Ἀλλ’ ἐνίοτε δὲν συμβαίνει οὕτως ἡ λειτουργία αὕτη διεγείρεταί τις αὐτομάτως ἢ ἐξ ἀναμνήσεως φαντασιώδης ἰδέα ἐν τῷ ἐγκεφάλῳ σχετικὴ πρός τινα αἴσθησιν, ἥτις τοσοῦτον κυριεύει καὶ κατέχει τὸ πνεῦμα, ὥστε ἡ ἰσχυρὰ αὕτη ὑποκειμένη ἰδέα τῆς αἰσθήσεως τίθησιν εἰς δόνησιν τὸ ἀνάλογον αἰσθητήριον κέντρον, ἔνθα γεννᾶται οὕτως ὑποκειμενικῶς ἡ ἀνάλογος αἴσθησις, ἥτις μεταδίδοται ἐκ τοῦ κέντρου εἰς τὸ ἄκρον τοῦ περιφερικοῦ αἰσθητηρίου νεύρου, ὅπερ αἰσθάνεται ἐντυπώσεις, ὡσανεὶ αὗται προήρχοντο ἐκ τοῦ ἐξωτερικοῦ κόσμου. Ἐκ τούτου δὲ ἡ φαντασία ἡμῶν δημιουργεῖ τὴν ὕπαρξιν ἀντικειμένων ἢ πραγμάτων ὅλως ἀνυπάρκτων. Οὕτω γεννῶνται αἱ καλούμεναι φαντασμαγορίαι, ὀπτασίαι, φαντάσματα, κλπ.
Οὕτως ἐξηγοῦνται αἱ διάφοροι ὑπερφυσικαὶ καὶ θαυμασταὶ ὀπτασίαι, αἱ ἱεραὶ διαφόρων θρησκευμάτων ἀποκαλύψεις, τὰ φασματώδη ὁράματα, οἱ μυστηριώδεις ἦχοι ἢ φωναί, ἅτινα ἀντιλαμβάνονται τὰ ἀσθενῆ ἢ πεφοβισμένα πνεύματα τὰ προσηλωμένα ἰσχυρῶς ἐπί τινος πίστεως ἢ φανατικῆς θρησκευτικῆς ἰδέας, ἢ θεωρητικῆς δοξασίας ἢ καὶ δεισιδαίμονος πεποιθήσεως.
Οὕτω δικαιολογοῦνταί πως τὰ ἀσθενῆ καὶ εὐφάνταστα καλούμενα πνεύματα, ἅτινα προσηλούμενα ἰσχυρῶς ἐπί τινος ἰδέας καὶ ὑπείκοντα εἰς τὴν ἐπήρειαν αὐτῆς βλέπουσι καὶ ἀκούουσι πᾶν ὅ,τι διανοοῦνται. Πάντα ἑπομένως τὰ θαυμάσια καὶ ἐκπληκτικὰ ὑπερφυσικὰ φαινόμενα, ἅτινα τὰ τοιαῦτα πνεύματα διηγοῦνται ἐν ἀφελεῖ πεποιθήσει πολλάκις δὲν προέρχονται ἐκ καθαρῶν ψευδολογιῶν, ἀλλ’ εἰσὶ φαινόμενα, ἅτινα πράγματι εἷδον· ἢ ἤκουσαν ἐν τῇ φαντασία των· οὗτοι εἰσὶ τὰ θύματα τῆς ἀφωσιωμένης πίστεώς των καὶ τῆς σφόδρα ἐπὶ τούτῳ διεγηγερμένης φαντασίας των. Ἡ ἀνθρωπότης δὲ κατὰ διαφόρους ἐποχὰς πολλάκις ἐγένετο θῦμα ἐπιδημιῶν τοιούτων φανατικῶν πίστεων εἴτε θρησκευτικῶν εἴτε προληπτικῶν· οὕτως ὑπῆρξαν ἐποχαὶ τῆς ἐπικρατήσεως τοῦ ζωϊκοῦ μαγνητισμοῦ ἢ πνευματισμοῦ, κατὰ τὰ πειράματα τῶν ὁποίων ἀφ’ ἑνὸς μὲν ἡ σφόδρα διεγηγερμένη φαντασία τῶν ἀφωσιωμένων ὀπαδῶν ἔβλεπε πλεῖστα ἀνύπαρκτα καὶ ὑπερφυσικὰ φαινόμενα, ἀφ’ ἑτέρου δὲ κοινὰ καὶ συνήθη ἢ ἐπουσιώδη φυσικὰ φαινόμενα ἐπὶ τοσοῦτον ὑπερβολικὰ καὶ μεταβεβλημένα ἡ θερμὴ φαντασία των ἀντελαμβάνετο, ὥστε ἐδημιουργεῖτο ὁλόκληρος σειρὰ ἐκπληκτικῶν φαινομένων. Ἤδη ὅμως ὅτε ἡ ἐπιστήμη εἰσῆλθεν εἰς ἀμφοτέρα τὰ ζητήματα ταῦτα καὶ ἐπέχυσε τὸ φῶς αὐτῆς καὶ ἔδειξε τὰ πραγματικὰ φαινόμενα, ὅλα τὰ ἄλλα τὰ ὑπερφυσικὰ καὶ θαυμασιώδη διελύθησαν καθ’ ὁλοκληρίαν.
