανισμὸς ἐν Ἰρλάνδᾳ ἀνεφάνη, καὶ ἰδοὺ σπουδαίως σκέπτεται καὶ συζητεῖ ὁποίας παραχωρήσεις καὶ βελτιώσεις νὰ χορηγήσῃ ὅπως εὐχαριστήσῃ καὶ εὐτυχήσῃ τοὺς καθολικοὺς τῆς Ἰρλάνδας. Τὰς δὲ παραχωρήσεις της ἡ Ἀγγλία ἐξεύρει καὶ δύναται καὶ θέλει ἐν καλῇ πίστει νὰ ἐκτελῇ.

Τὸ αὐτὸ δὲ ἔπραξε καὶ πράττει ἀπέναντι τῶν Οὔγγρων ἡ Αὐστρία, ἀφοῦ διὰ τῆς ἀπώλειας τῆς Λομβαρδίας καὶ Βενετίας ἀποχρώντως ἐσωφρονίσθη.

Ἀλλ' ἡ Τουρκία εἰς μὲν τὰ παράπονα καὶ τὰς ἱκεσίας τῶν Κρητῶν δι' ἀπειλῶν καὶ ὕβρεων καὶ διὰ τῶν Κιρκασίων καὶ Τουρκαλβανῶν εὐηρεστήθη ν' ἀπαντήσῃ, τὰς δὲ παραχωρήσεις καὶ ὑποσχέσεις, ἃς μετὰ διετῆ καταστρεπτικὸν πόλεμον ἠναγκάσθη νὰ χορηγήσῃ, πάντες γνωρίζουσιν ὅτι ἅμα ἡ βία τῆς ἐπαναστάσεως ἐκλείψῃ, ἀμέσως θέλει ἀνακαλέσει ἢ εἰς ἀχρηστίαν θέλει ἐγκαταλείψει, ὡς ἤδη πολλάκις ἔπραξεν, ἀπολέσασα οὕτω πᾶσαν πίστιν (credit) ἀπέναντι τῶν χριστιανῶν αὑτῆς ὑπηκόων.

Τὴν διαφορὰν ὅμως ταύτην μεταξὺ τῶν πεπολιτισμένων Κυβερνήσεων τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς βαρβάρου καὶ αὐθαιρέτου Σουλτανικῆς Κυβερνήσεως δυστυχῶς δὲν συναισθάνεται ὁ μέγας Βεζύρης, καὶ διὰ τοῦτο ἀπειλεῖ ὅτι καταστρεφομένης τῆς Τουρκίας διὰ τῆς ἀρχῆς τῶν Ἐθνικοτήτων θέλουσι συγκαταστραφῆ καὶ ἅπαντα τὰ Εὐρωπαϊκὰ Κράτη, ὡς νὰ ὑπήρξε ποτὲ κανὼν καὶ ὑπόδειγμα εἰς τὴν πεπολιτισμένην Εὐρώπην τὸ σεσαθρωμένον, καὶ ὅλως ἀνώμαλον Κράτος τοῦ Σουλτάνου.

Ἀλλὰ δὲν πταίει ὁ Μέγας Βεζύρης τοιαῦτα φρονῶν, τοιαῦτα ἀπειλῶν, καὶ τὴν Τουρκίαν μετὰ τῶν ἄλλων Κυβερνήσεων ταυτίζων καὶ παραλληλίζων. Πταίει ἡ Εὐρωπαϊκὴ Διπλωματία, ἥτις χάριν τῶν ἀντιζηλιῶν της ἐνεθρόνισε διὰ τῆς Παρισιανῆς συνθήκης ἐντὸς τῆς Εὐρωπαϊκῆς οἰκογένειας καὶ τὴν Κυβέρνησιν τοῦ Σουλτάνου, λησμονήσασα τὴν Ἰταλικὴν παροιμίαν, τὴν λέγουσαν l' abito non fà il monaco.

Ἂς παύσῃ λοιπὸν ὁ μέγας Βεζύρης διατεινόμενος ὅτι ἂν ὴ Τουρκία παραχωρήσῃ κατὰ τὴν ἐπιθυμίαν τῶν Μεγάλων Δυνάμεων τὴν Κρήτην εἰς τὴν Ἑλλάδα, θέλει δώσει εἰς τὰ Εὐρωπαϊκὰ Κράτη τὸ πρῶτον σημεῖον τῆς διαλύσεως αὐτῶν. Ἂς παύσῃ ἀγωζόμενος διὰ τοιούτων γελοίων ἰσχυρισμῶν νὰ ἐκφοβίσῃ τὴν Εὐρώπην, καὶ νὰ πείσῃ αὐτὴν ὅτι ἡ Τουρκία κατακρατοῦσα τὴν Κρήτην κατέστη ὁ Σωτὴρ τῆς Εὐρώπης.

Ἡ Τουρκία Σωτὴρ τῆς Εὐρώπης! Ὁποία ἀγνωμοσύνη, ὁποία ὕβρις κατὰ τῶν μεγάλων ἐκείνων Δυνάμεων, αἵτινες διὰ τῶν θησαυρῶν καὶ τῶν αἱμάτων των καὶ ἐπὶ τοῦ Ἰβραΐμ Πασᾶ τῆς Αἰγύπτου καὶ ἐπὶ τοῦ Μεντζικὼφ τῆς Ῥωσσίας ἔσωσαν ἀπὸ τὸ χεῖλος τοῦ τάφου τὴν ψυχοῤῥαγοῦσαν Τουρκίαν!

Ἂς ἐνθυμηθῇ ὁ μέγας Βεζύρης ὅτι ἡ Τουρκία, ἡ διστάζουσα σήμερον χάριν τῆς Εὐρώπης νὰ παραχωρήσῃ τὴν Κρήτην εἰς τὸν Ὲλληνισμὸν, αὐτὴ πρὸ πολλοῦ παρεχώρησαν εἰς αὐτὸν καὶ τὴν Πελοπόννησον, καὶ τὴν Στερεὰν Ἑλλάδα, καὶ τὴν Εὔβοιαν καὶ ὅλας τὰς νήσους τοῦ Αἰγαίου, ἡ δὲ Εὐρώπη, ἀντὶ νὰ διαλυθῇ καὶ συνταραχθῇ, πλήρης χαρᾶς ἐχειροκρότησεν.

Ἂς ἐνθυμηθῇ ὅτι καὶ εἰς τὴν Γαλλίαν ἡ Τουρκία ἠναγκάσθη νὰ παραχωρήσῃ ὁλόκληρον τὴν Ἀλγερίαν αὑτῆς, ἡ δὲ Εὐρώπη ἐπίσης ἐπλήσθη χαρᾶς. Ἂς ἐνθυμηθῇ ὅτι καὶ ἡ Ἀγγλία, κράτος χριστιανικὸν, πολιτισμένον, ὑπερήφανον, ἰσχυρὸν καὶ συντηρητικώτατον ἐσχάτως παρεχώρησεν ὁλόκληρον τὴν Ἑπτάνησον εἰς τὸν Ἑλληνισμὸν, ἡ δὲ Εὐρώπη πλήρης ἀγαλλιάσεως ἐπεδέχθη τὴν παραχώρησιν ταύτην. Ἂς ἐνθυμηθῇ ὅτι καὶ αὐτὴ ἡ Αὐστρία παρεχώρησεν εἰς τὴν Ἰταλίαν καὶ τὴν Λομβαρδίαν καὶ τὴν Βενετίαν, ἡ δὲ Εὐρώπη ἐχειροκρότησε καὶ οὐδαμῶς συνεταράχθη. Ἂς ἐνθυμηθῇ ἐπὶ τέλους ὅτι ἡ Ἀγγλία, αὐτὴ ἡ φίλη τῆς Τουρκίας, ὅτε ἐπρόκειτο νὰ παραχωρήσῃ τὴν Ἑπτάνησον εἰς τὴν Ἑλλάδα, διὰ τοῦ ἐν Ἀθήνες Κυρ. Elliot καὶ τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει Κυρ. Lyons ἀζήτησε παρὰ τῆς Τουρκίας τὴν εἰς τὴν Ἑλλάδα παραχώρησιν τῆς Θεσσαλίας καὶ τῆς Ἠπείρου ὅπως δυνηθῇ ἡ Τουρκία νὰ ἀναπνεύσῃ ἡσύχως έπί τινα ἔτη, ἰκανοποιοῦσα τὸν Ἑλληνισμὸν διὰ τῆς παραχωρήσεως ταύτης.

Ἐκ τούτων δὲν ἐλπίζομεν ὅτι θέλει πεισθῆ ὁ μέγας Βεζύρης ὅτι ἡ παραχώρησις τῆς Κρήτης εἰς τὴν Ἑλλάδα δὲν θέλει εἶσθαι ἡ πρώτη ὑποχώρησις εἰς τὴν ἀρχὴν τῶν Ἐθνικοτήτων, ὅτι διὰ τῆς παραχωρήσεως ταύτης ποσῶς δὲν κινδυνεύει ἡ ἡσυχία καὶ ἡ διάλυσις τῶν Εὐρωπαϊκῶν Κρατῶν, καὶ ἐπὶ τέλους ὅτι περὶ τῆς ἡσυχίας τῆς Εὐρώπης ἁρμοδιώτεροι τοῦ Σουλτάνου κριταὶ εἶναι οἱ διέποντες τὴν Εὐρώπην Αὐτοκράτορες καὶ Βασιλεῖς, οἵτινες καὶ τὰς γενομένας ἥδη δυνάμει τῆς ἀρχῆς τῶν Ἐθνικοτήτων παραχωρήσεις παρεδέχθησαν, καὶ τὴν παραχώρησιν τῆς Κρήτης, εἰς τὴν Ἑλλάδα παρὰ τοῦ Σουλτάνου ἀπῄτησαν κατὰ τὴν ἰδίαν ὁμολογίαν αὐτοῦ τοῦ μεγάλου Βεζύρου.

Ἀλλ' ἡ Τουρκία κινδυνεύει νὰ διαλυθῇ ἂν παραχωρήσῃ τὴν Κρήτην, προσθέτει ὁ μέγας Βεζύρης. Ἠμεῖς δὲ φρονοῦμεν ὅτι ἡ Τουρκία μόνον ἐὰν σπεύσῃ νὰ παραχωρήσῃ τὴν Κρήτην εἰς τὴν Ἑλλάδα, ἱκανοποιοῦσα οὕτω τὸν Ἑλληνισμὸν, δύναται νὰ σωθῇ ἐκ τοῦ ἐπικειμένου κινδύνου, καὶ ὅτι ἂν ἡ Κρητικὴ ἐπανάστασις διαρκέσῃ ἐπὶ τινας εἰσέτι μῆνας, ἢ ἐὰν ὡς ἐκ τοῦ ἀποκλεισμοῦ καὶ τῆς πείνης πέσῃ, ὁ ὄλεθρος τῆς Τουρκίας κατ' ἀμφοτέρας ταύτας τὰς περιστάσεις εἶναι ἀναπόδραστος, καὶ ὁ λόγος εἶναι ἁπλούστατος. Ἐὰν ἡ ἐπανάστασις παραταθῇ, οὐχὶ μόνον ἡ Τουρκία θέλει ἐξαντληθῇ μέχρι πυθμένος καὶ στρατιωτικῶς καὶ χρηματικῶς, ἀλλὰ θέλει δοθῆ προσέτι καιρὸς καὶ θάῤῥος εἰς τὰς ἄλλας χριστιανικὰς φυλὰς τῆς Τουρκίας νὰ συμπληρώσωσι τὰς προπαρασκευὰς αὐτῶν, καὶ συγχρόνως καθ' ὅλην τὴν ἔκτασιν τῆς Εὐρωπαϊκῆς Τουρκίας ν' ἀνάψωσι τὴν πυρκαϊὰν, ἡ δὲ Τουρκία τότε τετέλεσται, καθόσον μάλιστα ἅπαντες οἱ Χριστιανικοὶ λαοὶ τῆς Τουρκίας καλῶς γνωρίζουσιν ἥδη ὅτι ἡ Γαλλία, ὴ Πρωσσία, ἡ Ῥωσσία καὶ ὴ Ἰταλία ῥητῶς, ὁμοφώνως καὶ ἐπισήμως ἐκήρυξαν διὰ τῆς τελευταίας πρὸς τὴν Πύλην διακοινώσεώς των ὅτι «τοῦ λοιποῦ ἡ Τουρκία εἰς μάτην ἤθελε ζητήσει καὶ αὐτὴν τὴν ἠθικὴν ὑποστήριξιν τῶν Δυνάμεων τούτων ἐν τῷ μέσῳ τῶν στεναχωριῶν, εἰς ἂς ἡ Τουρκία διὰ τῆς ἐπιμονῆς της θέλει εὐρεθῆ.»

Ἐὰν δὲ ἡ Κρητικὴ ἐπανάστασις πέσῃ, καὶ ὑπὲρ τὰς 25 χιλιάδας ὁπλῖται Κρῆτες προσφύγωσιν εἰς τὴν ἐλευθέραν Ἑλλάδα μένεα κατὰ τῶν Τούρκων πνέοντες, βεβαίως ὁ Ἑλληνισμὸς ὁλόκληρος θέλει συγκινηθῆ, θέλει ἐξαγριωθῆ, θέλει ἀφηνιάσει, θέλει ζητήσει ἐκδίκησιν, καὶ τὸν τελευταῖον αὐτοῦ ὀβολὸν καταθέτων καὶ μετὰ τῶν Σλαβικῶν καὶ τῶν ἄλλων δούλων λαῶν τῆς Τουρκῖας συνεννοούμενος, ἐν ἀκαρεῖ θέλει ἀνάψει ἀπανταχοῦ τῆς Τουρκίας τὴν πυρκαϊὰν, καὶ ἡ Τουρκία πάλιν τετέλεσται! Ἐνῷ παραχωρουμένης τῆς Κρήτης ὁ Ἑλληνισμὸς ἱκανοποιεῖται καὶ ἡσυχάζει, ἡ δὲ Τουρκία λαμβάνει καιρὸν, ἐὰν θέλῃ τὴν ἐν Εὐρώπῃ παράτασιν τῆς διαμονῆς της, νὰ βελτιώσῃ, οὐχὶ διὰ τῶν χαρτίνων χὰτ-χουμαγίων καὶ φιρμανίων, ἀλλὰ διὰ τῶν πραγμάτων τὴν κατάστασιν τῶν χριστιανικῶν λαῶν της, ὅπως μετ' αὐτῶν ἐν ἁρμονίᾳ εἰ δυνατὸν συμβιώσῃ.

Ἴσως ὁ μέγας Βεζύρης καὶ οἱ φίλοι τῆς Τουρκίας συναισθανθῶσιν ἐγκαίρως τὴν ἀληθείαν ταύτην· ἀλλ' ἀμφιβάλλομεν διότι μωραίνει Κύριος λαὸν, ὅν βούλεται ἀπολέσαι.

Πρὸς βεβαίωσιν δὲ τοῦ λογίου τούτου ὁ μέγας Βεζύρης ἐν τῇ ἐκθέσει του διατείνεται, ὅτι καθὼς οἱ Καθολικοὶ τῆς Ἰρλάνδας ζῶσιν ὑπὸ Κυβέρνησιν διαμαρτυρουμένην, καθὼς οἱ ἐν Ἀλγερίᾳ Μουσουλμάνοι ζῶσιν ὑπὸ τὴν Χριστιανικὴν Κυβέρνησιν τῆς Γαλλίας, καὶ οἱ ἐν ταῖς Ἰνδίαις ὑπὸ τὴν Χριστιανικὴν Κυβέρνησιν τὴς Ἀγγλίας, ἀπαραλλάκτως καὶ οἱ Χριστιανοὶ τῆς Τουρκίας δύνανται νὰ ζήσωσιν ὑπὸ τὴν Μωαμεθανικὴν Κυβέρνησιν τοῦ Σουλτάνου!

Ὁ παραλληλισμὸς οὗτος, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν ἡ σύγχυσις αὕτη τῆς ἐκπολιτιστικῆς ἀποστολῆς τῶν Χριστιανικῶν Κυβερνήσεων τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Γαλλίας μετὰ τῆς ἐξανδραποδιστικῆς καὶ ἀποζωωτικῆς ἀποστολῆς τῆς Μουσουλμανικῆς Κυβερνήσεως, σύγχυσις, ἥτις μόνον ἐν τῇ κεφαλῇ ἑνὸς Τούρκου ἠδύνατο νὰ λάβῃ χώραν, εἶναι τοσοῦτον παράλογος, τοσοῦτον ἄτοπος, ὥστε οὐδεμιᾶς ἀπαντήσεως χρήζει, καὶ ἑπομένως ἀμέσως μεταβαίνομεν εἰς τοὺς περὶ ἀκεραιότητος τῆς Τουρκίας ἰσχυρισμοὺς τοῦ μεγάλου Βεζύρου, ἂν καὶ δὲν ἦναι ὀλιγώτερον ἄτοποι καὶ παράλογοι.

«Ἡ ἐν Παρισίοις Συνθήκη τοῦ 1856 ἐγγυᾶται, ὡς λέγει ὁ μέγας Βεζύρης, τὴν ἀκεραιότητα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, δὲν δυνάμεθα λοιπὸν νὰ σχίσωμεν τὴν Συνθήκην ταύτην παραχωροῦντες τὴν Κρήτην.»

«Ἐπὶ τῆς Κρήτης ἔχομεν δικαίωμα κατακτήσεως, δὲν δυνάμεθα λοιπὸν νὰ θυσιάσωμεν τὸ δικαίωμα τοῦτο χάριν τῆς ἐπικινδύνου ἀρχῆς τῶν ἐθνικοτήτων.»

Non possumus, ἔλεγε καὶ ὁ Καρδινάλης Ἀντωνέλλης πρό τινων ἐτῶν, καὶ ὅμως τὸ πρώην Παππικὸν Κράτος, ἐκτὸς τῆς Ῥώμης καὶ τῶν περιχώρων αὐτῆς, διατελεῖ σήμερον ὑπὸ τὸ σκῆπτρον τοῦ Βίκτωρος Ἐμμανουήλ.

Non possumus, ἔλεγον καὶ ἐπὶ τῆς Ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 οἱ τότε μεγάλοι Βεζύραι εἰς τάς μεγάλας Δυνάμεις, καὶ ὅμως τὸ Ἑλληνικὸν Βασίλειον ἵσταται σήμερον ἀπέναντι τῆς Τουρκίας.

Non possumus ἔλεγε καὶ ὴ Αὐστρία εἰς τοὺς ὑπηκόους αὑτῆς Ἰταλοὺς τῆς Λομβαρδίας καὶ Βενετίας, καὶ ὅμως ἐπὶ τῆς Λομβαρδίας καὶ τῆς Βενετίας κυματίζει σήμερον ἡ Ἰταλικὴ σημαία.

Τοιαῦτα προσεχῶς θέλουσιν ἀναφανῆ καὶ τὰ σημερινὰ non possumus τοῦ μεγάλου Βεζύρου.

Ἐπικαλεῖται τὴν συνθήκην τῶν Παρισίων ὡς ἐγγυωμένην δῆθεν τὴν ἀκεραιότητα τῆς Τουρκίας, καὶ ἑπομένως ἀπαγορεύουσαν τὴν παραχώρησιν τῆς Κρήτης εἰς τὴν Ἑλλάδα. Ἀλλ' ὁ μέγας Βεζύρης ἢ δὲν ἐννόησεν ἢ προσποιεῖται ὅτι δὲν ἐννοεῖ τὴν Συνθήκην τῶν Παρισίων. Δι' αὐτῆς αἱ μεγάλαι Δυνάμεις χάριν τῶν ἀντιζηλιῶν του, καὶ ἰδίως ὅπως ἐξασφαλισθῶσι κατὰ τῶν ὑποτιθεμένων κατακτητικῶν σκοπῶν τῆς Ῥωσσίας, συνωμολόγησαν τὴν ἀκεραιότητα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, ὅπως οὐδεμία τῶν Δυνάμεων τούτων τολμήσῃ νὰ κατακτήσῃ μέρος αὐτῆς, γνωρίζουσα ὅτι ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ἅπασαι αἱ λοιπαὶ ἤθελον εἶσθαι ὑποχρεωμέναι δυνάμει τῆς Συνθήκης νὰ προστατεύσωσι τὸν Σουλτάνον. Ὅπως δὲ λάβῃ τὴν ἐγγύησιν ταύτην ὁ Σουλτάνος, καὶ δι' αὐτῆς ἀπαλλαγῇ τοῦ Ῥωσσικοῦ ἐφιάλτου, συγχρόνως ὑπεσχέθη εἰς τὰς Δυνάμεις ὡς ἀντάλλαγμα καὶ ἐξέδωκε τὸ περίφημον ἐκεῖνο Χατχουμαγιοὺν πρὸς βελτίωση δῆθεν τῆς τύχης τῶν Χριστιανικῶν αὑτοῦ λαῶν.

Οὐδέποτε δὲ καὶ οὐδαμῶς ἐφαντάσθησαν αἱ μεγάλαι Δυνάμεις, ὡς ὁ μέγας Βεζύρης φαντάζεται ἤδη, ὅτι διὰ τῆς Συνθήκης ταύτης προέθεντο νὰ ἐξασφαλίσωσι τὸν Σουλτάνον κατὰ τῶν ἰδίων αὑτοῦ ὑπηκόων. Οὐδέποτε αὶ μεγάλαι Δυνάμεις ἀπεφάσισαν ἐπὶ τοσοῦτον νὰ ἐξευτελισθῶσιν ἐνώπιον τοῦ Χριστιανικοῦ κόσμου καὶ τῆς ἀδεκάστου ἱστορίας, ὥστε νὰ καταντήσωσιν οἱ κατὰ τῶν Χριστιανπων τῆς Ἀνατολῆς ἀστυνομικοὶ φύλακες (policemen) τοῦ μεγάλου Σουλτάνου· καὶ δι' αὐτὸ οὐχὶ μόνον οὐδεμία τούτων εἰς τὸν κατὰ τῆς Κρήτης διετῆ πόλεμόν του ἠθέλησε νὰ τὸν ὑπερασπισθῇ δυνάμει τῆς εἰρημένης Συνθήκης, ἀλλ' ὡς ὁμολογεῖ ὁ ἴδιος Βεζύρης καὶ ἀπῄτησαν παρὰ τῆς Τουρκίας τὴν μετὰ τῆς Ἑλλάδος ἕνωσιν τῆς Κρήτης, ἀποδείξασαι οὕτω προφανέστατα ὅτι διὰ τῆς παραχωρήσεως ταύτης οὐδαμῶς παραβλάπεται ἡ ἀκεραιότης τοῦ Ὀθωμανικοῦ Κράτους, ὅπως ἡ ἀκεραιότης αὕτη ἐν τῇ Συνθήκῃ τῶν Παρισίων ἐννοήθη ὑπὸ τῶν μεγάλων Δυνάμεων.

Εἰς μάτην λοιπὸν ἐπικαλεῖται ὁ μέγας Βεζύρης τὴν Συνθήκην τῶν Παρισίων, ἀτόπως δὲ διατείνεται ὅτι παραχωροῦσα ἡ Τουρκία τὴν Κρήτην ἤθελε σχίσει τὴν εἰρημένην Συνθήκην, καὶ θέλει δόσει τὸ πρῶτον σημεῖον τοῦ διαμελισμοῦ τῆς Τουρκίας.

Τὴν Συνθήκην ταύτην πρὸ πολλοῦ κατέσχισεν ἡ Τουρκία, οὐχὶ μόνον τὴν ἕνωσιν τῶν Παραδουναβίων Ἡγεμονιῶν ἀναγνωρίσασα, καὶ τὴν ἐν Ρουμανίᾳ ἀνακήρυξιν ξένου ἡγεμόνονς παραδεχθεῖσα, ἀλλὰ προσέτι διαῤῥήξασα ἀναιδῶς τὸν ὅρον τῆς Συνθήκης ταύτης, ἥτοι τὸ Χὰτ Χουμαγιοὺν, ὅπερ ἐπὶ 12 ἤδη ὁλόκληρα ἔτη οὐδέποτε ἠθέλησεν ἢ ἠδυνήθη νὰ ἐφαρμόσῃ κατὰ τὰς ἐπισήμους διαβεβαιώσεις τῶν ἁπανταχοῦ τῆς Τουρκῖας Ἄγγλων Προξένων.

Καὶ ἐν τούτοις τολμᾷ ὁ μέγας Βεζύρης νὰ ἐπικαλῆται τὴν Συνθήκην, καὶ νὰ ὁμιλῇ περὶ ἀκεραιότητος τῆς Τουρκίας, ἐνῷ καὶ αὐτὴ ἡ φύσις καὶ αὐτὴ ἡ θρησκεία καὶ αὐτὴ ἱστορία εἰς τὴν ἀκεραιότητα αὐτῆς ἀντιβαίνουσιν.

Ἂς ἐνθυμηθῇ ἡ Τουρκία ὁποία πρὸ τῆς Ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 ἦτο, καὶ ὁποία κατήντησε σήμερον. Ἂς ἐνθυμηθῇ τί ἔγιναν ὁ Μωρέας, ἡ Ῥούμελη, ἡ Εὔβοια καὶ αἱ λοιπαὶ νῆσοί της τοῦ Αἰγαίου. Ἂς ἐνθυμηθῇ τί ἔγιναν ἡ Σάμος, ἡ Ἀλγερία καὶ ἡ Συρία της. Τί ἔγιναν τὰ φρούρια τῆς Σερβίας, καὶ ὁποῖα κατήντησαν τὰ δικαιώματα, ἅτινα εἶχε ποτὲ ἐπὶ τῆς Μολδαυΐας, τῆς Βλαχίας καὶ τῆς Αἰγύπτου, καὶ τότε θέλει συναισθανθῆ ὅτι πεπρωμένη καὶ ἀναπόδραστος εἶναι ἡ εἰς τὰ ἐξ ὧν συνετέθη διάλυσις αὐτῆς. Ἡ παραχώρησις λοιπὸν τῆς Κρήτης εἰς τὴν Ἑλλάδα δὲν θέλει δόσει ὡς ἰσχυρίζεται ὸ μέγας Βεζύρης, τὸ πρώτον σημεῖον τῆς διαλύσεως, διότι τὸ σημεῖον τοῦτο πρὸ πολλοῦ ἤδη ἐδόθη· ἀλλ' ἡ παραχώρησις τῆς Κρήτης θέλει ἀναβάλει, ὡς ἀνωτέρω ἐξηγήσαμεν, τὴν συμπλήρωσιν τοῦ διαμελισμοῦ τούτου, ὅστις ἐν ταῖς βουλαῖς τοῦ Ὑψίστου φαίνεται ἤδη ἀποφασισμένος, ἀφ' ἧς οἱ βάρβαροι ἐβεβήλωσαν τὰς ὡραιοτέρας Χριστιανικὰς χώρας τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης.

Ἀλλ' ἐκτὸς τῆς Συνθήκης τῶν Παρισίων ἐπικαλεῖται ὁ μέγας Βεζύρης καὶ τὸ ἐπὶ τῆς Κρήτης δικαίωμα τῆς Τουρκικῆς κατακτήσεως, λησμονῶν καὶ πάλιν τὴν πρόσφατον ἱστορίαν ὁ μέγαςς οὗτος τῆς Τουρκίας πολιτικός. Ἡ κατάκτησις, ἣν ἀτόπως ὁ μέγας Βεζύρης ἀποκαλεῖ δικαίωμα, διότι ἡ βία οὐδέποτε γεννᾷ δικαιώματα, εἶχε καταστραφῆ ἐν Κρήτῃ διὰ τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821, ἡ δὲ Κρήτη καὶ ἐπὶ τοῦ Κυβερνήτου μέχρι τοῦ 1831 ὑπὸ τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἑλληνικῆς Κυβερνήσεως ἐκυβερνᾶτο· ἀλλὰ τὴν Κρήτην καὶ τὴν Σάμον ἐλευθερωθείσας διὰ τῶν ὅπλων των, αἱ μεγάλαι Δυνάμεις, τῇ εἰσηγήσει τῶν Τόριδων τῆς Ἀγγλίας, καὶ ἐναντίον τῶν διαμαρτυρήσεων τοῦ Κόμητος Καποδιστρίου, καὶ τῆς Ἑλλάδος ὅλης, καὶ τοῦ Παλμερστῶνος, καὶ τῶν φίλων αὐτοῦ καὶ αὐτοῦ τοῦ ἀοιδίμου καὶ ἔμφρονος Βασιλέως Λεοπόλδου, διὰ τοῦ πρωτοκόλλου τοῦ 1830 παρέδωκαν ἐκ νέου ὑπὸ τούς ὄνυχας τῆς Τουρκίας, οὐχὶ διότι εἰς αὐτὴν ἀνῆκον, ἀλλ' ὅπως τὸ νέον Ἑλληνικὸν Κράτος διὰ τῆς προσκτήσεως τῶν δύω τούτων νήσων μὴ ἀποκτήσῃ ναυτικὴν τινα σημαντικότητα, ὡς εἰς τὰς τότε ἐν Λονδίνῳ συνδιασκέψεις δὲν ἐσυστάλησαν ῥητῶς νὰ εἴπωσιν. Οὐχὶ λοιπὸν τὸ δικαίωμα τῆς κατακτήσεως, ἀλλὰ τὸ ἀποτρόπαιον ἐκεῖνο πρωτόκολλον εἶναι ὁ μόνος τῖτλος τῆς Τουρκίας ἐπὶ τῆς Κρήτης.

Ἀλλ' αἱ μεγάλαι Δυνάμεις δύνανται ἐν παντὶ καιρῷ ν' ἀνακαλέσωσι τὸ πρωτόκολλον τοῦ 1830, καὶ πρὸ πολλοῦ βεβαίως ἤθελον τὸ ἀνακαλέσει, ἐὰν ἀντιζηλίαι καὶ ἰδιοτελεῖς ἴσως σκοποὶ δὲν ἐμπόδιζον αὐτὰς νὰ ὁμοφωνήσωσιν ὑπὲρ τῆς σωτηρίας ἑνὸς ὁλοκλήρου λαοῦ, ἡρωϊκῶς καταστρεφομένου ἐπὶ δύο ἤδη ὁλόκληρα ἔτη.

Αἱ μεγάλαι τῆς Εὐρώπης Δυνάμεις ἠδύναντο καὶ ὤφειλον μάλιστα νὰ εἴπωσιν εἰς τὴν Τουρκίαν τὰ ἐξῆς·

«Δὲν σοὶ ἐδώκαμεν τὴν Κρήτην διὰ τοῦ πρωτοκόλλου τοῦ 1830 ὅπως διὰ τῶν βαρβάρων στρατῶν σου καὶ τῶν ἀγρίων στραταρχῶν σου καταστρέψῃς καὶ ἐρημώσῃς τὴν νῆσον ἀπὸ τοῦ ἑνὸς μέχρι τοῦ ἄλλου ἄκρου αὐτῆς.

»Δὲν σοὶ ἐδώκαμεν τὴν Κρήτην ὅπως διὰ τῆς σφαγῆς τῶν ἀόπλων γερόντων καὶ τῶν ἀθώων γυναικοπαίδων της, καὶ διὰ τῶν βανδαλικῶν πράξεων τῶν Κιρκασίων, τῶν Ἀλβανῶν καὶ τῶν Βασιβουζούκιδων ἐξαναγκάσῃς νὰ ἐκπατρισθῶσιν εἰς ξένην γῆν 70 χιλιάδες ἐκ τῶν Χριστιανικῶν κατοίκων τῆς νήσου.

»Ἐὰν οὶ Κρῆτες ἐπανεστάτησαν ἠδύνασο νὰ προσβάλῃς καὶ καταστρέψῃς τοὺς ἐνόπλους ἐπαναστάτας· Σοὶ ἐδώκαμεν πρὸς τοῦτο ἐπανειλημμένας προθεσμίας, ἀλλ' οὐδὲν κατ' αὐτῶν ἐπὶ δύω ἔτη δυνηθεῖσα νὰ πράξῃς, ἀνάνδρως κατὰ τῶν γυναικοπαίδων, τῶν κτημάτων, τῶν ναῶν καὶ τῶν τάφων αὐτῶν ἐκδικεῖσαι.

»Μὴ δικαιολογήσαι δὲ λέγουσα ὅτι τοιαῦται εἶναι αἱ ἀναπόφευκτοι συνέπειαι τῶν ἐπαναστάσεων, διότι ἐὰν ἐν καιρῷ ἐπαναστάσεων λαμβάνωσι χώραν καταχρήσεις, αὐτὰς συνήθως πράττουσιν οἱ ἐπαναστατοῦντες, καὶ οὐχὶ τὰ ἐπίσημα καὶ ἀνώτερα ὄργανα τῶν πεπολιτισμένων Κυβερνήσεως εἰς τὴν χορείαν τῶν ὁποίων Σὲ εἰσαγάγομεν διὰ τῆς Συνθήκης τῶν Παρισίων, ὅπως σήμερον ἐρυθριῶμεν διὰ τὴν ἀπερίσκεπτον ταύτην ἀπόφασίν μας.

»Ἀνεφάνης λοιπὸν ὅλως ἀνίκανος καὶ ὅλως ἀνάξια νὰ κατέχῃς τὴν νῆσον ταύτην, διότι ἀφ' ὅτου Σοὶ παρεχωρήσαμεν τὴν Κρήτην εἰς διηνεκῆ σχεδὸν ἐπανάστασιν διατελεῖ δυστυχῶς καθόσον καὶ κατὰ τὸ 1833 ἐπανεστάτησαν οἱ Κρῆτες, ὅτε 33 ἱερεῖς καὶ προκρίτους ἀπηνῶς ἀπηγχόνισας. Καὶ κατὰ τὸ 1838 ἔχοντες μεθ' ἑαυτῶν τοὺς Ὀθωμανοὺς κατοίκους τῆς νήσου πάλιν ἐπανεστάτησαν. Καὶ κατὰ τὸ 1841 νέα ἐπανάστασις ἐξεῤῥάγη, ἣν ἐπεμβᾶσα ἡ Ἀγγλία κατέπαυσε, καὶ κατὰ τὸ 1858 νέα ἐπανάστασις ἔλαβε χώραν, ὅτε πλείστας ἀτελείας καὶ προνόμια ἠναγκάσθης νὰ τοῖς ὑποσχεθῇς, ἀλλὰ τὰ πάντα ἀναιδῶς παρεβίασας, καὶ ἤδη απὸ τοῦ 1866 εἰς πλήρη ἐπανάστασιν ἐπὶ δύω ἔτη διατελοῦσι, κατορθώσαντες νὰ κατέχωσιν ὁλόκληρον τὴν νῆσον, τοὺς δὲ στρατούς σου ἐντὸς τῶν φρουρίων καὶ τῶν πύργων νὰ φυλάττωσι κεκλεισμένους, καὶ διὰ τῆς ἀπαραδειγματίστου καρτερίας των τρανῶς ἐνώπιον τοῦ κόσμου ἀποδείξαντες ὅτι ἀδύνατον εἶναι πλέον ὺπὸ τὸ σκῆπτρό Σου νὰ ἐπανέλθωσιν εἰς τὸ μέλλον.

»Σὺ ἡ ἰδία διὰ τοῦ μεγάλου Βεζύρου Σου ὡμολόγησας ὅτι Σοὶ εἶναι ἀδύνατον νὰ καθυποτάξῃς τὴν Κρήτην διὰ τῶν ὅπλων. Πολὺ δὲ ὀλιγώτερον θέλεις ὑποτάξει αὐτὴν διὰ τῶν ὑποσχέσεων καὶ φιρμανίων καὶ τῶν νέων ὀργανισμῶν καὶ τῶν Χριστιανῶν Πασάδων, διότι οἱ Κρῆτες καὶ εἰς τὰς ὑποσχέσεις σου πλέον δικαίως δὲν δίδουσι πίστιν, καὶ τὰς παραχωρήσεις σου ὑπερηφάνως ἀποκρούοσι, καὶ τοὺς Χριστιανοὺς Πασάδας Σου πλειότερον τῶν Τούρκων βδελύσσονται, καὶ αὐτὰς τὰς ψευδεῖς ἡγεμονίας καὶ τὰς πλαστὰς αὐτονομίας ὁμοφώνως καταδικάζουσιν· ἀρκούντως ἤδη διὰ τῶν Χατ-σεριφίων καὶ τῶν Χατχουμαγίων ἐνέπαιξας καὶ τοὺς Χριστιανοὺς ὑπηκόους Σου καὶ τὰς Αὐλὰς τῆς Εὐρώπης.

»Οὐδεμία λοιπὸν ἄλλη ἐλπὶς Σοὶ μένει, ὡς διὰ τοῦ μεγάλου Βεζύρου δὲν ἐσυστάλης νὰ ἐκφρασθῇς, εἰμὴ διὰ τῆς σφαγῆς καὶ τοῦ ἐκ τῆς πείνης θανάτου τῶν γυναικοπαίδων νὰ καθυποτάξῃς τὴν νῆσον, καὶ διὰ τοῦτο κατὰ τῆς διασώσεως αὐτῶν στεντορείως φωνάζεις. Ἀλλὰ τοιαῦτα ἀποτρόπαια καὶ σατανικὰ σχέδια μετ' ἀγανακτήσεως ἀποκρούομεν. Διὰ τῆς παραιτέρω ἀνοχῆς καὶ μὴ ἐπεμβάσεώς μας ἠθέλαμεν βεβαίως κατασταθῆ συνένοχοι τῆς ἀνηκούστου ταύτης κακουργίας. Δὲν ἀνεχόμεθα ἐγκαταλείποντες ἐπὶ πλέον εἰς τὴν λύσσαν τῶν βαρβάρων ὀρδῶν σου τὸν χριστιανικὸν λαὸν τῆς Κρήτης, νὰ κατηγορώμεθα ἀδίκως ὅτι τοῦτο πράττομεν εἴτε διότι ὁ λαὸς οὗτος εἶναι Ἑλληνικὸς καὶ οὐχὶ Σλαυϊκὸς, εἴτε διότι εἶναι σχισματικὸς καὶ οὐχὶ Καθολικὸς, εἴτε διότι ἀνήκει εἰς φυλὴν ἔχουσαν μέλλον ναυτικὸν καὶ ἐμπορικὸν, εἴτε διότι πλαγίους καὶ ἰδιοτελεῖς ἐπὶ τῆς Κρήτης σκοποὺς ἔχοντες ἕνεκεν τῆς τομῆς τοῦ Σουὲζ, διαφωνοῦμεν ἐλεεινῶς, καὶ διὰ τῆς διαφωνίας ἡμῶς εἰς τὴν παραιτέρω καταστροφὴν τῆς νήσου καὶ τῶν κατοίκων αὐτῆς ἀπανθρώπως Σὲ ἐνθαῤῥύνομεν.

»Ἡμεῖς, οἵτινες ἐν τῇ χριστιανικὴ ἡμῶν φιλανθρωπίᾳ καὶ ὑπὲρ αὐτῶν τῶν μαύρων τῆς Ἀφρικῆς ἐκηρύχθημεν, καὶ τὰς σφαγὰς τῆς Συρίας κατεπαύσαμεν, καὶ κατὰ τῆς ὑπερβολικῆς τῶν Φελάχων ἐργασίας ἐξανέστημεν, καὶ ὑπὲρ τῶν Ἰουδαίων τῆς Μολδαυίας δραστηρίως καὶ ὁμοφώνως ἐπενέβημεν, καὶ κατ' αὐτῶν τῶν σκληρῶς τὰ ἄλογα ζῶα μεταχειριζομένων ἑταιρίας συνεστήσαμεν καὶ ποινικὰς διατάξεις ἐξεδώκαμεν, δὲν δυνάμεθα ἐπὶ τέλους νὰ βλέπωμεν ἐνώπιον τῶν ὀφθαλμῶν μας τὴν ὡραιοτέραν νῆσον τοῦ Αἰγαίου ἐπὶ δύω ἤδη ἔτη βαρβάρως καταστρεφομένην καὶ ἐρημουμένην, τοὺς δὲ χριστιανοὺς αὐτῆς κατοίκους ἄλλους μὲν ἐν τῃ νήσῳ κατασφαζομένους ἢ τῆς πείνας ἀποθνήσκοντας, ἄλλους δὲ ἀναγκαζομένους κατὰ μυριάδας εἰς ἄλλην γῆν γυμνοὶ, ἄστεγοι καὶ πεινῶντες νὰ ἐκπατρίζωνται, καταρώμενοι οὐχὶ μόνον Σὲ ὡς τὸν αἴτιον τῶν συμφορῶν αὐτῶν, ἀλλὰ καὶ ἡμᾶς τοὺς εἰς Σὲ παραδόντας αὐτούς. Ἐπιθυμοῦμεν νὰ σὲ διατηρήσωμεν ὅσον ἔνεστι περισσότερον, ὅπως ἀπολαμβάνωμεν τὴν ἐπικαρπίαν σου, ἀλλ' οὔτε ἐνώπιον τῶν χριστιανικῶν λαῶν οὔτε ἐνώπιον τῆς ἀδεκάστου ἱστορίας δυνάμεθα νὰ φανῶμεν τοσοῦτον ἐγωϊσταὶ καὶ ἀπάνθρωποι.

»Ἐὰν ἡ πυρκαϊὰ τῆς Κρήτης ἐξακολουθήσῃ βεβαίως θέλει μεταδοθῆ προσεχῶς καθ' ὅλας τὰς ἐπαρχίας τοῦ Κράτους σου, ἡ δὲ γενικὴ αὕτη πυρκαϊὰ θέλει ἀνησυχήσει τὸν ὕπνον μας. Μόλις πέρισυ κατωρθώσαμεν νὰ καθησυχάσωμεν τὴν Θεσσαλίαν καὶ Ἤπειρον ὑποσχεθέντες ὅτι ἂν ἡσυχάσωσι τὸ ζήτημα τῆς Κρήτης λύεται προσεχῶς κατὰ τοὺς πόθους τῶν ἀδελφῶν τῶν Κρητῶν· ὅταν ἴδωσιν ὅτι τὰς ὑποσχέσεις μας ταύτας δὲν ἐτηρήσαμεν, θέλουσι βεβαίως ἀπελπίσθῆ, καὶ ἡ πυρκαϊὰ θέλει ἀνάψει ἀπὸ τῆς Ἠπείρου μέχρι τοῦ Μαυροβουνίου, ἀπὸ τῆς Θεσσαλίας μέχρι τῆς Βόσνας, καὶ ἀπὸ τῆς Σερβίας, Ῥουμανίας καὶ Βουργαρίας μέχρι καὶ αὐτῆς τῆς Αἰγύπτου. Τὴν πυρκαϊὰν ταύτην ὀφείλομεν νὰ προλάβωμεν οὐχὶ μόνον χάριν Σοῦ, ἀλλὰ χάριν καὶ τῆς ἰδίας ἡμῶν ἡσυχίας, χάριν τῶν ἰδίων ἡμῶν συμφερόντων, διότι οἱ ὑπήκοοί μας, οὶ δανείσαντές σοι γενναίως, κινδυνεύουσιν ἤδη τὸ πᾶν ν' ἀπολέσωσιν ἂν ἐξακολουθήσῃς ἐξαντλουμένη ἐν Κρήτῃ.

»Εἶναι ἀληθὲς ὅτι πρὸς τὸ μικρὸν Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος οὐδεμίαν συμπάθειαν ἔχομεν, ὁμοιάζοντες κατὰ τοῦτο τοὺς ψυχροὺς, τοὺς ἀδίκους καὶ σκληροκάρδιους ἐκείνους γονεῖς, οἵτινες ἀποστρέφονται τὰ καχεκτικὰ καὶ φιλάσθενα τέκνα των, ἐνῷ αὐτοὶ τοιαῦτα ἐγέννησαν αὐτὰ, οὐδαμῶς δὲ περὶ τῆς βελτιώσεως τῆς καχεκτικῆς αὐτῶν καταστάσεως μεριμνῶσιν. Εἶναι ἀληθὲς ὅτι ἡ Ἑλλὰς καὶ λῃστὰς τινὰς ὡς ἡ Ἰρλάνδα καὶ ἡ Ἰταλία καὶ ἡ Ἱσπανία δυστυχῶς εἰσέτι ἔχει ἕνεκεν τῶν ἀθλίων ὁρών ἅτινα ἡμεῖς τῇ ἐδώκαμεν, καὶ Διοίκησιν σοβαρὰν καὶ μόνιμον ὡς ἐκ τοῦ νέου πολιτεύματός της εἰσέτι δὲν ἀπέκτησεν, ἀλλὰ ταῦτα ἂς τὰ συλλογισθῶσιν οἱ Κρῆτες, οἵτινες ἐπὶ δύω ἤδη ἔτη κατασφάζονται καὶ καταστρέφονται ὅπως μετὰ τῆς Ἑλλάδος ἑνωθῶσιν. Ὅτε τὴν Ἑπτάνησον ἐπὶ τῆς Μεσοβασιλείας εἰς τὴν Ἑλλάδα παρεχωρήσαμεν, βεβαίως ἡ Ἑλλὰς τότε δὲν ἦτο εἰς καλλιτέραν τῆς παρούσης κατάστασιν.

»Διὰ ταῦτα ἀνακαλοῦμεν ὁμοφώνως τὸ πρωτόκολλον τοῦ 1830, καὶ ἀποδίδομεν τὴν Κρήτην εἰς τὴν ἐλευθέραν Ἑλλάδα, ἀφ' ἧς ἀδίκως τὴν ἀπεσπάσαμεν, ἀφοῦ έπὶ δύω ἤδη ἔτη φιλανθρώπως τὰ γυναικόπαιδα τῆς Κρήτης ἐντὸς τῶν μητρικῶν κόλπων της ἐκ τοῦ ὑστερήματος αὑτῆς διατρέφει καὶ διατηρεῖ.

»Ἐὰν εἰς τὴν ἀπόφασίν μας ταύτην ἀμέσως δὲν ὑπακούσης, οἱ στόλοι μας ἀφεύκτως θέλουσιν ἐκτελέσει αὐτήν.»

Ἡ Τουρκία, ἥτις ἐπὶ δύω ἤδη ἔτη δι' ὅλων τῶν τακτικῶν καὶ ἀτάκτων στρατῶν τῆς Αὐτοκρατορίας της, καὶ δι' ὅλων τῶν Ὀθωμανῶν καὶ ἀρνησιθρήσκων Στραταρχῶν της, καὶ δι' ὅλων τῶν θωρακωτῶν της καὶ τῶν Ἀγγλικῶν ταχυπλόων της, καὶ δι' ὅλων τῶν στρατιωτικῶν καὶ χρηματικῶν βοηθημάτων τῆς Αἰγύπτου δὲν ἠδυνήθη νὰ καταβάλῃ μίαν μόνην καὶ ἀπομεμονωμένην καὶ πανταχόθεν ἀποκεκλεισμένην Ἑλληνικὴν νῆσον, καί τοι ἐπ' αὐτῆς καὶ τοὺς θησαυροὺς καὶ ἅπασαν τὴν πίστιν (credit) αὑτῆς ἐκκενώσασα, ἡ ἐξηντλημένη αὕτη Τουρκία δὲν αἰσχύνεται νὰ λέγῃ διὰ τοῦ μεγάλου Βεζύρου της ὅτι εὐχαρίστως, ὅπως καταβάλῃ τὴν Κρήτην, ἤθελε κηρύξει τὸν πόλεμον καθ' ὅλης τῆς Ἑλλάδος, καθ' ἅπαντος τοῦ Ἑλληνισμοῦ, καὶ ἑπομένως καθ' ὅλων τῶν δούλων καὶ ὑποτελῶν χριστιανικῶν φυλῶν τῆς Τουρκίας, αἵτινες συναρωγὸν ἔχουσαι καὶ αὐτὸν τὸν Ἀντιβασιλέα τῆς Αἰγύπτου, ἀνυπομόνως περιμένουσι τὸ πρῶτον σύνθημα, τὴν πρώτην σάλπιγγα τοῦ μεταξὺ τῆς Ἑλλάδος καὶ Τουρκίας πολέμου, ὅπως κατασπαράξωσι πανταχόθεν τὰ ἄσπλαγχνα αὐτῆς.

Ἂς παύσῃ, ἂς παύσῃ ἡ Τουρκία διὰ τῆς ἀνατολικῆς αὑτῆς κομποῤῥημοσύνης προκαλοῦσα τὸν γέλωτα τοῦ κόσμου.

Ἂς παύσῃ δὲ καὶ ὁ μέγας Βεζύρης πικρῶς καταφερόμενος καὶ κατὰ τῆς Γαλλίας, καὶ κατὰ τῆς Ῥωσσίας, καὶ κατὰ τῆς Ἰταλίας, καὶ κατὰ τῆς Πρωσσίας, καὶ κατὰ τῆς Αὐστρίας, καὶ κατ' αὐτῆς τῆς Ἀγγλίας, ἥτις πρώτη διὰ τοῦ φιλανθρώπου αὐτῆς καὶ γενναίου πλοιάρχου Pym ἔδωκε τὸ παράδειγμα τῆς διασώσεως τῶν Κρητικῶν γυναικοπαίδων, ἥτις, κατὰ τὸν μέγαν Βεζύρην, ἀπετέλεσε νεοφανῆ τρόπον εἰς τὰ ἐσωτερικὰ τῆς Τουρκίας ἐπεμβάσεως, δι' ἧς ἅπασαι αἱ ἄνω μνησθεῖσαι Χριστιανικαὶ Δυνάνεις, αἷ γυναικόπαιδα διασώσασαι, καὶ τὸν φαντασιώδη ἀποκλεισμὸν τῆς νήσου καὶ τὸ Διεθνές δίκαιον καὶ τὰς ἀρχὰς τῆς οὐδετερότητος ἀναφανδὸν παρεβίασαν.

Καὶ ἰδοὺ ὁ μέγας Βεζύρης, ὅστις πρὸ μικροῦ ἐκηρύχθη Σωτὴρ, τῆς Εὐρώπης ὡς μὴ ἐνδοὺς εἰς τὴν ἐπικίνδυνον ἀρχὴν τῶν ἐθνικοτήτων καὶ εἰς τὴν παραχώρησιν τῆς Κρήτης, κηρύττεται ἤδη καὶ διδάσκαλος τοῦ Διεθνοῦς δικαίου καὶ ἐπιτημητὴς (Censeur) ὅλων τῶν Εὐρωπαϊκῶν Δυνάμεων διὰ τὴν ἐν Κρήτῃ διαγωγήν των!

Ἀλλὰ λησμονεῖ ἐν τῇ Ὀθωμανικῇ ἀγερωχίᾳ του ὁ μέγας Βεζύρης, ὅτι ἀφ' ἧς αἱ μεγάλαι Δυνάμεις ἔσωσαν τὴν Τουρκίαν, νευρόσπαστον αὐτῶν ἄθλιον κατήντησεν αὕτη, ἀναγκαζομένη καὶ τοὺς Πασάδας καὶ τοὺς Ὑπουργοὺς αὐτῆς ν' ἀναβιβάζῃ καὶ καταβιβάζῃ κατὰ τὴν ἀρέσκειαν τῶν ἐν τῇ Τουρκίᾳ Προξένων καὶ Πρέσβεων, καὶ παραχωρήσεις καὶ μεταῤῥυθμίσεις κατ' αἴτησιν αὐτῶν καὶ ἐνανίον τῆς θελήσεώς της καθ' ἡμέραν ἐπὶ τοῦ χάρτου νὰ ἐκδίδῃ, καὶ τὸν Κάρολον ὡς ἡγεμόνα τῆς Ῥουμανίας ν' ἀναγνωρίζῃ, καὶ εἰς τὸν Ἀντιβασιλέα τῆς Αἰγύπτου προνόμια καὶ τίτλους νὰ παραχωρῇ, καὶ αὐτὰ δὲ τὰ φρούρια τῆς Σερβίας ἀμαχητὶ καὶ ἀνάνδρως νὰ ἐκκενόνῃ. Ἂς μὴ παραπονῆται, ἂς μὴ ἀγανακτῇ λοιπὸν ὁ μέγας Βεζύρης διὰ τὴν φιλάνθρωπον διάσωσιν τῶν ἐκ Κρήτης γυναικοπαίδων, ἐπὶ λόγῳ ὅτι δι' αὐτῆς ἅπασαι αἱ Χριστιανικαὶ Δυνάμεις τῆς Εὐρώπης εἰς τὰ ἐσωτερικὰ τῆς Τουρκίας παρενέβησαν, διότι ἡ ἐπέμβασις τῶν Δυνάμεων εἰς τὰ ἐσωτερικὰ τῆς Τουρκίας κατέστη ἤδη πρὸ καιροῦ ἡ διέπουσα καὶ συντηροῦσα τὴν Ὀθωμανικὴν Αὐτοκρατορίαν ἀρχή.

Ἂς μὴ κατηγορῇ δὲ ὁ μέγας Βεζύρης τὰς Χριστιανικὰς τῆς Εὐρώπης Δυνάμεις, διατεινόμενος ὅτι διὰ τῆς διασώσεως τῶν γυναικοπαίδων παρεβίασαν τὸν ἀποκλεισμὸν καὶ τὰς ἀρχὰς τῆς οὐδετερότητος, καὶ ταῦτα ἀφοῦ ἡ Τουρκία ἐπὶ τῆς Κρήτης παρεβίασε πάντα φυσικὸν καὶ θεῖον καὶ ἀνθρώπινον Νόμον διὰ τῶν σφαγῶν, τῶν στρεβλῶσεων, τῆς ἀτιμώσεως, τῶν βεβηλώσεων, τῆς δενδροτομίας, τῆς καταστροφῆς, τῆς πυρπολήσεως καὶ αὐτῆς τῶν κοιμητηρίων τῆς ἀνορύξεως.

Ὁ ἐν Χανίοις Πρόξενος τῆς Γαλλίας κος Tricou τὴν 21ην Ἰουλίου ἔγραφεν ἐπισήμως εἰς τὸν ἐν Κωνσταντινουπόλει προϊστάμενόν του· «Δὲν δυνάμεθα νὰ κρύψωμεν ὅτι οἱ Τούρκοι, ὡς ἐκ τῆς ἀδυναμίας των, κατήντησαν εἰς μανίαν, καὶ ὡς ἐκ τῆς μανίας των εἰς τὴν ἐξόντωσιν,» (On ne saurait se le dissimuler, de l' impuissance les Turcs ont passé à la fureur et de la fureur à l' extermination).

Πλοῖα δὲ πρὸς διάσωσιν γυναικοπαίδων ἐζήτει καὶ ὁ ἐν Χανίοις Ἄγγλοις Πρόξενος κος Dickson γράφων τὴν 21ην Ἰουλίου πρὸς τὸν ἐν Κωνσταντινουπόλει προϊστάμενόν του καὶ ἐρωτῶν αὐτόν· «Ἂν ἐν περιπτώσει, καθ' ἣν αἱ ἐχθροπραξίαι δὲν θέλωσι παύσει ἀμέσως, δὲν θέλουσιν ἄραγε ἐπιτρέψει εἰς τὰ ξένα πλοῖα νὰ διασώσωσιν οἰκογενείας;»

Τὴν διάθεσιν τῶν γυναικοπαίδων ἐζήτει ἐπιμόνως καὶ ὁ φιλάνθρωπος καὶ γενναῖος αὐτόπτης τῶν σφαγῶν μάρτυς πλοίαρχος τοῦ Ἀγγλικοῦ Ναυτικοῦ κος Murray παρὰ τοῦ προϊστάμενού του Ναυάρχου Paget.

Ἅπαντες δὲ οἱ ἐν Χανίοις Πρόξενοι τῶν Εὐρωπαϊκῶν Δυνάμεων ὁμοφώνως καὶ ἀπὸ κοινοῦ ἐτηλεγράφουν εἰς τὰς Αὐλάς των ὅτι «αἱ σφαγαὶ τῶν γυναικοπαίδων κατετρόμαξαν τὴν νῆσον, ἡ Τουρκικὴ ἐξουσία δὲν δύναται οὔτε τὴν ἐπανάστασιν νὰ καταστείλῃ, οὔτε τὰς κακουργίας νὰ ἐμποδίσῃ· ἡ φιλανθρωπία ἀπαιτεῖ ἐντόνως τὴν διακοπὴν τῶν ἐχθροπραξιῶν, ἢ τὴν εἰς Ἑλλάδα μετακόμισιν τῶν γυναικοπαίδων.»

Ἐνώπιον τῶν φρικαλέων τούτων σκηνῶν, τοσούτον ἐπισήμως, τοσούτον ὁμοφώνως, τοσοῦτον ἁρμοδίως ὑπὸ ἀμερολήπτων καὶ αὐτοπτῶν μαρτύρων βεβαιουμένων, μόνον ἡ καρδία ἑνὸς Ὀθωμανοῦ Βεζύρου καὶ ὁ ἕσχατος ἐγωϊσμὸς Πολιτικῶν τινων τῆς Ἀγγλίας ἠδύναντο νὰ καταδικάσωσι τὴν Γαλλίαν, τὴν Αὐστρίαν, τὴν Ῥωσσίαν, τὴν Πρωσσίαν καὶ τὴν Ἰταλίαν, διότι ἐκ τῆς σφαγῆς καὶ τῆς ἀτιμώσεως τῶν άγρίων ὀρδῶν τῆς Τουρκίας διέσωσαν ὀλίγα τινὰ γυναικόπαιδα ἐκ τῶν ἀκτῶν τῆς Κρήτης.

Ὅταν ἡ Τουρκία ἐν τῇ βαρβαρότητί της ἀπεφάσισε νὰ μετέλθῃ ἐν Κρήτῃ ἕνα πόλεμον λῃστρικὸν, παραβιάζουσα ἀναφανδὸν ἁπάσας τὰς ἀρχὰς, αἵτινες διέπουσι τοὺς πολέμους τῶν Εὐρωπαϊκῶν καὶ ἐξευγενισμένων Ἐθνῶν – ὅταν ἀπεφάσισε διὰ τῆς σφαγῆς τῶν γυναικοπαίδων οὐχὶ μόνον τῶν ἐπαναστατῶν, ἀλλὰ καὶ αὐτῶν τῶν εὐαρίθμων προσκυνημένων Κρητῶν! νὰ καταβάλῃ τὴν ἄλλως ἀκατάβλητον ἐπανάστασιν, ἦτο φυσικώτατον, ἦτο λογικώτατον, ἦτο νομιμώτατον ἅπασαι αἱ Εὐρωπαϊκαὶ Χριστιανικαὶ Δυνάμεις (ἐκτὸς τῆς Εὐαγγελικῆς Κυβερνήσεως τῆς Ἀγγλίας, τῆς Ὑπὸ Πλατωνικοῦ ἔρωτος πρὸς τὴν Τουρκίαν κατεχομένης) νὰ θεωρήσωσι τὴν Τουρκίαν ὡς κράτος λῃστρικὸν καὶ βάρβαρον, νὰ θέσωσιν ἑπομένως αὐτὴν ἐκτὸς τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου, τοῦ διέποντος τὰ ἐξευγενισμένα ἔθνη, νὰ περιφρονήσωσιν ἑπομένως καὶ τοὺς φαντασιώδεις καὶ γελοίους ἀποκλεισμούς της, καὶ δραστηρίως ὑπὲρ τῆς κατασπαραττομένης ἀνθρωπότητος νὰ ἐπέμβωσιν, ἀίνοντες ἀποκλειστικὴν τὴν δόξαν τῆς νομιμότητος, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν τὸ στίγμα τοῦ ἐγωϊσμοῦ καὶ τῆς ἀπανθρωπίας εἰς τοὺς διέποντας τὰς τύχας τοῦ μεγάλου καὶ ἐνδόξου ἔθνους τῶν Ἄγγλων.

Ὅτι δὲ ἡ Τουρκία ὡς ἔθνος βάρβαρον καὶ ἀπολίτευτον ἐκτὸς τῶν κανόνων τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου διάκειται, δὲν εἶχον ἀνάγκην οὔτε ὁ μέγας Βεζύρης οὔτε οἱ ἄξιοι αὑτοῦ φίλοι νὰ τὸ πληροφορηθῶσιν ἐκ τῆς διασώσεως τῶν γυναικοπαίδων. Ἀρκεῖ νὰ ἐνθυμηθῶσι τὸ πασίγνωστον γεγονὸς, ὅτι μόνον ἐν τῇ Τουρκίᾳ ἑκάστη ξένη Δύναμις διατηρεῖ ἴδια δικαστήρια διὰ τὰς ποινικὰς, πολιτικὰς καὶ ἐμπορικὰς ὑποθέσεις τῶν ἐν τῇ Τουρκίᾳ διαμενόντων ὑπηκόων της, διότι ἐνώπιον τῶν Τουρκικῶν λεγομένων δικαστηρίων οὐδεμίαν δικαιοσύνην δύνανται ποτὲ νὰ εὕρωσιν! Ἀρκεῖ νὰ ἐνθυμηθῶσιν ὅτι οἱ πλεῖστοι τῶν ἐν ταῖς ἐμπορικαῖς πόλεσι τῆς Τουρκίας Χριστιανῶν ὑπηκόων τοῦ Σουλτάνου, ὅπως ἐν ἀνέσει καὶ ἀσφαλείᾳ δυνηθῶσιν ἐν τῇ Τουρκία νὰ ζήσωσιν, ἀναγκάζονται νὰ λαμβάνωσι διὰ πάσης θυσίας ξένην τινα ὑπηκοότητα καὶ προστασίαν! Ἀρκεῖ λέγομεν νὰ ἐνθυμηθῶσι τὰ δύο ταῦτα πασίγνωστα καὶ παρὰ πάντων ὁμολογούμενα γεγονότα, ὅπως πεισθῶσιν ὅτι ἡ Τουρκικὴ Κυβέρνησις μ' ὅλας τὰς Συνθήκας τῶν Παρισίων καὶ μ' ὅλα τὰ ἐγκώμια τῶν ἐυγενῶν Λόρδων καὶ τῶν πωλημένων εἰς αὐτὴν ἐφημερίδων δὲν ἔπαυσεν, οὔτε θέλει παύσει νὰ θεωρῆται ὑπὸ τῆς Εὐρώπης ὅλης ὡς ἡ πλέον βάρβαρος καὶ ἀπολίτευτος καὶ καταπιεστικὴ Κυβέρνησις, οὖσα ἀνίκανος καὶ δικαιοσύνην ἐντὸς τοῦ Κράτους αὐτῆς ν' ἀπονέμῃ, καὶ ὑπηκόους Χριστιανοὺς νὰ ἔχῃ.

Ἂς εὐαρεστηθῇ ὁ μέγας Βεζύρης νὰ κηρύξῃ μίαν πρωΐαν δι' ἑνὸς Σουλτανικοῦ φιρμανίου ὅτι ὅσοι τῶν Χριστιανῶν τοῦ Σουλτάνου ὑπηκόων βούλονται δύνανται νὰ λάβωσι ξένην ἐθνικότητα καὶ προστασίαν, καὶ τὸ ἑσπέρας τῆς αὐτῆς ἡμέρας ὸ Σουλτάνος θέλει εὑρεθῆ ἄνευ οὐδενὸς Χριστιανοῦ ὑπηκόου. Τοιαύτη εἶναι ἡ Τουρκικὴ Κυβέρνησις, τὴν ὁποίαν οἱ εὐγενεῖς Λόρδοι, ἐξαπατῶντες τὸ γενναῖο καὶ μέγα ἔθνος τῶν Ἄγγλων, δὲν συστέλλονται ἐν τῇ μωρᾷ αὐτῶν Ῥωσσοφοβίᾳ νὰ ὑποστηρίζωσιν, ὅπως ἐπὶ τοῦ τραχήλου τῶν Χριστιανῶν τῆς Ἀνατολῆς διαιωνίσωσιν αὐτῆν!

Ἀλλ' ἄλλαι μὲν βουλαὶ ἀνθρώπων, ἄλλα δὲ Θεὸς κελεύει!

Ἂς ἐνθυμηθῇ ἡ Ἀγγλία ὅτι οὔτε τὴν ἀνεξαρτησίαν τῶν Ἀγγλαμερικανῶν, οὔτε τὴν ἐπάνοδον τῆς Ναπολεοντείου δυναστείας, οὔτε τὴν πρόοδον τῆς Ῥωσσίας διὰ τοῦ Κριμαϊκοῦ πολέμου, οὔτε τὴν τομὴν τοῦ Σουὲζ, οὔτε τὴν ἕνωσιν τῶν βορείων μετὰ τῶν νοτείων ἐπαρχιῶν τῆς Ἀμερικανικῆς Ὀμοσπονδίας ἠθέλησε, καὶ ὅμως ταῦτα πάντα ἐναντίον τῆς θελήσεως αὐτῆς ἐν τῇ παντοδυναμίᾳ του ὁ Ὕψιστος ἐξετέλεσεν.

Ἂς πεισθῶσι δὲ οἱ διέποντες τὰ τῆς Ἀγγλίας, οἵτινες ἐν τῇ μωρᾷ αὑτῶν Ῥωσσοφοβίᾳ τὸ κωμικὸν πρόσωπον τοῦ κατὰ φαντασίαν ἀσθενοῦς ἐν τῇ Εὐρώπῃ διαδραματίζουσιν, ὅτι ἡ φαντασιώδης αὕτη σημερινὴ ἀσθένειά των θέλει καταντήσει μίαν ἡμέραν πραγματικὴ, ἐὰν ἐξακολουθήσωσι διὰ τῆς φιλοτούρκου καὶ ἀνθελληνικῆς ἐν τῇ Ἀνατολῇ διαγωγῆς των πᾶσαν συμπάθειαν καὶ ἐπιῤῥοὴν νὰ χάνωσι, καὶ τοὺς Χριστιανοὺς τῆς Ἀνατολῆς ἐν τῇ ἀπελπισίᾳ των εἰς τὰς ἀγκάλας τῆς Ῥωσσίας νὰ ἐξωθῶσιν.

Ἐν τούτοις χάρις τῆς ἀληθείας καὶ τῆς δικαιοσύνης πρέπει νὰ ὁμολογήσωμεν ὅτι ἡ φιλανθρωπία δὲν ἐξέλιπεν ἐντελῶς οὔτε ἀπὸ τὴν καρδίαν τοῦ μεγάλου Βεζύρου, οὔτε ἀπὸ τὰς Χριστιανικὰς καρδίας τῶν εὐγενῶν φίλων του ἐν τῷ Ἀγγλικῷ κοινοβουλίῳ, διότι καὶ ὁ μὲν καὶ οἱ δὲ πικρῶς κατακρίνουσι τὰς Αὐλὰς τῆς Εὐρώπης, αἵτινες μετακομίσασαι εἰς τὴν πτωχὴν Ἑλλάδα Κρητικὰ γυναικόπαιδα ἀναγκάζουσιν ἤδη αὐτὰ ν' ἀποθνήσκωσι τῆς πείνης! καὶ ἐπὶ τοῦ θανάτου αὐτῶν ἰδοὺ πύρινα δάκρυα τρέχουσιν ἀπὸ τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ μεγάλου Βεζύρου καὶ τῶν εὐαισθήτων φίλων αὐτοῦ.

Ἀλλ' ἂς παύσωσι χύνοντες δάκρυα ἐπὶ τῆς τύχης τῶν ἐν Ἑλλάδι Κρητικῶν γυναικοπαίδων. - Ἂν δὲ ἦναι ἐπιδεκτικοὶ δακρύων, ἂς χύσωσι μᾶλλον αὐτὰ ἐπὶ τῆς τύχης τῶν ἐν Κρήτῃ γυναικοπαίδων, ἐξ ὧν ἄλλα μὲν ἐπὶ τῶν ξηρῶν παραλίων τῆς νήσου περιμένοντα πλοῖα πρὸς διάσωσιν ἀποθνήσκουσιν ἢ τῆς πείνης καὶ τοῦ ψύχους ἢ ὑπὸ βαρβαρικῶν βομβῶν, ἃς κατ' αὐτῶν ἐκσφενδονίζουσιν οἱ ἄνανδροι στόλοι τοῦ Σουλτάνου, ἄλλα δὲ ἐντὸς αὐτῶν τῶν φρουρείων, οὐδεμίαν βοήθειαν παρὰ τῆς ἀσπλάχνου Τουρκικῆς ἐξουσίας λαμβάνοντα, πολιορκοῦσι τὰ Προξενεῖα, τεμάχιον ἄρτου ζητοῦντα καὶ τῆς πείνης καθημέραν οἰκτρῶς ἀποθνήσκοντα!

Ἂς παρηγορηθῶσι δὲ καὶ ὁ μέγας Βεζύρης καὶ οἱ εὐγενεῖς φίλοι του μανθάνοτες ὅτι τὰ ἐν Ἑλλάδι γυναικόπαιδα τῆς Κρήτης ἐν πληρεστάτῃ ὑγείᾳ καὶ ἐν ἄκρᾳ ἀσφαλείᾳ διατελοῦντα, καὶ ἐστεγάσθηκαν, καὶ ἐνεδύθησαν καὶ διετράφησαν καὶ ὁλονὲν διατρέφονται. Ἐὰν δὲ μίαν ἡμέραν ὡς ἐκ τῆς παρατάσεως τῆς ἀναλγησίας καὶ τῆς μὴ ἐπεμβάσεως τῶν ἰσχυρῶν τῆς Εὐρώπης ἀναγκασθῶσι καὶ αὐτὰ ἐν Ἑλλάδι ὑπὸ τῆς πείνης ν' ἀποθανώσιν, εὐχαρίστως θέλουσιν ἀποθάνει, ὄντα βέβαια ὅτι ἐντὸς τῶν κόλπων τῆς ἐλευθέρας Ἑλληνικῆς γῆς ἡσύχως τουλάχιστον θέλουσι κοιμηθῆ τὸν αἰώνιον ὕπνον, καθόσον αἱ βάρβαροι χεῖρες τῶν ἀγρίων Ὀθωμανῶν δὲν θέλουσι βεβηλώσει καὶ τοὺς ἑν Ἑλλάδι τάφους αὐτῶν, ὼς ἐν Κρήτῃ ἀνώρυξαν τοὺς τάφους τῶν πατέρων αὐτῶν.

Ἂς μὴ ἐλπίζωσι λοιπὸν οἱ εὐγενεῖς Λόρδοι τῆς Ἀγγλίας καὶ μετ' αὐτῶν ὁ μέγας Βεζύρης, ὅτι οἱ ἐν Ἑλλάδι πρόσφυγες πρὶν ἡ σημαία τῆς ἐλευθερίας κυματίσῃ ἐπὶ τῶν φρουρείων τῆς Κρήτης, θέλουσι ἀποφασίσει νὰ ἐπανέλθωσιν αὐθορμήτως εἰς τὴν φιλτάτην των νῆσον ὅπως οὔτε οἰκίαν, οὔτε καλύβην, οὔτε κτήματα, οὔτε τροφὴν, οὔτε ἀσφάλειαν τινα καὶ ἡσυχίαν εὕρωσιν ἐν αὐτῇ. Καλῶς γνωρίζουσιν οἱ ἐν Ἑλλάδι πρόσφυγες καὶ τὴν πεῖναν καὶ τὴν γυμνότητα καὶ τὰς ἀτιμώσεις καὶ τὰς σφαγὰς καὶ τὰς στρεβλώσεις, ἃς καθημέραν ἐξακολουθοῦσι δυστυχῶς νὰ πάσχωσι καὶ αὐτῶν τῶν εὐαρίθμων ὑποτεταγμένων Κρητῶν αἱ οἰκογένειαι, αἱ ἐντὸς τῶν φρουρείων καὶ πέριξ αὐτῶν κατοικοῦσαι.

Ἂς μὴ εὐελπίζῃ δὲ τὸν Σουλτάνον ὁ μέγας Βεζύρης ὅτι τὴν ἐπανάστασιν τῆς Κρήτης θέλει καταβάλει ἤδη ἐξολοθρεύων διὰ τῆς πείνης ἢ διὰ τοῦ πυρὸς καὶ τοῦ σιδήρου τὰ ἐν Κρήτῃ διαμένοντα γυναικόπαιδα, χαίρων διότι πρὸς τὸν σκοπὸν τοῦτον ἔπαυσαν ἤδη νὰ διασώζωσιν αὐτὰ τὰ πλοῖα τῶν Χριστιανικῶν Δυνάμεων.

Ἂν αἱ Χριστιανικαὶ Δυνάμεις διέκοψαν πρό τινος καιροῦ τὴν διάσωσιν τῶν ἐν Κρήτῃ γυναικοπαίδων, τοῦτο βεβαίως ἔπραξαν εἴτε διότι ἤλπισαν ὅτι μετὰ τὴν ἐν Κρήτῃ παρουσίαν τοῦ μεγάλου Βεζύρου καὶ μετὰ τὰς διαβεβαιώσεις καὶ ὑποσχέσεις αὐτοῦ αἱ σφαγαὶ καὶ ἀτιμώσεις καὶ στρεβλώσεις τῶν ἀθώων γυναικοπαίδων ἤθελον παύσει, εἴτε ὅπως ἀποδείξωσι καὶ εἰς τὴν Τουρκίαν καὶ εἰς τὸν κόσμον ὅλον ὅτι τὸ αἴσθημα τῆς ἐλευθερίας εἶναι τοσοῦτον ἰσχυρὸν εἰς τὰς καρδίας τῶν Κρητῶν, καὶ τὸ κατὰ τῆς Τουρκικῆς κυριαρχίας μῖσος αὐτῶν τοσοῦτων σφοδρὸν καὶ ἀδιάλλακτον, ὥστε καὶ αὐτὸς ὁ θάνατος τῶν γυναικοπαίδων αὑτῶν δὲν δύναται νὰ καταβάλῃ τὴν ἐπανάστασίν των.

Καὶ τῷ ὄντι ἑκατοστῦαι γυναικοπαίδων ἀπέθανον καὶ ὁλονὲν ἀποθνήσκουσι τῆς πείνης καὶ τοῦ ψύχους εἰς τὰς ἀκτὰς τῆς Κρήτης, καὶ ἰδίως τοῦ Ἀλμυροῦ, τοῦ ἁγίου Βασιλείου καὶ τοῦ Μπαλῆ. Ἑκατοστῦαι γυναικοπαίδων ἐξακολουθοῦν καὶ σήμερον νὰ σφάζωνται καὶ νὰ στρεβλόνωνται μετὰ πᾶσαν ἧτταν τῶν ἀρειμανίων στρατῶν τοῦ Σουλτάνου, ἀνάνδρως καὶ λυσσωδῶς κατὰ ἀθώων πλασμάτων ἐκδικουμένων. Καὶ ὅμως ἡ ἐπανάστασις ἀκμάζει καὶ κραταιοῦται, καὶ ἔτι μᾶλλον ἐξάπτεται καὶ πεισματωδεστέρα καθίσταται ἐκ τῶν ἀγρίων τούτων παθημάτων. Ἂς ἐλπίζωμεν λοιπὸν ὅτι αἱ μεγάλαι Χριστιανικαὶ Δυνάμεις, ἐὰν δὲν ὁμοφωνήσωσιν ὅπως δραστηρίως καὶ προσεχῶς ἐπέμβωσι, θέλουσι βεβαίως ἐπαναλάβει τὴν διάσωσιν, διότι οὔτε αἱ σφαγαὶ ἔπαυσαν, οὔτε διὰ τῶν σφαγῶν ἡ ἐπανάστασις καταβάλλεται, ἀλλ' ἔτι μᾶλλον ἐξάπτεται.

Ἄλλως αἱ μεγάλαι Δυνάμεις ἀφ' ἑνὸς μὲν θέλουσιν ἀναφανῆ ὑπείκουσαι εἰς τὰς ἀπειλὰς καὶ ἐπιπλήξεις, καὶ σωφρονισθεῖσαι ἐκ τῶν μαθημάτων τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου, ἅτινα εὐηρεστήθη ν' ἀποτείνῃ πρὸς αὐτὰς ὁ μέγας Βεζύρης, ἀφ' ἑτέρου δὲ θέλουσιν ἀποδείξει ὅτι παραδέχονται τὸ βάρβαρον, τὸ ἀποτρόπαιον, τὸ ἀνήκουστον σύστημα τῆς διὰ τῶν σφαγῶν καὶ τῆς πείνης τῶν γυναικοπαίδων καταστολῆς τῆς Κρητικῆς ἐπαναστάσεως, γινόμεναι οὔτε διὰ τῆς ἀνοχῆς καὶ μὴ ἐπεμβάσεως των συνένοχοι τῆς Ὀθωμανικῆς βαρβαρότητος.

Μεταβαίνοντας ἤδη εἰς τὸ τελευταῖον μέρος τῆς ἐκθέσεως τοῦ μεγάλου Βεζύρου, δὲν δυνάμεθα εἰμὴ νὰ οἰκτείρωμεν τὴν θέσιν, εἰς ἣν εὑρέθη ἀπέναντι τοῦ μεγάλου Σουλτάνου.

Συναισθάνεται ὁ μέγας Βεζύρης ὅτι διὰ τῶν ἀτελευτήτων παραπόνων του καὶ τῆς πικρᾶς καταφορᾶς του κατὰ τῶν Κρητῶν, τῶν Ἑλλήνων, τῶν φιλελλήνων καὶ αὐτῶν τῶν μεγάλων Δυνάμεων ἀντὶ νὰ εὐχαριστήσῃ, ἔτι μᾶλλον δυσηρέστει καὶ ἐξηγρίονε τὸν Κυρίαρχόν του. Συναισθάνεται ὅτι ἐπίσης ἐξῆψε καὶ ἀπήλπισεν αὐτὸν, διαβεβαίωσαν ὅτι διὰ τῶν ὅπλων ἡ Κρητικὴ ἐπανάστασις εἶναι ἀδύνατον νὰ καταβληθῇ.

Συναισθάνεται ὅτι καὶ παρὰ Ὀθωμανοῦ πρὸς Ὀθωμανὸν ἐκθετόμενον τὸ σύστημα τῆς διὰ τοῦ θανάτου τῶν γυναικοπαίδων καταστολῆς τῆς ἐπαναστάσεως οὐχ ἧττον βδελυρὸν καὶ ἀποτρόπαιον εἶναι.

Συναισθάνεται ἐπὶ τέλους ὅτι ὁ μέγας Σουλτάνος καὶ μετ' αὐτοῦ ἅπας ὁ κόσμος ἀνυπομόνως ἀναμένουσι νὰ μάθωσι παρ' αὐτοῦ τί ἐν Κρήτῃ ἐπὶ πέντε ὁλόκληρους μῆνας διατρίψας κατώρθωσεν ὁ μέγας Βεζύρης;

Ἀλλὰ τί κατώρθωσε, καὶ τί ν' ἀπαντήσῃ εἰς τὴν ἐρώτησιν ταύτην;

«Ἔκαυσα, λέγει διὰ τῆς ἐκθέσεώς του, καλύβας τινὰς ἐν τῷ χωρίω Ζούρβα, κατ' αἴτησιν τῶν κατοίκων τοῦ χωρίου τούτου!

»Κατώρθωσα καί τινας Χριστιανοὺς τῶν Λάκκων νὰ ὑποταχθώσιν!

»Ἐξέδωκα δὲ καὶ διαφόρους διοικητικοὺς, δικαστικοὺς καὶ οἰκονομικοὺς διοργανισμοὺς, διορίσας συγχρόνως καὶ δύω Χριστιανοὺς Πασάδες, ὅπως ὑπὸ τὸ κράτος αὐτῶν οἱ Κρῆτες ἀπολαμβάνωσι τοῦ λοιποῦ ὅλα τὰ ἀγαθὰ τοῦ self-government ἤτοι τῆς αὐτοδιοικήσεως!»

Ἰδοὺ τὰ μόνα ἐν Κρήτῃ κατορθώματα τοῦ μεγάλου Βεζύρου. Ταῦτα δὲ μετὰ συστολῆς καὶ μετριοφρόνως ἐκθέτει, συναισθανόμενος φαίνεται ὅτι, ἐνασχοληθεὶς εἰς ὀργανισμοὺς καὶ διορισμοὺς Πασάδων ἐπὶ ψιλῷ ὀνόματι πρὶν ἡ ἐπανάστασις καταπαύσῃ, ἐνήργησε πρωθυστέρως, καὶ γελοίαν τὴν Τουρκικὴν Κυβέρνησιν εἰς τὸν κόσμον ἀνέδειξεν. Ὅπως δὲ μὴ παροργίσῃ ἔτι μᾶλλον τὸν εὐερέθιστον Κύριόν του φρονίμως ἀποσιωπᾷ ἐνώπιον αὐτοῦ τι ἡ ὑποταγὴ τῶν Λακκιωτῶν ἦτο προσποίησις, ὅτι οἱ νέοι διοργανισμοὶ καὶ τὰ Σουλτανικὰ φιρμάνια μετ' ἀγανακτήσεως καθ' ἅπασαν τὴν νῆσον ἀπεκρούσθησαν, ὅτι οἱ Χριστιανοὶ Πασάδες, οὓς οἱ Κρῆτες ἀρνησιθρήσκους βδελυροὺς ἀποκαλοῦσι, καὶ ὡς χείρονας τῶν Τούρκων δεινῶς ἀποστρέφονται, ἁπανταχοῦ ὑπὸ τῶν Κρητικῶν ὅπλων οἰκτρῶς ἀπεπέμφθησαν, καὶ ἐπὶ τέλους ὅτι τὸ self-governement, ὅπερ μόνον ὅπως εὐαρέστως γαργαλίσῃ τὰ ὧτα τῶν Χριστιανῶν ἢ Τούρκων Πασάδων, ὑπὸ τῆς Πύλης διοριζομένων, καὶ τὰ πάντα εἰς τὰς βεβήλους αὑτῶν χεῖρας ἐν τῇ πράξει συγκεντρούντων.

Πλήρης δὲ συγκινήσεως ὁ μέγας Βεζύρης τὸ μέλλον εἶναι ἔργον τοῦ χρόνου! ἐκφωνεῖ, καὶ διὰ τῆς ἀπελπιστικῆς ταύτης ἐκφωνήσεως τελευτᾷ τὴν πρὸς τὸν Σουλτάνον ἔκθεσίν του.

Ἀλλ' ἐπειδὴ ἄχρι τοῦδε ὁ χρόνος οὐδὲν ὑπὲρ τῆς Τουρκίας διεπράξατο, ἀλλ' ἀσθενῆ, ψυχοῤῥαγοῦσαν καὶ ἐκλείπουσαν ὁσημέραι ἀναδεικνύει αὐτὴν, ἂς μᾶς ἐπιτρέψῃ ὁ μέγας Βεζύρης, ὁ εἰς τὸν χρόνον μόνον ἐλπίζων, νὰ θεωρήσωμεν τὴν ἔκθεσίν του ὡς τὸ τελευταῖον θανατηφόρον κτύπημα κατὰ τῆς Τουρκικῆς κυριαρχίας ἐπὶ τῆς πολυπαθοῦς ἀλλ' ἡρωϊκῆς νήσου, καὶ ἑπομένως ὡς τὸν ἄριστον οἰωνὸν τῆς προσεχοῦς ἐκπληρώσεως τῶν Πανελληνίων πόθων.

Ἔγραφα ἐν Ἀθήναις κατὰ μῆνα Ἀπρίλιον τοῦ 1868.

Λέων Μελάς.